وسى اپتادا الەمدىك اقپارات كەڭىستىگىن دۇبىرلەتكەن ءبىر جاڭالىق – اقش پرەزيدەنتى ترامپتىڭ FBI باسشىسى جەيمس كومي (James Comey) جۇمىستان الىپ تاستاۋى بولدى. اقش جەرگىلىكتى ۋاقىتى بويىنشا سەيسەنبى كۇنى پرەزيدەنت ترامپ كوميدىڭ قىزمەتىن رەسمي تۇردە توقتاتتى. پرەزيدەنتتىڭ بۇيرىعى شىعىسىمەن اقۇي وكىلدەرى تاباندا اتقارىپ، FBI باسشىسىن قىزمەتتەن الىپ تاستادى.
بۇل اقش ءۇشىن دە، الەمدىك ساياسات ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى تۇلعا سانالاتىن، اتىشۋلى ايبىندى كوميتەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاۋشى كوميدىڭ اياقاستىنان جۇمىستان بوساتىلۋى ەستىگەندى ەلەڭ ەتكىزدى. ەڭ قىزىعى كومي لوس-اندجەلەستە ءبىر اسا ماڭىزدى بايانداما جاساپ تۇرعاندا، جانىنا قويىلعان تەلەديداردان ءوزىنىڭ جۇمىستان بوساتىلعانى تۋرالى ەستىگەن ەكەن.
FBI-دىڭ 7-ءشى كەزەكتى باسشىسى قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعان جەيمس كومي كىشى بۋشتىڭ تۇسىندا ادىلەت ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان ەدى. 2013 جىلدان بەرى اتالعان بيۋرونىڭ بۇيداسىن قولىنا العان. ال ونىڭ بۇگىنگى تاعدىرى جايلى ويلاۋ ساياساتكەرلەردىڭ دە باسىن قاتىراتىن ماسەلە دەۋگە بولادى.
دونالد ترامپ اقش پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە، ونىڭ ەڭ باستى قارسىلاسى حيللاري كلينتون بولعان ەدى. سول تۇستا كومي حيللاريعا ۇرىمتال تۇستان توسقاۋىل جاساپ، ترامپتىڭ پرەزيدەنت بولۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتكەن. پرەزيدەنت تاعىنا شىعاردىڭ الدىنا ترامپ كوميدىڭ بۇل ەڭبەگىن ايرىقشا اتاپ كورسەتكەن ەدى. ال، بۇگىن كومي ءوزىن القاعان سول پرەزيدەنتتىڭ وتىنا كۇيىپ، قىزمەتتەن قۋىلىپ وتىر.
كوميدىڭ اياقاستىنان جۇمىستان بوساتىلۋىنا نە سەبەپ بولدى؟
قىتاي قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى اقش ءبولىمىنىڭ كومەكشىسى شي داميڭ بۇل تۋرالى: «ترامپ وسىعان دەيىن كوميدى قۇلاتۋدىڭ ورايىن كۇتىپ كەلگەن. سوندىقتان، بۇل تۇك تە تاڭقالاتىن جاڭالىق ەمەس»، – لەگەن پىكىرىن ايتتى. (news.sina.com) ولاي بولسا، سۇراعىمىزدىڭ جاۋابىن تابۋ ءۇشىن اڭگىمەنى اقش-تىڭ 45-ءشى پرەزيدەنتىن سايلاۋ ناۋقانى كەزىنەن باستاعان دۇرىس.
اڭگىمە ەلەكتروندى پوشتادان باستالادى. حيللاري اقش-تىڭ مەملەكەتتىك ىستەر حاتشىسى بولىپ تۇرعان كەزىندە ماڭىزدى مەملەكەت ىستەرىنە ءوزىنىڭ جەكە ەل.پوشتاسىن پايدالانعان. وسىنشاما ماڭىزدى ءىرى ىستەرگە ەش الاڭسىز جەكەلىك ەل.پوشتا پايدالانعان ارەكەتى ونى پرەزيدەنت سايلاۋىندا وڭباي ءسۇرىندىردى. ءبىر قىزىعى، وسى ەل.پوشتا تۋراسىنداعى سىردى ءحيللاريدىڭ وزىنەن سىرت، Wiki Secret جانە بۇگىنگى كەيىپكەر كومي عانا بىلەتىن ەدى. Wiki Secret پرەزيدەنت سايلاۋى كەزىندە حيللاري كومانداسىنىڭ حات-حابارلارىن تولىقتاي اقتارىپ ءبىلىپ وتىردى. ال، جەيمس كومي سايلاۋدىڭ اقىرلاسۋىنا ون ءبىر كۇن قالعاندا ءحيللاريدىڭ جەكەلىك ەل.پوشتاسىنا قايتالاي تەكسەرۋلەر جۇرگىزگەن بولاتىن.
