ۇڭگىردەگى ۇرەي (نەمەسە  قابىردەن  كەيىنگى  ءحال)

قاسيەتتى  قۇران-كارىمنىڭ  ءال-كاھف  سۇرەسىندە    قۇدايعا  قاراعان  ءۇش  جىگىتتىڭ  حيكاياسى  جايىندا  ءسوز  بولادى  (بۇل   تۋراسىندا  تاۋرات  پەن  ىنجىلدە  دە  كەڭىنەن  باياندالادى).   ەلىنىڭ  ەسەرلىگىنەن  بەزگەن  الگى   جىگىتتەر  ءبىر   ۇڭگىردى  كەلىپ   پانالايدى  عوي.  ۇزاق  ۇيقىدان  سوڭ  ويانىپ  تىلگە  كەلگەن  جىگىتتىڭ  ءبىرى:  «ءبىز  وسى  جەردە  قانشا  مەرزىمگە  دەيىن  جاتىپ  قالدىق»  دەپ  سۇرايدى.  سوندا كەلەسى  جىگىت  «ءبىر   كۇن»  دەسە،  ودان  كەيىنگىسى   «ءبىر  جارىم  كۇنگە  جۋىق  ۇيىقتاپ   قالعان  سەكىلدىمىز»  دەپ   ءتىل  قاتادى.  كەيىن  ولار  ازىق-تۇلىك  الماققا  شاھارعا  كەلەدى.  ساۋدا  بارىسىندا   قولدارىنداعى   كۇمىس   دينارلارىنىڭ  ەشتەڭەگە  دە   جارامسىز  بولىپ   قالعاندىقتارىنا  كوزدەرى  جەتەدى.  تەكتەي   كەلسە  بۇل  دينارلار   بۇدان    ءۇش   عاسىر  بۇرىن   قولدانىلعان  مۇلىك   ەكەندىگى   ءمالىم  بولادى.   بۇل  جەردەگى  الگى   ءۇش   جىگىتتى   اڭ-تاڭ   قالدىرىپ  وتىرعان  نە؟  ماسەلەنىڭ   ءمانى   مىنادا  بولىپ  وتىر.  «ولار  ۇڭگىردە  ءۇش  ءجۇز  جىل  جاتىپ  قالدى  جانە  توعىز  (جىل)  قوسىلدى»  دەپ   باياندايدى  كيەلى   قۇران-كارىم.

ءۇش   جىگىتتىڭ   ءۇش   عاسىرعا  جۋىق   ۇيىقتاپ  قالعاندىعى بارىمىزگە   تۇسىنىكتى  بولدى.  ال  ودان   كەيىنگى  ءسوز  بولىپ   وتىرعان    توعىز  تۇسىنىگى    نەندەي  ماعىناعا  يە.   كانە،   ول  جايىندا  دا   ويماقتاي   سوز  شىعىنداپ  كورەيىك.  بۇعان  بەلگىلى   عالىم  اقجان  ماشانيدىڭ   ءتول  شاكىرتى  عۇزىحان  اقپانبەك  مىرزا   ءبۇي  دەپ  بايلام  ايتادى:

«...حيجرا  جىل ساناۋىندا  ءبىر  جىلدا  354,36667...  تاۋلىك،  ياعني  354  كۇن،  8 ساعات،  48 مينۋت،  35 سەكۋند  بار.  گريگوريان  مەن  حيجرانىڭ  ايىرماسى  11 تاۋلىك.   ءدال  ەسەبى  10,8755... كۇن.  وسى  ايىرما  كۇننەن  ءبىر  جىل  قۇرالۋى  ءۇشىن  33,5839  جىل،  ال  توعىز   جىل  بولۋى  ءۇشىن   300  جىل  ءوتۋى  كەرەك.  حيجرا  مەن  ميلادي  كۇنتىزبەسىندەگى  ايىرما  كۇندەردىڭ  300  جىلدا  تۋرا  9 جىل  قۇرايتىندىعى  تۋرالى  قۇراندا  ايتىلعان»  دەپ  جوعارىداعى  اياتتى  مىسالعا   الادى.

