Toqal alu – näpsi men külkiniñ oyınşığı emes

Soñğı uaqıtta  äleumettik jelilerde toqal alu nemese toqal bolu taqırıbı qayta-qayta qozğalıp jür. Bwl mäseleni jaqtauşılar –toqal alu dästürimizde bar, onı jalğastıruımız kerek degendi alğa tartadı.

Iä, toqal alu – saltımızda bar dästür. Bwnı eşkim joqqa şığarmaydı. Dästür sabaqtastığın qayta jalğau kerek pe, joq pa degenge kelgende qoğamdıq pikir ekige jarılıp otırğanı belgili. Barlığımızdıñ otbasımız ben qoğamğa ortaq mäsele bolğandıqtan, öz basım az da bolsa azamattıq pikirimdi bildire ketudi jön sanadım.

Qazaq halqı salt-dästürge bay halıq. Ğasırlar boyındağı twrmıstıq qajettilik köşpendi ömirge ıñğaylı dästüri men mädenietimizdi qalıptastırıp otırdı. Bwl degenimiz barlıq salttıñ özine tän şığu tegi bar degengi bildirse kerek.

1. Ämeñgerlik

Ömir bar jerde, qaza bar demekşi, mezgilsiz kelgen ölimnen tireginen, asırauşısınan ayırılğan otbası  erjetip, at jalın tartıp minerlik jasqa jetken azamatı bolmasa, qiın jağdayğa wşıraytın. Bwlay deytinimiz, köşpeli ömirde köşi-qon, şaruaşılıq isinde er azamatsız kün köru mümkin emes bolğan. Äyel adamnıñ törkini şalğay. Oğan barğanda da ata-anasına tüsetin auırtpalıq tağı bar. Ekinşi jağınan, er azamattıñ tuıs-tuğandarı bala-şağanı jat elge jiberudi namıs sanağan. Qazaqta mwnday jağdayda  «jesir - erden ketse de, elden ketpeydi» dep jesir qalğan äyeldi qayın ağa-inisiniñ birine qaratqan. Bwl degenimiz jauapkerşilik.

2. Qajettilik

Äyel adamnıñ bedeuligi, el men jerge ie bolatın at jalın tartıp miner azamattıñ bolmauı adamdardı ekinşi äyel aluğa itermelegen.

3. Fizologiyalıq erekşelik

Äyelderdiñ fiziologiyalıq jas şektemesine baylanıstı da erkekter jalğastı äyel alıp otırğan.

4. Qwmarlıq

Keybir kisiler jası jetip otırsa da, malın bwldap jas qızdardı toqaldıqqa alğan. Mwnı halqımız «jas iis iiskeu» dep atağan. Bwdan tıs, kez-kelgen qalıñ mal töleuge mümkindigi bar er azamattar da birneşe äyel alğan.

Ämeñgerlikten basqa joldarmen alınatın äyelderdiñ barlığına qalıñ mal tölenetindikten, jağdayı jetken kisiler almasa, ekiniñ biriniñ toqal aluğa mümkindigi bola bermegen.

Elimiz täuelsizdik alğannan keyin köne dästürdi jalğastırıp, biraz jigitterimiz azamattıq nekede twru arqılı toqal alıp jatqanı jasırın emes. Büginde zaman basqa, qoğam kürdeli, bayağıday jaz jaylau, qıs qıstauda birge köşip bir qoydı böle jeytin bäybişe-toqaldıñ kezi emes. Sol sebepti de toqaldıqqa tiip, azamattıq nekede twrğan qızdarımızdıñ bir bölimi äleumettik teñsizdikke wşırap jatqanı belgili jayt. Aytalıq, toqal aluşılardıñ materialdıq jağdayı birkelki emes. Olar bäri birdey kişi äyelderin  baspanamen, qajetti qarajatpen qamtamasız etuge şamaları kele bermeydi. Öz kezeginde jaldamalı päterde ömir süru «jartı küyeui» bar otbası üşin qiın jağday.  Ata-babalarımız qızdı qalıñsız bermegen. Qızdıñ ata-anası alğan qalıñ malına tiisti jasau-jabdığın tolıq qamdap wzatqan. Köşpeli şaruaşılıqpen aynalısatın halıq jöninen aytqanda, bwl degenimiz  baspanamen qamtamasız etildi degen söz.

Azamattıq nekede twrğan erli-zayıptı otbasılıq kelispeuşilik saldarınan ajırasatın jağdayda, onısız da zañdıq küşi joq nekege twrğan azamatşalarımızğa öte qiın. Ekinşiden, bauırlarımızdıñ birşaması birinşi äyeliniñ kelisiminsiz jasırın nekede jür. Bwl öz kezeginde toqaldıñ qoğamdıq ortadağı ornına äser etedi. Küyeuimen birge toptı ortağa bara almaydı, äke-şeşesi men tuıs-tuğanına tanıstırğa bolmaydı, demalıs künderi otbasımen birge emin-erkin qıdıra almaydı. Beyne bir qonaqjay aşqan adam siyaqtı beymezgil qonaqtı kütumen kün keşedi. Balaları tolıq qandı otbası müşesi retinde qaralmaydı. Olar mektepte, dos-jarandarınıñ arasında ırıqsız küyde boladı. Otbasılıq tärbiesiniñ qay deñgeyde jürgizilip jatqanı köñil quantadı dep ayta almaymız.

