Äygili Şıñğıs qağannıñ alıp imperiyası qwramına talay türki taypaları kirgeni belgili. Sol taypalardan imperiyanıñ joğarğı bilik buınında qızmet etken tanımal tarihi twlğalar şıqtı. Bwğan wlı qağannıñ senimdi serigi, äskeriniñ bas qolbasşısı bolğan Mwqalı dälel.

Al, Ügedey men Möñkeden keyin imperiya tağına otırğan Qwbılay han zamanında da türki näsildi mıqtılar köp boldı. Qıtay memleketiniñ aumağın negiz etken «YUan'» patşalığın qwrğan Qwbılay däuiriniñ Şıñğıs qağan twsınan köp özgeşeligi bar. Köşpendilikten göri qalalıq basqaruğa beyim bolğan YUan' däuirinde hat-qağaz jazıp, oqımıstılıqpen tarihta qalğan türkiler nedäuir edi. Endi, solardıñ birazına şolu jasap köreyik.

Qwbılay qwrğan YUan' patşalığı kezinde mädeniet, körkemöner, än-jır aytarlıqtay damığan. YUan' däuirinde otız mıñ şumaq öleñ jazılıp qaldırılğan deydi derekter. Bwğan ärine, türki jwrtınan şıqqan qalamgerler de zor üles qosqanı anıq. Solardıñ biri – Qañlı aqını Bwqwm. Aqın 1255-1300 jıldar aralığında jasağan. Onıñ öleñderi köp emes. Biraq, az jazsa da, ataulı  qalamger retinde tanılıptı. Aqındığımen qatar ol, kompozitor da bolğan. Bwqwmnıñ Qwbılay ordasına qalay kelgeni turalı mınaday derek aytıladı. Onıñ äkesi Qayranbay Kerey taypasınıñ hanı bolıptı. Şıñğıshan Kerey taypasın jeñgen soñ, balaların twtqınğa alğan. Bwqwm Qayranbaydıñ ekinşi wlı edi delingen. Alayda, bwl jañsaq derek boluı mümkin. Sebebi, ol kezdegi Kerey handığınıñ basşısı Twğırıl han ekeni tarihtan belgili. Sonday-aq, derekterde Bwqwmnıñ on altı jasında-aq, Qıtaydıñ tarihın tolıq bilip, öleñderin jattap alğanı aytıladı. Qalay desek te, qıtay tilinde qalam terbegen aqınnıñ öz däuirindegi üzdik talanttardıñ biri bolğanı dausız.

Qañlıdan şıqqan tağı bir darın iesi – Toto YAqiyawlı. Ol da YUan' däuirinde, yağni 1272-1327 jıldarı ğwmır keşken. Öz ortasına sayasi qayratker, kolbasşılıq dañqımen tanılğan adam. Qwbılay hanğa keñesşi bolğan. Ordanıñ äskeri ister jetekşisi, oñ qol uäzir, Jiyañjı äkimşilik aymağınıñ sol qol uäziri lauazımdarına tağayındalğan.

Şığısta ornalasqan qıtaylar batıs öñirde qonıs tepken türki jwrtı aumağın «Batıs öñir» dep atağan. Sol Batıs öñirdiñ talanttı tumalarınıñ biri – Sağidolla. Derekterde «Batıs öñir aqını Sağidolla» degen atpen qalğan qalamger, 1272 jılı ömirge kelgen. Qaytıs bolğan jılı turalı mälimet joq. Onıñ şıqqan tegi turalı jazılğan derekter de birizdi emes. Ol key jazbalarda qıpşaq, endi birinde mwsılman, tağı bireuinde seyim dep aytıladı. Arğı atası Sarbwqa, bergi atası Alaş dep te jür. Qalay delinse de, Sağidolla YUan' patşalığınıñ dauılpaz aqını äri bilikti kompozitorı sanalğan. Birneşe jinaq ta şığarıptı. Sol kezdegi Juan Uıngan degen zertteuşi Sağidollanıñ şığarmaşılığın bağalay kelip, oğan «aspannıñ boranınday wytqıp, teñizdiñ tolqınınday alaswrıp ketetin, aspannıñ aydaharınday aybat körsetetin, Taysan men Huasan tauınday eñseli, saharanıñ alıp qarağayınday dara twratın» degen sipattama beripti. Büginge deyin aqınnıñ 789 öleñi tabılğan. Onıñ wrpaqtarı da iri ğalım, qalamgerler bolğan.

Dulat taypasınan şıqqan tanımal aqınnıñ biri – Hı Tyantiñ. Bwl adamnıñ türktik atı turalı derek joq. Aqın 1247-1313 jıldarı ömir sürgen. Tuğan jeri bayırğı Üysin ordası atalatın Dwnhuañnıñ şığısı delinedi. Qalamgerdiñ bes kitabı şıqqan. Sonımen birge ol körnekti äskeri qolbası bolıptı.

Qwbılay zamanındağı ataqtı äskeri qolbası äri sayasi qayratkerderdiñ biri – Toto Mazartay balası. Toqtay dep te aytıladı. Daiwñ degen janama atı da bar. Merkit taypasınan şıqqan. 1314-1355 jıldar şamasında ömir keşken. Onıñ oqımıstılığı da bir töbe. Qıtaydıñ klassikalıq şığarmaların sarqa oqığan. Bilim öresi joğarı Toto qıtaydıñ Lyau, Jin, Swñ patşalıqtarınıñ tarihın jazu bwyrığı tüsirilgende, osı auqımdı şaranıñ sarapşı wlığı bolıp tağayındalğan.

