Äue küşteri AQŞ-tan 20 jılğa artta qalğan Qıtaydıñ soğıs quatı qay deñgeyde?

Soñğı jıldarı Qıtay men Batıs elderi arasındağı ekonomikalıq qaqtığıstar, aqparattıq soğıstar barğan sayın küşeyip, Qıtay qaupi turalı aytılımdar aqparat keñistigin jii şarladı. Osığan oray Qıtaydıñ naqtı äskeri jäne soğıs quatı qanşalıq? Qanday äskeri qolbasşılıq öñirlerge bölingen? Äskeri tehnikası men armiyasınıñ artıqşılıqtarı jäne kemşilikteri qanday? degen swraqtarğa jauap izdep körgen edik. 

Tarihi twrğı

Qıtay öz tarihınan qwdiretti el bolıp twru üşin quattı armiyası boluı kerek ekenin jete wğınğan. Bwğan Qıtaydıñ soltüstigi men batısındağı köşpeli-äskeri ömir süretin strategiyalıq qarsılastarı ülken ıqpal etken. Ğwn, sanbiler, jujandar, Türik jäne Wyğır qağanatı, qidandar, şürjender, tañğıttar, tibetter, Monñğol, Joñğar jäne Manjou sındı elder Qıtaydı quattı armiya qwrıp, onı jäne qaru-jarağın tınbay damıtıp otıruğa mäjbürledi. Qalay da köşpendilerden basım tüsip, egemendigin saqtap twru üşin äskeri taktikalar men strategiyanı jete zerttedi. Bwdan 2500 jıl ilgeri «Sün Zınıñ soğıs öneri» attı kitap äskeri ister turasındağı eñ köne eñbektiñ biri.

Osıdan 2000 jıl bwrın halıq sanı 60 millionnan asqan Qıtay jwrtı, eñ bastı jaularına tötep berumen qatar el twraqtılığın saqtau üşin de är kezeñdegi patşalıqtarı millionğa juıq twraqtı äsker wstauına tura kelgen.

«Sün Zınıñ soğıs öneri»

1840 jılı Qıtaydı bilep twrğan Cin' imperiyası äsker sanı basım bola twra öz zamanındağı eñ ozıq qarulanğan Britaniyadan «Apiın soğısında» oysıray jeñildi. Bwl jeñilis olardı wyqısınan oyatıp, endigi jerde qaru-jaraqtı damıtuğa den qoya bastadı. Alayda, bwğan ilgeri damığan Batıs elderi mümkindik bermedi.

1949 jılı Keñes odağınıñ qoldauımen kommunistik Qıtay biligi ornadı. Keñes odağı mıñdağan mamandarın jiberip äskeri tehnikasınıñ damuına qoldau körsetti. 1964 jılı Qıtay yadrolıq sınaqtı sätti ayaqtattı, bwdan tıs zımıran, sputnik zerttep jasaldı. 1960 jıldardan keyin Keñes odağı öz mamandarın qaytarıp äketti, alayda Batıs elderinen äskeri-tehnik salalarında oqu tauısqan mamandarı Qıtaydıñ äskeri tehnologiya salasın jalğastı damıta berdi.

Qazirgi Qıtaydıñ äskeri quatı

2016 jılı Qıtay men Batıs elderi arasındağı ekonomikalıq qayşılıqtardıñ artuına baylanıstı Batıs aqparat qwraldarı Qıtaydıñ äskeri qaupi turalı jarısa jazdı. 2018 jılı 3 mausımda  AQŞ jıl sayın jariya etetin «Qıtaydıñ äskeri quatı jönindegi esepte» Qıtay äskeri qadamdarı turalı birqatar tıñ mälimetterdi berdi. Onda Qıtaydıñ jaqın jıldarda şetelderden äskeri bazalar qwruı mümkin ekenin, Djibutidağı baza sonıñ alğaşqısı bolatının, kelesi qadamda Päkistanda Qıtay äskeri bazası bolatının eskertken.

Atalğan esepte, Qıtay 2016 jılı zerttep jasağan kvanttıq baylanıs sputnigi sol eldiñ jaña tehnologiya salasındağı zor ilgerleui dep bağalağan. Biraq, AQŞ-tıñ radarğa tüspeytin B21 bombalauşı wşaqtarımen salıstırğanda Qıtay wşaqtarı tehnikalıq twrğıda eki satığa kenje qalğan. Al, Qıtaydıñ eñ ozıq joyğış wşaqtarın AQŞ ÄÄK paydalanatın F-22 wşaqtarına teñ dep bağalağan. Bwl Qıtaydıñ osı salada Qwrama Ştattan tehnikalıq jaqtan 21 jıl artta ekenin tüsindiredi.

2019 jılı 15 qañtarda Qwramma Qorğanıs barlau qızmeti mälimdeme jasap: «Qıtaydıñ keybir äskeri tehnikaları älemniñ aldınğı qatarına şıqtı. Olar bwl ozıq qaruları arqılı qwqay körsetip, Tayuandı (Tayvan') özine qosıp aluğa äreket etui mümkin. Bwl alañdatarlıq jağday», – dep mälimdegen.

DIA-dıñ öziniñ saraptau qorıtındısında: «Qıtaydıñ äreketteri jahandıq auqımdı soğıstan derek bermeydi. Alayda, aymaqtıq twrğıdan bizge strategiyalıq qarsılas retinde qısım tüsire aladı. Sonday-aq, şağın kölemdegi qaqtığıstardı tudıruı mümkin», – degen.

