Foto: Azattyq.org

– Ermwrat mırza, sizdiñ kömegiñizben jılğa qorıtındı jasap, 2021 jılda elde bolğan jağdaylar töñireginde swhbattasayıq dep edik...
– Auız toltırıp, qorıtındı jasaytınday qanday özgeristi ayta alamız?! Jıl – kädimgi bwrınğı jıldar siyaqtı samarqau küyde süyretilip ötti. Serpilis joq, el ezilgen, qoğam salğırt. Auıq-auıq bireulerdiñ terezeden sekirip ölgeni bolmasa, qojırağan qoğamdı selt etkizerdey oqiğa bolmağan siyaqtı.
– Nege? Arısta tağı da jarılıs boldı. Auıl äkimderin sayladıq. «Sber» men AES qoğamdı biraz şulattı degendey...
– Ä-ä, onday ötpeli-kepteli bireñ-sarañ jağdaylardıñ bolğanı ras. Kreml'diñ jandayşaptarı «orıs mäselesin» qozdırıp, Aqordanıñ Abaev degen balası qazaqtardı üñgirge aparıp tıqtı. Panama men Pandora jäşikteri odan arı ayqara aşılıp, Dariğa Nazarbaevanıñ ofşorğa tıqqan milliondarı belgili boldı.
Al sodan ne özgerdi? Dariğa men Timur sol bayağıday bılq etpey otır. Qoğam da qıñq etpeydi, äleumettik jelide biraz şulap-şulap qoydı. Batıs elderinde, «skandal» deymiz be, şataq şığaratın bwl oqiğalardıñ barlığı bizdegi qoğamdıq ahualdı özgertuge türtki bolatınday, qarsılıq qozğalısqa trend bola almadı. Meniñ biluimşe, onıñ üş sebebi bar...
– Mine, biz de sonı swrayıq dep edik. Sizdiñ oyıñızşa, qoğamdağı osı salğırttıqtıñ kiltipanı nede?
– Sayasattanuşı ağayındar bwl samarqaulıqtıñ bwtın – bwt, qolın – qol qılıp, jiliktep bere alatın şığar. Al men özim payımdağan üş jağdaydı aytayın. Birinşiden, azamattıq qoğamnıñ ayta-ayta auız talğan jik-japar jağdayı. Qarap otırsañız, qoğamdıq qozğalıstı bir arnağa toğıstıratın ortaq ideya bar: ol – memleketti twtastay jaylap alğan nazarbaevtıq sayasi rejimdi qwlatu, elde halıqtıq bilikti qalıptastıru. Bügingi jağdayda bwdan asqan qanday ortaq ideya kerek? Men osığan tüsinbeymin.
Joq, qoğamdağı ırıñ-jırıñ sayasi toptardı küş dep aytuğa auız barmaydı, osını bile twrsa da, osı ideyanıñ jolında bası birikpedi. Endigi birigui de ekitalay ma dep oylaymın...
– Sonda, sizdiñ oyıñızşa, 2021 jıldıñ nätijesimen qaraytın bolsaq, protestik qozğalıstıñ bolaşaq perspektivası joq bolğanı ma?
– «Balapan – basında, twrımtay – twsında» degendey, toz-toz bolıp jürgen bügingi protestik qozğalıs däl qazirgi küyinde eşqanday perspektivanıñ damuına sebepker bola almaydı. Prezidenttik saylaudan keyin ümit artqan Täuelsiz baqılauşılar qozğalısı birneşe topqa bölinip, qojırap tındı. Büginde bir-birimen atısıp jür.
Aşıq künde oynağan nayzağay siyaqtı qoğamğa jarıp kirgen «Oyan, Qazaqstan!» da ekige jarılıp ketti: biri – qwramında Äsem Jäpişeva bar toptıñ azdı-köpti tegeurini bolmasa, ekinşisi – sayasi partiya qwramız dep, aqır ayağı wştı-küyli körinbey ketti. Bolımsız mitingimen titıqtağan «DVK» men Mwhtar Äbilyazov üşin barlığı «KNB»-nıñ agenti. Janbolat Mamaydıñ partiyası da 200 adamnan aspaytın miting alañın şiırlaumen şarşağan siyaqtı. «El tiregine» el senimsiz.