ءالحيسسا.  بۇل  ماسەلەنى   وسى  جەرىنەن   كىلت  توقتاتا  تۇرىپ،  ءدال    وسى  وقيعاعا  ورايلاس  مىنا   بىر  ءحاديستىڭ  دە   ءمانىن   اشالاپ  الساق   دەگەن  نيەتىمىز  بار.  پايعامبار  اۋىزىنان  شىقتى   دەيتىن   وسى  ءبىر  ءسوز   جوعارىداعى   اياتتىڭ   تۇسىندىرمەسى   بولۋى  دا  عاجاپ  ەمەس.  قالاي  دەسەك تە  وقيعا  سورابى  وتە   ۇقساس  كەلەتىن   قوس   مىسالدا    كوپ   حيكمەتتىڭ  سىرى    جاتقاندىعى    شۇباسىز.  يمام  بۇحاري   ريۋايات    ەتتى   دەيتىن     ءحاديستىڭ   نەگىزگى   جۇلگەسى   بىلايىنشا  ءوربيدى:    «بىردە  ءۇش  ادام  ۇزاق  ساپارعا   شىعادى.   بىر  ۇڭگىرگە  تۇنەمەك  بولىپ  ىشىنە  كىرگەندە،  تاۋدان    تاس  قۇلاپ   كەتىپ   ۇڭگىردىڭ   اۋىزىن   بىتەپ    قالادى  ەكەن.  سوندا   ولاردىڭ   كوكىرەگىنە   عايىپتان: «بۇل  قاتەردەن  سەندەردى   اللا  ىسىنە   ارامدىق   قوسپاعان،   شىن   نيەتتەرىڭمەن   ىستەگەن  ىزگى   ىستەرىڭ   عانا   قۇتقارا   الادى»   دەگەن   ۋاقي  كەلەدى.  سودان  ۇشەۋى   جاپا-تارماعاي    ەڭ   جاقسى  دەگەن  امالدارىن   ەستەرىنە   تۇسىرە   باستايدى.   العاشقىسى:  «ەي،  اللام،  مەنىڭ   ۋاقىت  كەمىرىپ،   كارىلىك   يەكتەگەن    اتا-انام  بار   ەدى.  ولاردى  تەك   ماڭداي تەرىممەن  اسىرادىم.  بىردە  ءبىر   شارۋامەن  الىسقا  كەتىپ،   كەشتەتىپ  ورالسام،   اتا-انام   ۇيىقتاپ  قالعان  ەكەن.  ول  كىسىلەردى  وياتۋعا  ءداتىم  بارمادى.  قولىمدا  ازىن-اۋلاق  ءسۇتىم  بار   بولاتىن.  سودان   تاڭ  اتقانشا   ويانعانىن  كۇتىپ  وتىردىم.  ويانعاننان  كەيىن  سول  ءسۇتتى   وز   قولىممەن  ءپىسىرىپ   ەكەۋىنە  ىشكىزىپ   ەدىم.  ەي،  راحىمدى  اللام،  ەگەر  دە   وسىنى   ءوز  ديدارىڭ  مەن  شىن  ريزاشىلىعىڭدى  ىزدەپ   ىستەگەن  بولسام،  مىنا  باسىما  تۇسكەن  قاتەردەن   ءوزىڭ  عانا  قۇتقارا  كور»  دەپ  جالبارىنعان  ەكەن.  سول  ساتتە  قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن   ۇڭگىر  اۋىزىنداعى  باتپان   تاس  ءسال  جىلجىعانداي   بولىپتى.