تۇتاس قۇراما شتاتقا ءمالىم بولعان بۇل سىردىڭ سوڭى داۋعا ۇلاسا جازدادى. ءتىپتى، اقش-تىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتى باراك وباما دا بۇعان قاتتى نارازى بولعان ەدى. كەرەك دەسەڭىز، پرەزيدەنت وباما كوميدى قىزمەتتەن الىپ تاستايدى دەگەن قاۋەسەتتەر دە جەلدەي ەسكەن ەدى. بۇل ءىستىڭ ءحيللاريدىڭ ساياساتتاعى قادامىنا قانشالىق تۇساۋ سالعانىن ونىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم دە تولىق تۇسىندىرە الماس. نە دەگەنمەن دە حيللاري ءوزىنىڭ جەڭىلىسىنىڭ باستى سەبەپكەرى كومي دەپ قارايتىنى بەلگىلى.
پرەزيدەنت سايلاۋىنداعى جەڭىلىسىنەن كەيىن ءۇن-ءتۇنسىز جۇرگەن حيللاري جاقىندا عانا، 2 مامىر كۇنى العاش رەت كوپشىلىك ورتادا بوي كورسەتتى. ول ءوزىنىڭ پرەزيدەنت سايلاۋىنداعى ساتسىزدىكتەرى تۋرالى توقتالا كەلىپ: «ەگەر، بۇل رەتكى سايلاۋ 2016 جىلى 27 قازاندا وتكەن بولسا، وندا بۇگىن اقۇي تورىندە مەن سىزدەرگە پرەزيدەنت بولىپ وتىرار ەدىم»، – دەگەن ەدى. (سەبەبى، ونىڭ جەكەلىك ەل.پوشتاسىنا كوميدىڭ جۇرگىزگەن تەكسەرۋى 28 قازاندا بولعان ەدى.) وسى جەردە مىناداي زاڭدى سۇراق تۋىندايدى – «ەلەكتروندى پوشتا اڭگىمەسى» ەندىگى جەردە كوميدىڭ دە تۇبىنە جەتتى مە؟ ياعني، جەيمس كومي ءوزى قازعان ورعا ءوزى ءتۇستى مە؟
كوميدىڭ قىزمەتتەن قۋىلۋى تۋرالى ايتىلعان سان-الۋان پىكىرلەردى سالىستىرىپ قارايتىن بولساق، «ەلەكتروندى پوشتا اڭگىمەسىنىڭ» كوميدىڭ قىزمەتتەن بوساتىلۋىنىڭ قاتىسى از ەكەنىن بايقايمىز. اقش اقپارات قۇرالدارىنىڭ حابارلاۋىنشا، اقۇيدىڭ باسشىسى بولعان كۇننەن باستاپ، ترامپتىڭ رەسەيمەن بايلانىسى ادام نانعىسىز قۇپيا كۇيگە جەتتى. ال، ناۋرىز ايىندا كومي بۇل قۇپيانى جايىپ سالعان ەدى. ول سونداي-اق، FBI ارقىلى ترامپ پەن رەسەي بايلانىسىنا تەكسەرۋ جاساعانىن دا اشىق ايتقان. ءارى، كومي وبامانىڭ بۇل كۇندە ترامپ وتىرعان عيماراتقا جاسىرىن تىڭداعىش قويعان دەگەن ايتىلىمدى جوققا شىعارعان. بۇدا وزگە كومي ءباسپاسوز ءماسليحاتتارىندا، پرەزيدەنت سايلاۋ كەزىندە رەسەيدىڭ ارالاسقانى تۋرالى جانە ونى قاداعالاي تەكسەرۋ كەرەك ەكەنىن قايتا-قايتا ايتىپ كەلىپ ەدى. ونىڭ مۇنداي باتىلدىعى ترامپ كومانداسىنىڭ ۇرەيىن ۇشىردى. سوندىقتان دا ترامپ ونى قىزمەتتەن بوساتۋدىڭ قامىنا بىردەن كىرىستى.