Köpşilikke belgili jäyt – bas birikpeydi. Bas birikpegen soñ, qol qaydan köbeyedi?! Qazaqta qoldıñ bir balaması – äsker, sarbaz. Sardarı ırıñ-jırıñ bolğanda, sarbazı qaydan wyısqan äsker, qolı qalay jwmılğan jwdırıq bolsın?
Onıñ üstine biliktiñ işki sayasat tehnologiyası qarsılıq qozğalıs müşeleriniñ «bosbelbeuin» özine tartıp, qalğanınıñ arasına lañ salıp, qoğamdıq toptardı toz-toz etti. Salıp jürgen wranı men söz ritorikası dwp-dwrıs Janbolat Mamaydı qoğamnıñ bir böligine jau qılğan osı tehnologiyanıñ lañı. Aqır ayağı oppoziciyanıñ qaysısı halıqqa dos, qaysısı jau ekenin ajırata almay, el-jwrt mäñgirip qaldı. Sodan barıp, protestik qozğalıstıñ jalğız ğana perspektivası qaldı: ol – Nazarbaevtıñ ömirden ketuin ğana kütu. Onıñ közi tirisinde eşteñe özgermeytinine senimdi halıq därmensiz otır.
– Ermwrat ağa, sırttan sınauğa barşa qazaq şeber ğoy...
– Men bwnı sınap emes, qoğamğa janım aşığannan, küyingennen aytamın. Küyingende naqtı bir jeke bireulerge emes, därmensizdik qamıtına öziniñ basın özi tığıp bergen qoğamğa aşınğannan aytamın.
Öziñ oy jügirtşi, sayasi rejimdi qwlatu ideyası keşegi Pandora jäşigi aşılğan kezde emes, Äkejan Qajıgeldinniñ sonau 1998 jılğı «RNPK» partiyası kezinen aytılıp keledi. Keyin «DVK»-nıñ alğaşqı nwsqası da qoğamdıq küşterdi rejimge qarsı tudıñ astına biriktire almadı. «Nağız Aq jol» jäne «Azat» partiyaları üşin de biriktiru mäselesi arman bolıp ketti. «Alğa, DVK!» da bwnı jüzege asıra almadı.
– Nege? Joğarıda siz aytqan üş sebeptiñ biri belgili boldı. Qalğan ekeui ne?
– Ekinşisi – biıl ayqın belgili bolğanday, bilik qaltasına qol salmasa, qazirgi qoğam qozğala qoyatınday emes. Resey, Armeniya jäne Qırğızstannan kirgizilgen avtonıñ salığına qatıstı bwrq ete tüsken qozğalıstı eske alayıq. Qanşa edi, 80 mıñ ba, avtokölik ieleri öre twrğanda, bilik şeginuge mäjbür boldı. Öziñ oylap kör – sol 80 mıñnıñ jartısı alañğa şıqsa, ne bolar edi? Bilik bwdan tışaday qorıqtı.
Odan keyingi «qol salu» zeynetaqınıñ bilik pen qoğam arasında dauğa aynalğan «porogına» baylanıstı boldı. Qoğam dür etkende, bilik tağı da aqtalıp älekke tüsti. Tağı da şeginis jasadı. YAğni, qoğamdağı protestilik dinamikası biliktiñ oraşolaq äreketine jäne halıqtıñ tiisinşe soğan qarsı äreketine baylanıstı boldı. Bwdan şığatın qorıtındı – Dariğanıñ Pandora ofşorına tıqqan milliondarı halıqqa qızıq emes, oğan öziniñ qaltasındağı az-maz aqşanıñ tağdırı mañızdı. Dariğalar qazınanı tonay bersin, tek meniñ aqşam aman bolsın! Mine, bügingi protestik tüysiktiñ bir logikası osı.