سودان  سوڭ  ەكىنشىسى  بىلاي  دەپ  جالبارىنا   جونەلىپتى:  «مەنىڭ  ءبىر  كورىكتى    قىزعا  كوڭىلىم    اۋدى.  ىنتىزارلىعىم   سونشالىقتى،  ءتىپتى   ىشەر   اس-سۋدان  قالدىم.   اينالدىرىپ  كورىپ   ەدىم،  الگى  قۇرعىرىم   قۇرعان   تۇزاعىما  تۇسپەي   قور  ەتىپ   كەتتى.  ءبىر  جىلدارى   ەلدى   قۇرعاقشىلىق  جايلادى.  الگى  ارۋىم  كومەك  سۇراپ   ءدال   الدىما  كەلدى.  كوكتەن   ىزدەگەنىم  جەردەن  تابىلا  كەتكەن  مەن  پاقىر  وعان   ىرقىما  كونەر   بولسا،  120  دينار  بەرەتىنىمدى  ايتتىم.   ول  ءۇنسىز  كەلىسكەندەي  بولدى.   ءسويتىپ  قولىنان  جەتەلەي  بەرگەنىم  سول   ەدى  «مۇنىڭىز  ەندى   ءجون  بە»  دەگەن  قىزدىڭ     جالعىز-اق  اۋىز  ءسوزى   جان  دۇنيەمدى   تۇرشىكتىرىپ   جىبەردى.   ۇياتتان    جانىمدى  قويارعا  جەر  تاپپاستان،   باسىم  اۋعان  جاققا  قاراي   ماڭىپ  كەتتىم.  الگى ءجۇز  جيىرما  دينار   قىز  قولىندا  قالدى.  ونى  الۋعا  تىپتى  بەتىم  دە  جوق  ەدى.   ەي،  راحىمدى  اللام،  ەگەر دە   وسىنى   وزىڭنەن قورقىپ  شىن  ريزاشىلىعىڭدى  ىزدەپ   ىستەگەن   بولسام،  مىنا  باسىما  تۇسكەن  قاتەردەن  ءوزىڭ  عانا  قۇتقارا  كور»  دەپ   ەڭىرەگەندە  ەتەگى  جاسقا   تولىپتى.   سول  كەزدە  ۇڭگىر  اۋىزىنداعى  الىپ   تاس   تاعى  دا  ءبىر  مارتە   قوزعالعانداي   بولىپتى.  سودان  ءۇشىنشىسى  تۇرىپ   بىلاي  دەپ   اڭىراي  جونەلگەن  ەكەن:  «مەن  كىسى  كۇشىن  جالداپ   ىرىزدىق  نەسىبەمدى  تاباتىن   ەدىم.  بىردە  ءبىر  ادام  پالەنباي   كۇن   جاساعان   ەڭبەگىنىڭ   اقىسىن   الماي   ءوز  جونىمەن  كەتە  بەردى.  مەن  ونىڭ  ەڭبەگىنە  ەش  تيگەنىم  جوق،   قايتا  سول  اقشانى  ساۋداعا   سالىپ،    ودان   ءبىرشاما   دۇنيە  قۇرادىم.  ءبىراز   جىلداردان   سوڭ  الگى  ادام  كەلىپ  باياعىداعى   جاساعان   ەڭبەگىنىڭ   اقىسىن  سۇرادى.  مەن  وعان:  «مىنا  كورىپ  تۇرعان  مال-مۇلىكتىڭ  ءبارى  سىزدىكى،   ەندى  وسىنى  تۇگەلىمەن  الىڭىز»  دەدىم.  ول   «مەنى  كەلەكە  ەتىپ  تۇرسىڭ  با»  دەپ  اشۋعا  بۋلىعىپ  كەتتى.  مان-  جايدىڭ  ءبارىن    تۇسىنگەننەن   كەيىن  عانا   رايىنان  قايتىپ،  مال-مۇلىكتىڭ  ءبارىن  تۇگەلىمەن  الىپ  كەتتى.  ەي،  راحىمدى  اللام،  ەگەر دە   وسىنى   ءوز  ديدارىڭ  مەن   شىن  ريزاشىلىعىڭدى  ىزدەپ   ىستەگەن   بولسام،  مىنا  باسىما  تۇسكەن  قاتەردەن  ءوزىڭ  عانا   قۇتقارا  كور»  دەپ  ول  دا  ومىراۋىن  جاسقا  بوياپ   زارلاعان  دا   قۇدايدىڭ   قۇدىرەتىمەن   الگى  باتپان   تاس   ايقارا  اشىلىپ،  انا   ۇشەۋى   امان-ساۋ  قۇتىلعان   ەكەن   دەيدى»  قاسيەتتى  حاديس.   مىنە،  مارتبەلى  وقىرمان،  وقيعانىڭ   ۇزىن-ىرعاسى  وسى    عانا.

