حالىقتىڭ «كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» باق-تىڭ تسەنزۋراسى. فوتو: امەريكالىق سۋرەتشى Eric Drooker

بۇگىن، 2 قاراشا – حالىقارالىق جۋرناليستەرگە قارسى قىلمىستىڭ جازاسىز قالۋىنا تويتارىس بەرۋ كۇنى. 2013 جىلى بۇۇ حالىقارالىق كۇندەرى جۇيەسىنە بەلگىلەنگەن. ءسوز ەركىندىگى بويىنشا 180 ەلدىڭ ىشىندە 158-ورىندا تۇراتىن قازاقستان جۋرناليستەرى دە از قىسىم كورىپ جۇرگەن جوق. ءححى عاسىر باستالعالى بەرى حالقىنىڭ سانى ءبىر ستامبۇلمەن شامالاس ەلدە (بىزدە) تىلشىلەردىڭ كاسىبي مىندەتىنە كەدەرگى جاساۋدىڭ 800-دەن استام فاكتىسى تىركەلگەن. بۇل تەك تىركەلگەنى، ال...

«ءادىل ءسوز» ءسوز بوستاندىعىن قورعاۋدىڭ حالىقارالىق قورى «جۋرناليستەردىڭ زاڭدى كاسىبي قىزمەتىنە كەدەرگى جاساۋ» تاقىرىبىندا ارنايى زەرتتەۋ دەرەكتەرىمەن ءبولىستى. قور ەسەبىنشە،  ححى عاسىر باستالعالى بەرى، 2000 جىلدىڭ قاڭتارى-2019 جىلدىڭ قىركۇيەگى ارالىعىندا تىلشىلەر جۇمىسىنا 839 كەدەرگى كەلتىرۋ فاكتىسى تىركەلگەن.

حالىقارالىق قور پرەزيدەنتى تامارا كالەەۆا ازاتتىققا بەرگەن پىكىرىندە ەلدە «زاڭ جۇزىندە جۋرناليستەر قورعالعانىمەن ءىس جۇزىندە تىلشىلەردىڭ قورعانسىز» ەكەنىن ايتادى:

– قازاقستانداعى احۋال سيريادان جاقسى شىعار. بىراق بۇل ماماندىقتى قازاقستاندا قاۋىپسىز دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. جۋرناليستەردى قورقىتادى، جالا جاۋىپ، ۇستەرىنەن ءىس قوزعايدى، جەكەلەگەن ازاماتتار ابىرويىما نۇقسان كەلتىردى دەپ ارىز ءتۇسىرىپ، قاتتى تۇقىرتادى. ءتىلشىنى سوققىعا جىعىپ، تەحنيكاسىن سىندىرۋ دا بار. ءبىر توپ ادام تۇسىرىلىمگە ادەيى كەدەرگى كەلتىرەدى. تىلشىگە توسقاۋىل كەلتىرۋدىڭ ءتۇرى كوپ جانە جىل سايىن سيپاتى تۇرلەنىپ كەلەدى، – دەيدى.

2000 جىلدىڭ قاڭتارى-2019 جىلدىڭ قىركۇيەگى («ءادىل ءسوز» ەسەبى)

«ءادىل ءسوز» قورىنىڭ مونيتورينگىندە تىركەلگەن دەرەكتەر:

– تىلشىلەر جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرۋدىڭ 839 وقيعاسى;

– 27 فاكتى بويىنشا تىلشىلەر پوليتسياعا جۇگىنگەن;

– پروكۋراتۋراعا شاعىمدانعان 14 فاكتى;

– جوعارعى ينسانتسيالارعا 14 ارىز تۇسكەن;

–2 ءىس سوتقا دەيىن جەتكىزىلگەن.

باق پايداسىنا تەك 2005 جىلى ءبىر-اق ءىس وڭ شەشىم تاپقان.

ايىپتىلاردى تارتىپتىك نەگىزدە جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدىڭ 6 وقيعاسى.

2019 جىلدىڭ قاڭتار-قىركۇيەك ارالىعىندا

قۇقىقتىق ستاتيستيكا كوميتەتى مەن قر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ ارنايى ەسەپكە الۋ قىزمەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا «ءادىل ءسوز» ءباسپاسوزدى قورعاۋ قورىنىڭ مالىمەتى نەگىزىندە
– جالپى بازاعا تىركەلگەن ىستەر سانى – 2-ەۋ.

– 1 ءىس توقتاتىلعان.

– سوتقا جولدانعان ءىس، جوققا ءتان – 0.

 – 64 جاعداي بويىنشا جۋرناليستەردىڭ زاڭدى كاسىبي قىزمەتىنە كەدەرگى جاسالعان.

– 3 ءىس پوليتسياعا جولدانعان.

– 1 ءىس بويىنشا پروكۋراتۋراعا ارىز تۇسىرىلگەن.

– 2 فاكتى جوعارعى ينسانتسيالارعا جولدانعان.

– 2 جاعداي بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعاۋ توقتاتىلعان.