– Al endeşe qarsılıq qozğalıstıñ därmensizdigine äser etken üşinşi sebep ne?
– Üşinşisi – eldegi qarsılıq qozğalıs kedey. Biılğı 2021 jılda oppoziciyanıñ qayırşı jağdayına tağı da anıq köz jetti. Azamattıq qoğamnıñ qarımına dem beretin, qarapayım tilmen aytsaq, «qoltığına su bürketin» qarjılıq toptar joqtıñ qası. Tağı da eske alayıq, bälkim, büginde köpşiliktiñ esinde joq ta şığar: 2010 jılğa deyin, qoğamda «Azat» jäne «Alğa, DVK!» partiyaları bolğanda, mitingini bılay qoyğanda, apta sayın döñgelek üstelder men türli taqırıptar boyınşa konferenciyalar ötetin. Sol kezdegi qarsılıq küşter jüyeli, «sistemalıq» oppoziciyağa birige aldı. Qazir sol oppoziciyalıq is-ärekettiñ birde-biri joq.
Nege? Sebebi – joğarıda atalğan partiyalarmen birge qoğamdıq qarsılıq qozğalısına biznes ökilderi qosıldı, olarmen birge qarjı keldi. Oppoziciyalıq ärekettiñ masştabı keñeydi, manevr jasaudıñ mümkindigi arttı. Al bügingi oppoziciyada Butyalar (Bolat Äbilov – QT) joq. Men qwramında bolğan «Azat» partiyası iri qalalarda keminde ayına bir ret 100 mıñdap listovka taratatın. Sol jüz mıñdardı bastırıp şığaruğa tikeley men aralastım. Sol 100 mıñdardı jüzdegen erikti avtobustar men bazarlarda jürip tarattı. Keşe men büginniñ ayırmaşılığın bayqaysıñ ba?
– Qazir listovkanıñ qajeti qanşa, äleumettik jeliler bar ğoy?
– Men mwnı aqşanıñ arqasında jüzege asqan is-şara retinde mısal üşin aytıp otırmın. Iä, ärine, sol kezde «sistemalıq oppoziciya» bola twrsa da, nazarbaevtıq rejimdi bilikten taydıra almadı. Biraq bwl – basqa äñgimeniñ taqırıbı.
Al büginde sol äleumettik jeliler bola twra, qanday quattı oppoziciyalıq internet-resurstı ayta alasıñ? Äsirese – qazaq tilinde. Seniñ öziñ «Qazaq Times» portalında üş-tört jornalşını äreñ wstap otırsıñ. Solay ma?
– Ol jağı bar...
– Qarsılıq küşterdiñ qayırşılığı bolmasa, qarjılıq tiregi küşti bügingi «Tengrinews.kz» nemese «Nur.kz» sekildi oppoziciyalıq quattı resurstar jasaqtaytın edi ğoy? Ol joq! Al sol 2005–2015 jıldarı «Svoboda slova», «Respublika», «Epoha», «Söz» siyaqtı oppoziciyalıq gazetterdiñ şoğırı şığıp twrdı. Bertingi Güljan Erğalievanıñ «Adam» jäne «Adam bol» jobaları da oppoziciyadağı qarjınıñ küşimen şıqtı. Bügingi protestik qozğalıs wyımdarınıñ bir gazeti bar ma? Tağı da joq! Nege? Sebebi – bügingi oppoziciya qayırşı!
– Nege? Äleumettik jelilerde «DVK» men Janbolat Mamaydıñ 400–500 mıñ adam tirkelgen kanaldarı bar ğoy...
