CPTPP وتىرىسى. فوتو: dw.com.

وتكەن 2018 جىل الەمدىك ساۋدا ءۇشىن اۋىر جىل بولدى. قۇندى قاعازدار بازارى اۋمالى-توكپەلى كۇيگە ءتۇسىپ، الەمنىڭ ەڭ ءىرى ەكونوميكاسى ەركىن ساۋدا اعىمىنا قارسى شارالارعا بوي ۇردى. ءبىر داۋىردە قۇراما شتات الەمدى ەركىن ساۋدا اعىمىنا باستاعان ەل رەتىندە تانىلعان ەدى. پرەزيدەنت ترامپ بولىسا، اقش كاسىپورىندارىنىڭ «كۇيرەۋگە جاقىنداعان ساۋدا كەلىسىمدەرىنىڭ كەسىرىنەن» اۋىر زارداپ تارتىپ جاتقانىن ايتىپ، بىرقاتار حالىقارالىق كەلىسىمدەردەن تىزگىنىن بۇرا تارتتى.

ەركىن ساۋدا دەگەن نە؟

دەي تۇرعانمەن، الەم ەلدەرىنىڭ ەكونوميكا ساراپشىلارى 2019 جىلى ەۋروپا مەن ازيا ەلدەرى ەركىن ساۋدانى قولداۋ ارەكەتتەرىن كۇشەيتەدى دەپ بولجاپ وتىر. ەركىن ساۋدا كەلىسىمى  بويىنشا كەدەن سالىقتارى تومەندەتىلەدى نەمەسە تولىعىمەن جويىلادى، تاۋار جەتكىزۋدە جەڭىلدىكتەر مەيلىنشە كوپ بولادى. كەدەندىك سالىقتى شەكاراداعى سالىق تولەمى دەپ تۇسىنسەك بولادى. ياعني، الەم ەلدەرى ىشكى ەكونوميكانى جانداندىرۋ، وتاندىق وندىرىسىنە قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن شەكارادان كىرگەن شەتەلدىك ونىمدەرگە سالىق سالادى.

ال، ەركىن ساۋدا كەلىسىمدەرى بۇنداي سالىقتاردى تومەندەتەدى نەمەسە كەيبىر تاۋار تۇرلەرىندە سالىقتى جوعالتادى. ساۋدا تارماقتارىنداعى بارلىق كەدەرگىلەردى جويۋعا تىرىسادى. بۇنىمەن قاراتا يمپورتقا باعىتتالعان كۆوتالاردى دا جويادى. بۇنداي جاعدايدا باسەكەلەستىك كۇشەيىپ، تاۋارلاردىڭ باعاسى ارزانداپ، ساپاسى جوعارلاي تۇسەدى دەپ بولجانعان. دەگەنمەن، ءىرى ءوندىرىس ەلدەرى شاعىن ەلدەردىڭ ىشكى ءوندىرىسىن تۇنشىقتىرىپ، ساۋدا تەڭسىزدىگى تۋىلاتىنى ەركىن ساۋدانىڭ كۇردەلى قايشىلىعى بولىپ كەلەدى.

قۇراما شتات ترانس-تىنىق مۇحيت ىنتىماقتاستىعىنان (TPP) شىعىپ كەتكەننەن كەيىن، بۇل ترانس-تىنىق مۇحيت سەرىكتەستەرىنىڭ كوپجاقتى جانە پروگرەسسيۆتى كەلىسىمى (CP TPP) بولىپ وزگەردى. كەلىسىمگە اۋستراليا (اۆستراليا), جاپونيا، كانادا، مەكسيكا، سينگاپۋر سەكىلدى قۇراما شتاتتىڭ وداقتاستارى بار 11 مەملەكەت قول قويدى.

CP TPP-نىڭ كەلىسىمى 500 ملن حالىق جاسايتىن ايماقتى قامتىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە كەدەندىك سالىقتاردىڭ 95 پايىزىنا جۋىعى تولىقتاي الىنىپ تاستالماق. بۇل كەلىسىمدەر اۋستراليا، كانادا، مەكسيكا، جاپونيا، جاڭا زەلانديا مەن سينگاپۋردا قازىردىڭ وزىندە جۇزەگە اسىپ جاتىر.

ال، جاپونيا مەن ەۋروپا وداعى اراسىنداعى ەركىن ساۋدا كەلىسىمى 1 اقپاننان باستاپ كۇشىنە ەنەتىن بولدى.

TPP  ىشىندە 2013 جىلدان بەرى جاسالعان كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە الەمنىڭ 600 ملن حالقى جاساپ جاتقان ايماقتار ەركىن ساۋدا اعىمىنا كىردى. سونداي-اق، كەلىسىم كليمات وزگەرىستەرى مەن عالامدىق دامۋ ماسەلەلەرىندە تالقىلاپ كەلەدى.

الايدا، بۇل كەلىسىمدەر قۇراما شتاتتىڭ ءوز بازارىن قورعاۋ ساياساتتارىنا قارسى كەلەدى. 2018 جىلى الەمنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ەكونوميكاسىن يەلەپ وتىرعان اقش پەن قىتاي اراسىندا 600 ملرد اقش دوللارى كولەمىندەگى ساۋدا تالاسى قوزعالىپ، تاراپتاردىڭ ساۋدا تارماقتارى وڭباي زارداپ شەكتى. ال، الەمنىڭ ءۇشىن ەكونوميكاسىن يەلەپ وتىرعان جاپونيانىڭ ەكى كەلىسىمگە قول قويعانى وزگەلەرگە ءۇمىت پەن قۋانىش سىيلاپ وتىر. 2019 جىلى كۇشىنە ەنەتىن كەلىسىمدەر الەمدىك ەركىن ساۋدانى العا ىلگەرىلەتەدى دەپ دە كۇتىلۋدە.

قالىپتاسقان جاعداي الەمدەگى ءىرى ەكونوميكاعا يە ەلدەرمەن وزگە ەلدەردىڭ اراسىندا جاڭا ساۋدا قاتىناسىن قالىپتاستىرۋى مۇمكىن. 2019 جىلى الەم ەكونوميكاسىندا وزگەرىستەر كوپ بولاتىنى بولجانىپ وتىر.

“The Qazaq Times”