"ارتىق" سوزدەن تازارتىلعان باسىلىم بەتى. كورنەكى سۋرەت. يلليۋستراتسيا: Dribbble.com ©Ji Sub Jeong

پوليتسيا سىرتتاي باقىلايتىن تەپەرىش 

بيىل قازاقستانداعى ساياسي وزگەرىستەر مەن بۇقارالىق قۇقىقتىق ساۋات كۇشەيىپ، ازاماتتىق قوعام اياققا نىق تۇرۋعا تالپىنعان شاقتا بەلگىسىز توپتار (ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا بيلىك) باق وكىلدەرىنە ەلۋگە تارتا نەبىر قۇيتىرقى-اشىق ادىستەرمەن بەلسەندى تۇردە قىسىم جاساپ كەلەدى. وسى ورايدا حالىقارالىق قور قۇزىرلى ورگاندارعا شاعىمدانعان تىلشىلەردىڭ ارىزىن ءتۇزىپ, ەسەبىن ازىرلەگەن.

زارداپ شەككەن تاۋەلسىز جۋرناليستەر (زاڭگەر ينارا ماسانوۆانىڭ قورعاۋىندا):

سەرگەي دۋۆانوۆ

دميتري تيحونوۆ

ازاتتىق راديوسىنىڭ جۋرناليستەرى مەن وپەراتورلارى (زاڭگەر ايمان وماروۆانىڭ قورعاۋىندا):

قاري قۋانىشبەك – الماتى قالالىق پد-عا شاعىم تۇسىرگەن

وركەن بيسەنوۆ – استانالىق پد وقب-عا شاعىم تۇسىرگەن

ەرجان ءامىرحانوۆ – استانالىق پد وقب-عا شاعىم تۇسىرگەن

عانيزات وسپانوۆ – استانالىق پد وقب-عا شاعىم تۇسىرگەن

تيمۋر ايتمۋحانبەتوۆ – استانالىق وقب-عا شاعىم تۇسىرگەن

نۇرگۇل تاپاەۆا – الماتى قالاسى اۋەزوۆ اۋدانىنىڭ پروكۋراتۋراسىنا شاعىم تۇسىرگەن

توقمولدا قۇسايىن – الماتى قالاسى اۋەزوۆ اۋدانىنىڭ پروكۋراتۋراسىنا شاعىم تۇسىرگەن

شولپان ورازبەكوۆا – الماتى قالالىق پد وقب-عا شاعىم تۇسىرگەن

پاۆەل ەنگەلگارد – الماتى قالالىق پد تب-عا شاعىم تۇسىرگەن

اسىلحان باكىر – الماتى قالالىق پد-عا شاعىم تۇسىرگەن

شىن مانىندە، زايىرلىلىق پرينتسيپتەرىنە ءتان مەملەكەت ءىسىن جۇرگىزەتىن حالىقتىڭ جالدامالى قىزمەتكەرلەرى، ياعني بيلىك توبى قوعامداعى شىندىقتى ايتۋدان راحات الىپ، بۇعىپ قالسا تىنىسى تارىلاتىن تاۋەلسىز ازاماتتىق بەلسەندىلەردى ءسوز بوستاندىعىمەن قامتۋى ءتيىس. ايتپەگەندە، ءوز شىندىعىن جەتكىزىپ، ىشكى كۇيىگىنەن جەڭىلدەۋ ءۇشىن الاڭعا شىعاتىن اشىنعان بۇقارا  ازايمايدى. ورتادا باق جانە ەل زيالىلارى ورتاق حالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتپەگى – مىڭجىلدىقتار كوشىندە ايقىندالعان تەمىرقازىق ءۋازيپا.

وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن حالىقارالىق «شەكاراسىز تىلشىلەر» (Reporters sans frontières/RSF) جانە «جۋرناليستەردى قورعاۋ كوميتەتى» (Committee to Protect Journalists/CPJ) ۇيىمدارى قازاقستان بيلىگىن ايماقتاعى بەلگىلى جۋرناليست امانگەلدى باتىربەكوۆتى دەرەۋ بوساتۋعا، ءسوز بوستاندىعىن شەكتەمەۋگە شاقىردى. بۇعان دەيىن قىركۇيەكتىڭ 23-ءى اۋداندىق «سارىاعاش ينفو» گازەتىنىڭ رەداكتورى، ازاماتتىق قوعام بەلسەندىسى، جۋرناليست امانگەلدى باتىربەكوۆ سارىاعاش اۋداندىق سوتىنىڭ ۇكىمىمەن قىلمىستىق كودەكستىڭ «جالا جابۋ» (130-باپ) جانە «قورلاۋ» (131-باپ) باپتارى بويىنشا 2 جىل 3 ايعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان ەدى.

«جۋرناليستەردى قورعاۋ كوميتەتى» (CPJ) ۇيىمى «جالا جابۋ جانە قورلاۋ تۋرالى قىلمىستىق زاڭدارىن زايىرلىلىققا ءتان قۇندىلىقتارمەن جەتىلدىرۋ كەرەك. مۇنداي ماسەلەلەر ازاماتتىق ىستەر قاتارىندا قارالۋى ءتيىس» دەگەن بولاتىن. ال RSF حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ رەيتينگىسىندە قازاقستان ءسوز بوستاندىعى  بويىنشا 180 ەلدىڭ ىشىندە 158-ورىندا تۇر.

"The Qazaq Times"