– Qayda sol Äbilyazov pen Mamaydıñ alañğa şıqqan 400–500 mıñı? Qalıñ qazaq virtual älemde ağılıp jatqan sıldır sözdi moyındamaydı nemese jelge wşıp jatqan ol sözdi halıq qwlağına ilmeydi. Halıq auada qalıqtağan internettegi sapırılısqan sözdi emes, közben köretindey, qolmen wstaytınday naqtı iske susap otır. Al bizdegiler birjaqtı «älemjeli auruına» wşırağan.
Onıñ üstine äleumettik jelide aytılğan sözdi, sol jelilerde qwrılğan kanal-arnalardı Google segmenti qabıldamaydı. Osıdan on kün nemese bir ay bwrın Mamay men Äbilyazovtıñ «Feysbuk» pen «YUtubta» aytqanın jelini aqtarıp izdemeseñ, juıq uaqıtta tappaysıñ!
Qarsılıq qozğalıstıñ qayırşılığı tağı da elde etek alğan jalpı ekonomikalıq dağdarıspen de baylanıstı siyaqtı. Jwmıssızdıq jaylağan elde qara taban qarsılıq tanıtuşı jan bağuğa janwşıra ma, joq älde alañdağı mitingige baruğa qwştar bola ma? Bwl da bası aşıq swraq.
– Degenmen, ötip bara jatqan 2021 jılda biliktiñ «Aqorda» jäne «Kitaphana» siyaqtı eki bası prezident Toqaevtıñ qwzırına öte bastadı dep ayta alasız ba? Mäselen, eks-prezident Nazarbaev «Nwr Otan» partiyasın Toqaevtıñ «ieligine» berdi ğoy. Al «Nwr Otan» parlamenttegi basım frakciya ekenin bilesiz...
– Birinşiden, «ielikke beru» mäselesi tolıq ayaqtalmaq tügili, äli bastalğan da joq, onıñ auı men bauın bilik partiyasınıñ s'ezi pişedi. Nazarbaevtıñ «berdim» degen sözinen keyin, edel-jedel partiya qwrıltayın ötkizuge ne kedergi boldı? YAğni, Nazarbaevtiki – ädettegidey bos söz, qwrğaq aldarqatu.
Ekinşiden, Täuelsizdiktiñ 30 jıldığına baylanıstı prezident Toqaev qol qoyğan marapattau jarlığına köz jügirtip şıq: Nazarbaevtıñ qwdaları men etjaqındarı tegis «Barıs» ordenimen marapattaldı. Nege? Sebebi aldağı 2022 jıl – Barıs jılı. Nazarbaev öziniñ qwdaların «barıs» qıldı, biraq jarlıqqa Toqaev qol qoydı. Osı ma – biliktiñ bir qwzırğa ötkeni? «De-fakto» – şeşti, «de-yure» – orındadı. Bar bolğanı – osı!
– Sayasattı qoya twralıq, Ereke, al ekonomikada ne bolıp jatır?
– Men ekonomikanıñ mamanı emespin ğoy, sondıqtan 2021 jıldıñ ekonomikalıq-qarjılıq balama qorıtındısın jasau üşin, belgili täuelsiz qarjıger Ayman Twrsınqanğa qolqa saldıq. Ülgirse – osı aptadağı gazetke, ülgermese – jaña jıldıñ basındağı nomerde jariya etemiz.
Degenmen, köpe-körneu jağdaylardı sezinu üşin ekonomist bolu qajet emes şığar? Meniñ bayqağanım – elde jekeşelenetin memlekettik aktivter satılıp bituge taqau. Aldağı jılı ükimet «Qazpoşta» men «Qazaqstan temir jolı» wlttıq kompaniyaların satamız dep otır. Memlekettiñ strategiyalıq mañızı joğarı nısandarı satılğan soñ, ükimet aynalısuı tiis qay ekonomikanı swraysıñ?
Aytpaqşı, 2021-de eldiñ energetika salasın satu bastaldı. Men tüsinbeymin: «GES» dep atalatın quat köziniñ trubina doñğalağı ağıp jatqan sudıñ äserinen aynalıp twr, toq özdiginen öndirilip jatır, endeşe eldiñ elektr jelisin jeke menşik investorğa satu qanday qajettilikten tudı?
