توقال الۋ – ءناپسى مەن كۇلكىنىڭ ويىنشىعى ەمەس

سوڭعى ۋاقىتتا  الەۋمەتتىك جەلىلەردە توقال الۋ نەمەسە توقال بولۋ تاقىرىبى قايتا-قايتا قوزعالىپ ءجۇر. بۇل ماسەلەنى جاقتاۋشىلار –توقال الۋ داستۇرىمىزدە بار، ونى جالعاستىرۋىمىز كەرەك دەگەندى العا تارتادى.

ءيا، توقال الۋ – سالتىمىزدا بار ءداستۇر. بۇنى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. ءداستۇر ساباقتاستىعىن قايتا جالعاۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەنگە كەلگەندە قوعامدىق پىكىر ەكىگە جارىلىپ وتىرعانى بەلگىلى. بارلىعىمىزدىڭ وتباسىمىز بەن قوعامعا ورتاق ماسەلە بولعاندىقتان، ءوز باسىم از دا بولسا ازاماتتىق پىكىرىمدى بىلدىرە كەتۋدى ءجون سانادىم.

قازاق حالقى سالت-داستۇرگە باي حالىق. عاسىرلار بويىنداعى تۇرمىستىق قاجەتتىلىك كوشپەندى ومىرگە ىڭعايلى ءداستۇرى مەن مادەنيەتىمىزدى قالىپتاستىرىپ وتىردى. بۇل دەگەنىمىز بارلىق سالتتىڭ وزىنە ءتان شىعۋ تەگى بار دەگەنگى بىلدىرسە كەرەك.

1. امەڭگەرلىك

ءومىر بار جەردە، قازا بار دەمەكشى، مەزگىلسىز كەلگەن ولىمنەن تىرەگىنەن، اسىراۋشىسىنان ايىرىلعان وتباسى  ەرجەتىپ، ات جالىن تارتىپ مىنەرلىك جاسقا جەتكەن ازاماتى بولماسا، قيىن جاعدايعا ۇشىرايتىن. بۇلاي دەيتىنىمىز، كوشپەلى ومىردە كوشى-قون، شارۋاشىلىق ىسىندە ەر ازاماتسىز كۇن كورۋ مۇمكىن ەمەس بولعان. ايەل ادامنىڭ توركىنى شالعاي. وعان بارعاندا دا اتا-اناسىنا تۇسەتىن اۋىرتپالىق تاعى بار. ەكىنشى جاعىنان، ەر ازاماتتىڭ تۋىس-تۋعاندارى بالا-شاعانى جات ەلگە جىبەرۋدى نامىس ساناعان. قازاقتا مۇنداي جاعدايدا  «جەسىر - ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى» دەپ جەسىر قالعان ايەلدى قايىن اعا-ءىنىسىنىڭ بىرىنە قاراتقان. بۇل دەگەنىمىز جاۋاپكەرشىلىك.

2. قاجەتتىلىك

ايەل ادامنىڭ بەدەۋلىگى، ەل مەن جەرگە يە بولاتىن ات جالىن تارتىپ مىنەر ازاماتتىڭ بولماۋى ادامداردى ەكىنشى ايەل الۋعا يتەرمەلەگەن.

3. فيزولوگيالىق ەرەكشەلىك

ايەلدەردىڭ فيزيولوگيالىق جاس شەكتەمەسىنە بايلانىستى دا ەركەكتەر جالعاستى ايەل الىپ وتىرعان.

4. قۇمارلىق

كەيبىر كىسىلەر جاسى جەتىپ وتىرسا دا، مالىن بۇلداپ جاس قىزداردى توقالدىققا العان. مۇنى حالقىمىز «جاس ءيىس يىسكەۋ» دەپ اتاعان. بۇدان تىس، كەز-كەلگەن قالىڭ مال تولەۋگە مۇمكىندىگى بار ەر ازاماتتار دا بىرنەشە ايەل العان.