Türk näsildi kelesi darındı twlğa – qañlı Särsen. 1295 jılı tuılıp, 1345 jılı qaytıs bolğan.  Ol – Bwqwmnıñ wrpağı. Qıtay derekterinde Särsen-Zısan, Naunau dep te ataladı. 51 jasında YUan' patşalığınıñ astanası Hanbalıqta qaytıs boladı. Az ğwmır keşse de artına köp mwra qaldırğan. Biraq, ömiriniñ soñında joqşılıq küy keşipti. Tipti, jerleuge kebin tabılmağan. Särsen aqındığımen qosa tadanttı hatker, (siyalı qauırsınmen jazatın körkem jazu şeberi-redakciya) bolğan. Qıtaylar onı hatkerliktiñ negizin qalap, erejesin jazıp ketken twlğa retinde äli künge esimin ardaqtaydı. «Soltüstikte Zısan, oñtüstikte Jau Mıñjau – eki degdar, qos gauhar» atanğan.

Hatkerlerdiñ qatarına qañlı Bwqanı qosuğa boladı. Ol da Qwbılay qwrğan YUan' patşalığı zamanındağı körnekti körkem jazu şeberiniñ biri. Şansiu degen janama atı bar. Baqılauşı wlıq bolğan. Qıtay mädenieti men ğılımına üles qosqan twlğa.

Hatkerler qıpşaqtardan da şığıptı. YUan' däuirindegi körkem jazu önerine atsalısqandardıñ biri qıpşaq Taybwqa.

Al, aqındar turalı jalğastırar bolsaq, Qarlwq taypasınıñ ökili Taşannıñ soñına mol mwra qaldırğanın köremiz. Onıñ 239 öleñi saqtalğan. Ijı degen qosalqı atı bar aqın qıtay tilinde qalam terbegen. Ol turalı «Taşan än-muzıkağa öte şeber, suırıp salma, bir egey talant iesi» dep bağa berilgen.

Qarlwq taypasınıñ tağı bir tuması Nayjan da aqındığımen közge tüsken. Äueli onıñ şığarmaların jwrt talasa-tarmasa oqığan. Sebebi, aqın halıqtıñ köñil-küyin, auırtpalığın, mwñ-mwqtajın özek etken ölmes öleñ jazğan. Nayjannıñ qazirge deyin 158 öleñi bar. Sonday-aq, ol  Onda ejelgi jer şejiresi, qwrılıs şejiresi qatarlı dünieler jazılğan 16 tomdıq mwra qaldırğan.

Kelesi aytulı twlğa – Asabwqa. Qazirgi zaman qıtay tarihşısı Su Bihaydıñ «YUan handığınıñ tarihı» degen kitabı bar. Tarihi derekterge süyenip jazğan avtor sol şığarmasında imperiya gvardiyasınıñ işinde arnayı «qañlı qolı» bolğandığın aytadı. Mine osı jasaqqa qañlı batırı Asabwqa basşılıq etipti. Sonımen qatar, qolbasşınıñ batırlığı men erligin jan-jaqtı bayandağan.

Qañlı taypasınan şıqqan körnekti adamdardıñ biri – Altın Qara aqın. Ol aqın ğana emes, sıqaqşı da bolğan. Alayda onıñ da köp öleñi keyinge jetpepti. YUan' patşalığınıñ tağı şayqalğan twsta ol Toğantemirmen birge teristikke attanğan. Biraq, sodan keyingi tağdırı belgisiz.

Bwlardan özge de batıs öñir aqını Alseyn, qarlwq aqını Jaleş, arğın aqındarı Nağıbay, Janqisa, qıpşaqtan Saban, Dadios, Daduke, Taybwqa tağı basqa qalamgerler bolğan delinedi.

Qısqarta aytqanda, bir ğasırğa juıq bilik jürgizgen YUan' patşalığı däuirinde türk taypalarınan şıqqan talay kemeñger twlğa tarihqa iz qaldırğan. Öz zamanınıñ mädenietine, önerine ülken üles qosqan. Olardıñ halıq aldında, patşa ordasında wlıqtaluı da tegin bolmasa kerek. Sebebi, alıp YUan' imperiyasınıñ tağanın qalağan Şıñğıshan nemeresi Qwbılay da poeziyağa jaqın, tipti örnekti öleñ jazatın adam bolğan. Qalay desek te, qıtay aumağın negiz etip qwrılğan YUan' patşalığı qıtay tarihı men mädenietine ülken serpilis, jañaru jasap ketkeni anıq. Osı bağıtta türki näsilinen tarağan twlğalardıñ ülken üles qosıp, atı ardaqtalıp jatuı sonıñ ayğağı.

Eskertu: Maqalada Qıtay jazbaları, Zeynolla Sänik, Swltan Janbolat, Su Bihay sekildi tarihşı-qalamgerlerdiñ eñbekterinen mälimetter alındı. Sonday-aq, Qayrat Ğabithannıñ audarmaları paydalanıldı.

«The Qazaq Times»