– «DAT»-tıñ ötken bir sanında Qazaqstannıñ elektr jelisi sektorın arab elderiniñ birikken holdingi jekeşelendirip alğalı jatır dep jazğan ekensizder...
– Iä, küdik bolğan soñ jazdıq. Äytpese bwl sauda-sattıqtıñ «qolınan wstap alğan» joqpız. Küdik bolatın sebebi – teletehnologiya tügili, baltanıñ basın şığarmaytın Arab Ämirligi Qazaqstannıñ energetika salasına nege qızığa qaldı? Arab elderi energetikanıñ tehnologiyası men ekonomikasın älemdik menedjment deñgeyinde şır aynaldırıp jürgenin estidiñ be?
– Mwnaydan tüsetin milliardtarı mol bolğan soñ, ol qarjını oñtaylı ornalastıratın jer izdeytin şığar, kim bilsin?
– Äygili äzilkeş-artist Asqar Naymantaev aytpaqşı, «uot tak»! Mäsele Qazaqstannıñ energetikasın damıtuda emes, sen aytqanday, mol aqşanı ornalastıruda. Aqşa bolğanda, Qazaqstannıñ energetika salasına keledi degen 6 milliard dollar taza arabtıñ aqşası emes siyaqtı. Bwl millardtar Ämirlik eline tığılğan Qazaqstan biliginiñ basında otırğan adamnıñ aqşası. Endi sol orasan zor kapitaldı legalizaciya jasau üşin, «investor oyını» oylanıp tabıldı. Şetke tığılğan kapital investiciyalıq jeleumen eldiñ energetikası salasına salınadı. Qazaqstan ükimetimen jasasqan öte oñtaylı kelisimşart boyınşa, belgili bir mezgilden keyin, juılıp-şayılğan aqşa üsteme payızımen keri qaray – Ämirliktegi esepşotqa taza küyinde qaytadı. Mine, täuelsiz sarapşılar añdağan gäp osında.
– Qoş delik, al siz aytqanday, «qwdalar barıs bolğan» aldağı 2022 jıldan qanday ümitiñiz bar?
– Nöl! Eldegi sayasi jağday däl biılğıday bılq etpey twratın bolsa, eşqanday ümit joq. Sol bayağı mırtıñ-tırtıñ boladı. Bälkim, biliktiñ özindik işki qitwrqı bastamasımen merziminen bwrın ötetin prezidenttik saylauğa dayındıq bastaluı mümkin.
– «Gäp» demekşi, ol saylau zañ boyınşa 2024 jılı ötui tiis bolsa, eki jıl bwrın dayındaludıñ gäbi nede dep oylaysız?
– It bilip pe?! Kezinde reseylik oligarh Boris Berezovskiy: «Logiku idiotov prognozirovat' nevozmojno» degen eken. Biraq Türkistan qalasın jedeldetip jañğırtıp jatqanına qarağanda, Ahmet Iassauidiñ qasına barıp jatpaqşı adam asığıs siyaqtı. Biliktiñ tranzitin tolıq ayaqtauı kerek qoy. Toqaev – ötpeli kezeñniñ figurası. Onıñ üstine ol mädeniet pen tazalıqtıñ adamı. Ötken 20 jıldıq jaña tarihqa reviziya jasauı äbden mümkin... Al Nazarbaevqa tarihtağı atın saqtap qalatın mwrager kerek. Gäp osında ma dep oylaymın.
– Aşıq kettiñiz ğoy, Er-ağa, swhbatıñızğa raqmet! Aman bolıñız!
– Jabıq jüretin kez äldeqaşan bitken, jasıratın ne qaldı?! «Qazaq Times-tağı» jigitterge sälem – Jaña jıl qwttı bolsın!

The Qazaq Times