امەڭگەرلىكتەن باسقا جولدارمەن الىناتىن ايەلدەردىڭ بارلىعىنا قالىڭ مال تولەنەتىندىكتەن، جاعدايى جەتكەن كىسىلەر الماسا، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ توقال الۋعا مۇمكىندىگى بولا بەرمەگەن.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن كونە ءداستۇردى جالعاستىرىپ، ءبىراز جىگىتتەرىمىز ازاماتتىق نەكەدە تۇرۋ ارقىلى توقال الىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بۇگىندە زامان باسقا، قوعام كۇردەلى، باياعىداي جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋدا بىرگە كوشىپ ءبىر قويدى بولە جەيتىن بايبىشە-توقالدىڭ كەزى ەمەس. سول سەبەپتى دە توقالدىققا ءتيىپ، ازاماتتىق نەكەدە تۇرعان قىزدارىمىزدىڭ ءبىر ءبولىمى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە ۇشىراپ جاتقانى بەلگىلى جايت. ايتالىق، توقال الۋشىلاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى بىركەلكى ەمەس. ولار ءبارى بىردەي كىشى ايەلدەرىن  باسپانامەن، قاجەتتى قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتۋگە شامالارى كەلە بەرمەيدى. ءوز كەزەگىندە جالدامالى پاتەردە ءومىر ءسۇرۋ «جارتى كۇيەۋى» بار وتباسى ءۇشىن قيىن جاعداي.  اتا-بابالارىمىز قىزدى قالىڭسىز بەرمەگەن. قىزدىڭ اتا-اناسى العان قالىڭ مالىنا ءتيىستى جاساۋ-جابدىعىن تولىق قامداپ ۇزاتقان. كوشپەلى شارۋاشىلىقپەن اينالىساتىن حالىق جونىنەن ايتقاندا، بۇل دەگەنىمىز  باسپانامەن قامتاماسىز ەتىلدى دەگەن ءسوز.

ازاماتتىق نەكەدە تۇرعان ەرلى-زايىپتى وتباسىلىق كەلىسپەۋشىلىك سالدارىنان اجىراساتىن جاعدايدا، ونىسىز دا زاڭدىق كۇشى جوق نەكەگە تۇرعان ازاماتشالارىمىزعا وتە قيىن. ەكىنشىدەن، باۋىرلارىمىزدىڭ ءبىرشاماسى ءبىرىنشى ايەلىنىڭ كەلىسىمىنسىز جاسىرىن نەكەدە ءجۇر. بۇل ءوز كەزەگىندە توقالدىڭ قوعامدىق ورتاداعى ورنىنا اسەر ەتەدى. كۇيەۋىمەن بىرگە توپتى ورتاعا بارا المايدى، اكە-شەشەسى مەن تۋىس-تۋعانىنا تانىستىرعا بولمايدى، دەمالىس كۇندەرى وتباسىمەن بىرگە ەمىن-ەركىن قىدىرا المايدى. بەينە ءبىر قوناقجاي اشقان ادام سياقتى بەيمەزگىل قوناقتى كۇتۋمەن كۇن كەشەدى. بالالارى تولىق قاندى وتباسى مۇشەسى رەتىندە قارالمايدى. ولار مەكتەپتە، دوس-جاراندارىنىڭ اراسىندا ىرىقسىز كۇيدە بولادى. وتباسىلىق تاربيەسىنىڭ قاي دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ جاتقانى كوڭىل قۋانتادى دەپ ايتا المايمىز.

توقالشىلاردىڭ كولدەنەڭ تارتىپ وتىرعان ماسەلەسىنىڭ باستىلارى: پايعامپارىمىزدىڭ سۇننەتىن ورىنداۋ، دەموگرافيا، وتىرعان قىزداردىڭ ورنىن تابۋىنا كومەكتەسۋ.

ارينە، اتا ءداستۇردى جالعاستىرۋدىڭ ءبىر ۇشى وسى دىندە جاتقانى بارىمىزگە ايان. اتالارىمىز كوپ ايەلدىڭ كۇندەستىگىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرسە دە، ولاردى بەزدىرمەگەن. سول زاماندا «تالاق» ءسوزى ايەل ادامعا ولىممەن بىردەي جازا بولىپ سانالعان، ونى ايتۋعا اۋىزدارى بارماعان. ال، بۇگىن شە؟ كەيبىر ازاماتتارىمىزعا نەكە مەن تالاقتىق اراسى قارىس ەمەس ءتىپتى، سۇيەمنەن جاقىن بولىپ قالدى. قانشالاعان قارىنداستارىمىز مۇنداي نەكەنىڭ قۇربانىنا اينالىپ جاتىر. باۋىرلار، پايعامپاردىڭ سۇنەتىن ورىندايمىز دەپ، ايەلدىڭ الدىنداعى مىندەتتى ۇمىت قالدىرماڭدار، قيامەتتە جاۋاپسىز نەكەمەن، قاراۋسىز بالانىڭ دا سۇراۋى بولاتىنىن ەستەن شىعارمايىق.