Toqalşılardıñ köldeneñ tartıp otırğan mäselesiniñ bastıları: payğamparımızdıñ sünnetin orındau, demografiya, otırğan qızdardıñ ornın tabuına kömektesu.

Ärine, ata dästürdi jalğastırudıñ bir wşı osı dinde jatqanı bärimizge ayan. Atalarımız köp äyeldiñ kündestiginiñ bel ortasında jürse de, olardı bezdirmegen. Sol zamanda «talaq» sözi äyel adamğa ölimmen birdey jaza bolıp sanalğan, onı aytuğa auızdarı barmağan. Al, bügin şe? Keybir azamattarımızğa neke men talaqtıq arası qarıs emes tipti, süyemnen jaqın bolıp qaldı. Qanşalağan qarındastarımız mwnday nekeniñ qwrbanına aynalıp jatır. Bauırlar, payğampardıñ sünetin orındaymız dep, äyeldiñ aldındağı mindetti wmıt qaldırmañdar, qiyamette jauapsız nekemen, qarausız balanıñ da swrauı bolatının esten şığarmayıq.

Biz toqal alıp halıqtıñ jan sanın köbeytemiz deydi bir toptar. «Jetim qozı jatbauır, tüñiler de, ottığar» degendey anda-sanda qonalqığa kelip ketetin qonaqtı «äke» dep qabıldau balağa qanday auır ekenin aytpağanda, aptalap, aylap bir köretin balasına beretin tärbieniñ şaması da belgili ğoy. Qoğam tasbauır bolıp baradı deymiz, bwlay boluınıñ bir sebebi – tärbiesiz wrpaqtıñ köbeyui emes pe?! Bwnı da oylasqan jön. Senimiñie kämil bolıp toqal alıp jatsañız, bala tärbiesin birinşi orınğa qoyudı wmıtpañız.

Ärtürli sebeptermen qoğamımızda jası jetip, twrmıs qwrmağan qızdar sanınıñ birşama ekeni turalı äleumenttanuşılardıñ auzınan jii estimiz. Ärine, bwl öte kürdeli mäsele. Şeşimin tabudıñ joldarı dep, döp basıp eşteñe ayta almaymız. Toqal aludı däriptep jürgenderdiñ bir tobı osı mäseleni şeşudiñ bir jolı – olardı kişi äyeldikke beru dep qaraydı. Adamnıñ bäri birdey perişte emes qoy. Zañ qabıldanıp, olarğa tañdau mümkindigi berilse, tağı da bwl mäseleni attap ötip japa-tarmağay jas qızdarğa jügirmesek bolğanı.

Endi bir toptağılar jalğız bastı analarğa küyeu nemese süyeu bolu jağın aytadı. Büginde äleumettik jağınan az qamtılğan otbası sanatındağı bwnday janwyalarğa qarjılıq jağınan göri, otağasılıq qamqorlıqtıñ jetispey jatatını belgili. Şotı saptalmay, baltası taptalmay jatqan erkeksiz üyge kün ara kelip, äkesiz qalğan balanıñ basınan sıypasañız bwl da igi is!

Öz basım toqal aludı zañdastıru jağına qarsı emespin. Eger zañ jasalsa, mwragerlik qwqıq, aliment mäselesi, bala tärbiesi, bäybişe men toqaldıñ qoğamdağı ornı, baspana, materialdıq qamtu t.b. tolıq qamtılu kerek. Bwl asığıstıq jasaytın zañ emes, jan-jaqtı oylanıp tolıq pisirudı talap etedi. Eger, bir jerinen «mült» ketip jatsa, oğan tolıqtırular men özgerister engizgenşe, qanşalağan qarındastarımızdıñ tağdırı oyran boladı. Bwl jerde endi bir tüytkildi mäsele bar. Konstituciyada QR barlıq azamattarınıñ qwqıqtarı teñ dep aytılğan. Zañ iske qosılğan soñ, «seniñ mümkindigiñ bar toqal al, seniñ mümkindigiñ, jağdayıñ joq alma» dep ayta almaymız ğoy. Memleket onısız da bir äyeli barlardı baspanamen qamti almay, jauapsız äkelerden äliment öndirip bere almay jatqanda, «Toqal ögiz mingenniñ qolı, toqal qatın alğannıñ auzı tınım tappaydı» degenniñ keri bolıp jürmese boldı.

Qorıta kelgende, mwnday auqımdı taqırıptı bir adamnıñ oyımen aytıp, bir maqalağa sıydıru mümkin bolmas. Artıq-kemi bolsa, jwrt özi ayta jatar. Bwl degen mäñgilik taqırıp qoy. Onı näpsiniñ ermegi sanap, jeñil-jelpi külkige aynaldıruğa bolmaydı.

Balapan Oğlan

"The Qazaq Times"