كوميدىڭ قىزمەتتەن بوساتىلۋىنا بايلانىستى اقش دەموكراتتار پارتياسى مەن رەسپۋبليكاشىلدار پارتياسىنىڭ پىكىرلەرى دە بىردەي ەمەس. رەسپۋبليكاشىلدار بولسا: «پرەزيدەنت رەتىندە كوميدى جۇمىستان بوساتۋعا زاڭدىق قۇقىققا يە دەپ ەسەپتەگەنىمىزبەن، ترامپتىڭ بۇل شەشىمى ادامدى ۇمىتسىزدەندىرەدى» دەپ وتىر. دەموكراتتار پارتياسىنىڭ وكىلى شۋمەر (Schumer): «بۇل زاڭعا قايشى ارەكەت بولدى. كوميدىڭ جۇمىستان بوساتىلۋىنان كەيىن، FBI مىندەتىنە العان «رەسەي وتكەلىن» تەكسەرۋ جۇمىسى اياقسىز قالدى. ماڭىزدى ادامدار مەن مامانداردى جيناپ، وسى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەنى تەكسەرۋ كەرەك. ولاي بولماعاندا، بۇل ءبىر كۇڭگىرت ماسەلە ادامداردىڭ كۇمانىن ءتىپتى كۇشەيتە تۇسەتىن بولادى»، – دەدى.
1935 جىلى قۇرىلعان امەريكا قۇراما شتاتىنىڭ اسا ماڭىزدى ورگانى – FBI–عا بۇعان دەيىن جەتى ادام باسشى بولعان. اتالعان كوميتەتكە اقش-تىڭ ءار رەتكى پرەزيدەنتى باسا ءمان بەرىپ كەلدى. ويتكەنى، ەل باسشىسىنىڭ عانا ەمەس، ەلدىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيتىن اسا ماڭىزدى ورىنعا كىم-كورىنگەن باسشى بولا بەرمەيتىنى انىق.
قالاي دەسەك تە، كوميدىڭ كەنەتتەن مۇناي كۇيگە ءتۇسۋى جەڭىل-جەلپى ءىس ەمەس. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان باس كەيىپكەر، بايانداما جاساپ تۇرعاندا ءوزىنىڭ جۇمىستان بوساتىلعانىن ەستىگەندە تەك قانا «مىرس» ەتىپ كۇلىپ قانا قويىپتى. سول ارادا بولعانداردىڭ ايتۋىنشا بايانداماسىن جاساپ بولىپ، جۇمىس ورنىنا قوڭىراۋ شالىپ ءىستىڭ انىق-قانىعىن سۇراستىرىپ ءبىلىپتى.
FBI مەن ونىڭ باسشىسى جايلى اڭگىمە جاقىندا بىتە قويماسى انىق. دەگەنمەن، ترامپ ساياسات الەمىنە كەلۋىندەگى ماقساتى الەمدى تاڭقالدىرۋ عانا بولسا كەرەك. ونىڭ ءاربىر قادامى مەن ايتقان ءسوزى، بەرگەن بۇيرىقتارى ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنىڭ تاۋسىلماس تاقىرىبىنا اينالىپ وتىر.
ادىلەت احىمەتۇلى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
نازارباەۆ "قۇرمەتتى سەناتور" اتاعىنان ايىرىلدى
موڭعوليا استاناسىندا جاپپاي نارازىلىق شەرۋلەرى ءوتتى
ەكىباستۇزدا جىلۋ جەلىسىندەگى اقاۋعا "ستانتسيا قىزمەتكەرىنىڭ قاتەلىگى" سەبەپ بولعانى ايتىلدى
وزبەكستان پرەزيدەنتى جەلتوقساندا قىرعىزستانعا بارادى