ەندى    ەنتىگىمىزدى  باسىپ   وسى  جەردەن  وي   قورىتىپ  كورەيىك.   ەگەر دە   جوعارىداعى   وسى   وقيعالاردى  جالاڭ،   يا   بولماسا   تىكەلەي  عانا  تۇسىنەتىن   بولساق،    بىرەۋلەر  بىر   ۇڭگىرگە  كەلىپ   ءۇش   جۇز  جىل   ۇيىقتاپ  قالعان  بولسا،    تاعى   بىرەۋلەر   تاس    ۇڭگىردەن   بىردەڭەلەرىن  ايتىپ،  قۇتىلىپ   كەتكەن  بولىپ   شىعادى   ەمەس  پە؟  سوندا  قاسيەتتى  قۇران  مەن  قاستەرلى   ءحاديستىڭ  بار  ايتقىسى  كەلگەنى  وسى   ما؟  وسىمەن  شارۋا  ءبىتتى  مە  سوندا؟  ارينە،  جوق.   بىزدىڭشە،  ماسەلەنىڭ  ءمانى  تىم  تەرەڭدە  جاتىر.  قوس    كىتاپتىڭ  تۇپكى   تىنىندەگى  شىندىق   بۇل  ەمەس-تۇعىن.   ەندى  تۇيىلگەن   تۇيىندى   بابىمەن   تارقاتىپ  باعايىق.  بۇل  جەردەگى   ۇڭگىر   تۇسىنىگى –  كادىمگى   قابىر   ۇعىمى.  دالىرەك  ايتار  بولساق،  بۇل   وقيعا  – قابىردەن  كەيىنگى اقۋالدان  اقپار جولداعان   عيبراتتى  مىسال.  ادامزات   تاريحىندا  ولگەننەن    كەيىن   ومىرگە  قايىرا  كەلگەن   جان   بالاسى   جوق.  ونداي  قۇزىرەت  جۇمىر  باستى  پەندەنىڭ  ەشقايسىسىنىڭ  دا  تالەيىنە   جازىلماعان  جاي.  ەندەشە،  ەكىنشى  ءومىر  حاقىندا  بىزدەرگە  (ياعني  تىرىلەرگە)   (كيەلى   كىتاپتان   باسقا)   كىم   ماعلۇمات   بەرە   الادى.  الدە  ومىردەن   وتكەن  ءيسى  ادامزات   ءناسىلى  مە؟   البەتتە،  ولاي   ەمەس.    بۇعان  بەرىلەر  جاۋاپ  بىر  اللانىڭ   وز  قۇزىرىندا   عانا.   مىنە،  اللانىڭ  اياتى  مەن پايعامبار  وسيەتى   بىزدەرگە  وسى  عيبراتتار  ارقىلى  كەلەسى  كەڭىستىك  بايانىن  يشارالاپ  وتىر.   وقيعادان  تۇنعان  وي  بەزبەنى  ەندەشە  مىناداي  بولدى:  ادامزات  بالاسى   ۇرەيلى   ۇڭگىردەن  ( قابىر ازابىنان )  تەك   ىزگى   ىستەرى   ارقىلى    قۇتىلاتىن  بولسا،   جاراتقاننىڭ   راحىمى   ىقىلاستى  قۇلدىڭ  شىن  پەيىلىنە   عانا  تۇسەدى  ەكەن.   ادامزات   ءۇشىن   اراشاعا   تۇسپەك    ءبىر   عانا  امالىمىز   بولسا،   ول   وسى   اق  نيەت   پەن   شىن  جۇرەكتىڭ  بىرلەسە   سوققان    لۇپىلى    ەكەن...