ءبىز توقال الىپ حالىقتىڭ جان سانىن كوبەيتەمىز دەيدى ءبىر توپتار. «جەتىم قوزى جاتباۋىر، تۇڭىلەر دە، وتتىعار» دەگەندەي اندا-ساندا قونالقىعا كەلىپ كەتەتىن قوناقتى «اكە» دەپ قابىلداۋ بالاعا قانداي اۋىر ەكەنىن ايتپاعاندا، اپتالاپ، ايلاپ ءبىر كورەتىن بالاسىنا بەرەتىن تاربيەنىڭ شاماسى دا بەلگىلى عوي. قوعام تاسباۋىر بولىپ بارادى دەيمىز، بۇلاي بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – تاربيەسىز ۇرپاقتىڭ كوبەيۋى ەمەس پە؟! بۇنى دا ويلاسقان ءجون. سەنىمىڭىە كامىل بولىپ توقال الىپ جاتساڭىز، بالا تاربيەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويۋدى ۇمىتپاڭىز.

ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن قوعامىمىزدا جاسى جەتىپ، تۇرمىس قۇرماعان قىزدار سانىنىڭ ءبىرشاما ەكەنى تۋرالى الەۋمەنتتانۋشىلاردىڭ اۋزىنان ءجيى ەستيمىز. ارينە، بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە. شەشىمىن تابۋدىڭ جولدارى دەپ، ءدوپ باسىپ ەشتەڭە ايتا المايمىز. توقال الۋدى دارىپتەپ جۇرگەندەردىڭ ءبىر توبى وسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر جولى – ولاردى كىشى ايەلدىككە بەرۋ دەپ قارايدى. ادامنىڭ ءبارى بىردەي پەرىشتە ەمەس قوي. زاڭ قابىلدانىپ، ولارعا تاڭداۋ مۇمكىندىگى بەرىلسە، تاعى دا بۇل ماسەلەنى اتتاپ ءوتىپ جاپا-تارماعاي جاس قىزدارعا جۇگىرمەسەك بولعانى.

ەندى ءبىر توپتاعىلار جالعىز باستى انالارعا كۇيەۋ نەمەسە سۇيەۋ بولۋ جاعىن ايتادى. بۇگىندە الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسى ساناتىنداعى بۇنداي جانۇيالارعا قارجىلىق جاعىنان گورى، وتاعاسىلىق قامقورلىقتىڭ جەتىسپەي جاتاتىنى بەلگىلى. شوتى ساپتالماي، بالتاسى تاپتالماي جاتقان ەركەكسىز ۇيگە كۇن ارا كەلىپ، اكەسىز قالعان بالانىڭ باسىنان سىيپاساڭىز بۇل دا يگى ءىس!

ءوز باسىم توقال الۋدى زاڭداستىرۋ جاعىنا قارسى ەمەسپىن. ەگەر زاڭ جاسالسا، مۇراگەرلىك قۇقىق، اليمەنت ماسەلەسى، بالا تاربيەسى، بايبىشە مەن توقالدىڭ قوعامداعى ورنى، باسپانا، ماتەريالدىق قامتۋ ت.ب. تولىق قامتىلۋ كەرەك. بۇل اسىعىستىق جاسايتىن زاڭ ەمەس، جان-جاقتى ويلانىپ تولىق ءپىسىرۋدى تالاپ ەتەدى. ەگەر، ءبىر جەرىنەن «ءمۇلت» كەتىپ جاتسا، وعان تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزگەنشە، قانشالاعان قارىنداستارىمىزدىڭ تاعدىرى ويران بولادى. بۇل جەردە ەندى ءبىر تۇيتكىلدى ماسەلە بار. كونستيتۋتسيادا قر بارلىق ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى تەڭ دەپ ايتىلعان. زاڭ ىسكە قوسىلعان سوڭ، «سەنىڭ مۇمكىندىگىڭ بار توقال ال، سەنىڭ مۇمكىندىگىڭ، جاعدايىڭ جوق الما» دەپ ايتا المايمىز عوي. مەملەكەت ونىسىز دا ءبىر ايەلى بارلاردى باسپانامەن قامتي الماي، جاۋاپسىز اكەلەردەن اليمەنت ءوندىرىپ بەرە الماي جاتقاندا، «توقال وگىز مىنگەننىڭ قولى، توقال قاتىن العاننىڭ اۋزى تىنىم تاپپايدى» دەگەننىڭ كەرى بولىپ جۇرمەسە بولدى.

قورىتا كەلگەندە، مۇنداي اۋقىمدى تاقىرىپتى ءبىر ادامنىڭ ويىمەن ايتىپ، ءبىر ماقالاعا سىيدىرۋ مۇمكىن بولماس. ارتىق-كەمى بولسا، جۇرت ءوزى ايتا جاتار. بۇل دەگەن ماڭگىلىك تاقىرىپ قوي. ونى ءناپسىنىڭ ەرمەگى ساناپ، جەڭىل-جەلپى كۇلكىگە اينالدىرۋعا بولمايدى.

بالاپان وعلان

"The Qazaq Times"