ءبىز   ابايدى  ەتەنە  تانۋ   ءۇشىن،   ەڭ   الدىمەن   كەمەڭگەر   كىتاپحاناسىمەن   تانىسۋ  كەرەك   دەگەندى   جيى   ايتامىز.

«اۋەلى  ايات،  حاديس  ءسوزدىڭ  باسى،  قوسارلى  ءبايىت،  مىسال  كەلدى  اراسى» دەپ وي   دەستەلەگەن  اقىننىڭ   وزى   ولەڭگە  قوسقان  كيەلى   كىتاپتارىنىڭ  سورە  باسىندا  تۇرعاندىعى  سوزسىز.   نە  نارسەنىڭ  بولسىن  استارى  مەن  اقيقاتىن  جازباي  تانيتىن  اقىنعا   بۇل  ەڭبەكتەردەگى   اربىر   سويلەمنىڭ   باسقالاي  ولشەمدە  تىل   قاتقانى  تاعى  دا   انىق.    قۇرعاق  قۇلشىلىق  پەن  «ىنتالى  جۇرەكتىڭ»  وزارا    پارقىن   اڭداتقان   وسى  عيبراتتار،  اقىن   كەۋدەسىندە   ۇزاق   ۋاقىتقا   شايقالىپ،  كەزى   كەلگەندە  كەمەڭگەر  تانىمىنان   ءبۇي   دەپ   اعىتىلىپ     كەتسە  كەرەك.

«اللا دەگەن ءسوز جەڭىل،

اللاعا اۋىز جول ەمەس.

ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل

وزگەسى حاققا قول ەمەس...»

ءبىز  مانادان  بەرى   ىرعاپ   وتىرعان   ىقىلىم  ويدى    اباي   بىر-اق  اۋىز  سوزبەن   شەگەلەي  سالعان  ەكەن.   ەسىمىزگە  تۇسىرەيىك،   جوعارىداعى  ءۇش   كەيىپكەرگە   شىن   كومەكشى    بولعان دا   وسى   «ىنتالى  جۇرەك»  پەن   «شىن  كوڭىل»  ەمەس  پە  ەدى؟   سايىپ  كەلگەندە،  مۇنىڭ  بارى  ادام  بالاسىنىڭ  ءوز  قامى   ۇشىن  عانا   قاجەت.   سەبەبىن  ءاربىر   «شىبىن جان»   يەسى    سەزەدى   دەگەن  نيەتتەمىز.   «...ادىلەتتىك،  ارلىلىق،  ماحابباتپەن،   ۇش   جولداسىڭ  قابىردەن  ءارى  وتكەندە»  دەيدى  تاعى  دا  حاكىم   كوردەن  كەيىنگى   كومەكشىلەردىڭ ءتۇسىن  تۇستەپ.   قازاقتىڭ   قاريا   ادامدارى    جانى   جاقاتپاعان   كىسىسىن:  «ءسىرا،   وسى  ءبىر   نەمەنىڭ   قۇداي  سۇيەر  قىلىعى  جوق»  دەپ  جاتاتىن  ەدى.  اقيقات  ۇيالاعان،   ارۋاقتى  ءسوزدىڭ  ءبىرى  ءدال  وسى  ەكەن.  بۇل  ۇعىمنىڭ   شىن  ماعىناسى   ەندى  عانا  شىمىرلاپ  بويىمىزعا  تاراعان ءتارىزدى.   ۇڭگىردى   ۇرەي  مەن    ءۇمىتتىڭ   تايتالاسى   دەسەك،   قاي   جاعى  ۇمىتتىڭ   پايداسىنا  شەشىلەر  ەكەن.   سول  كەزدە  ءبىزدىڭ   بويدان   «قۇداي   سۇيەر   بىر   قىلىق»  تابىلار  ما  ەكەن؟..

                                                                                                ىقىلاس  وجايۇلى

"The Qazaq Times"