2018 jılı  Britaniyadağı IISS ekspertteri: «Qıtay tayauda Reseydiñ orının basıp, Qwrama Ştattardıñ nazarın audaratın eñ bastı qarsılasına aynaluı mümkin. Qazirgi tañda Qıtay alıs aralıqqa wşatın zımırandı zerttep jasauda. Qıtaydıñ qwdiretti bola tüsui Batıs elderiniñ qatañ sınğa tap bolğanın bildiredi. Qwrlıqtıq qarularınıñ sapası salıstırmalı türde artta bolğanımen, köp aytarlıqtay tez damıp kele jatqanı bayqaladı. 2020 jılı Qıtaydıñ äskeri jaqtan avtomattandıru men  informaciyalanudı jüzege asıra alatınında kümän joq. Sonıñ özinde Qwramma Ştattıñ bäsekelesi emes», – dep bağalağan

2017 jılı Qıtaydıñ äskeri byudjeti 151 milliard 430 million dollardan asıp, JİÖ nıñ 1.39 payızın ielegen. Äskeri şığındarı jağınan Qıtay AQŞ-tan keyin ekinşi orında twradı.

2014 jılğı äskeri byudjet

Amerika Qwrama Ştattarınıñ qorğanıs vedomstvosınıñ mälimetterine qarağanda, Qıtay äskeri byudjetti köbeytu arqılı kinetikalıq-energetikalıq qarudı, joğarı quattı lazerdi, joğarı quattı mikrotolqındı qarudı, bölşekterdi qwrastıru tehnikaların jäne elektromagnitti impul'stik qarudı damıtuda.

Çıñdu J-20 5-şi wrpaq joyğış wşağı

99A twrpattı Qıtay tankı

Qıtaydıñ äskeri tehnikası dünieniñ aldıñğı qatarına şıqqanı jasırın emes. Dese de, damığan Batıs elderinen salıstırmalı artta.  Birqatar sarapşılar Qıtaydıñ äue küşteri AQŞ-tan 50 jılğa keyin qalğan dep qaraydı. Al, qıtaylıq äskeri maman, äskeri JOO-nıñ professorı Däy Şüy Qıtaydıñ teñiz äskeri küşteriniñ quatı (2011 jılı) Keñes odağınıñ 1960 jıldarındağı teñiz küşteriniñ quatına teñ ekenin aytqan.

022 tipti zımıran qondırğılı keme

Osıdan birneşe jıl bwrın köp eldiñ birriken äskeri oqu-jattığuında Türkiya bwrınğı batıstıq F-4 wşağı arqılı Qıtaydıñ sol kezdegi eñ ozıq soğıs wşağın jeñip şıqqan.

«Qızıltu–9» zımıranı

2014 jılı Qıtay JİÖ-i AQŞ-tıñ 58 payızına jetken, biraq, Qwrama Şattıñ jalpı işki öniminiñ basım bölegin äskeri önerkäsip, ğarış, kom'yuter sekildi joğarı tehnologiyalıq salalar qwrağan. Al, Qıtaydıñ jalpı işki öniminde twrğın üy salası, twtınu bwyımdar öndirisi basım bolğan. AQŞ-ta älemdegi 100 äygili universitettiñ jartısınan astamı bolsa, Qıtaydıñ tek eki joğarı oqu orını ğana bwl universitetter qatarına kiredi.

Wuzhi-10 tikwşağı

Qıtay äskeri küşteri 

Qıtaydıñ twraqtı äsker sanı 2 million 257 mıñ bolıp, äsker sanı jağınan dünieniñ eñ aldında twradı. Olardıñ  910 mıñı qwrlıq küşterinde, 300 mıñı teñiz küşterinde, 400 mıñı äue küşterine qarastı. Artilleriyalıq küşterinde 140 mıñ äsker bar.

Tömende AQŞ pen Qıtay äskeri küşteri salıstırılğan.

Bwl Qıtay äskeri quatınıñ AQŞ-pen salıstırılğanda birşama tömen ekenin körsetedi. Alayda, Qıtay älemdegi üşinşi äskeri jäne yadrolıq derjava sanaladı.

Qıtaydıñ bes äskeri qolbasşılıq aymağı

Äskeri qolbasşılıq aymağı Qıtay Halıqtıq azattıq armiyasınıñ birinşi deñgeydegi äskeri wyımı bolıp tabıladı.  Ol Şığıs, Batıs, Oñtüstik, Soltüstik jäne Batıs äskeri qolbasşılıq aymağı bolıp bölinedi.

Batıs äskeri qolbasşılıq aymağı

(Qıtaydıñ Qazaqstanğa jaqın Äskeri qolbasşılıq aymağı)

Qolbasşı: Jau Zwñçi (2016 jılı qañtardan beri)

Bwl äskeri aumaqqa  Şınjañmen qatar Sıçuan', Gan'su, Cinhay, Ninhiya, Tibet jäne Çuncin qalaların qamtığan jeti provinciya men qalanıñ qarulı küşteri bağındırılğan. Bas ştabı Çendu qalasında ornalasqan jäne Qwrlıq armiya qolbasşılıq ştabı Lan'çjou qalasında ornalasqan. Bwl Qazaqstanmen irgeles ornalasqan äskeri qolbasşılıq aymağı. Batıs äskeri qolbasşılıq aymağında Qıtaydıñ twtas qwrlıq küşteriniñ üşten biri ornalastırılğan, äri territoriyası eñ ülken äskeri äkimşilik aymaq. Negizinen 21-şi jäne 47-şi qwrama armiyalardan twradı.

Qıtay armiyasınıñ artıqşılığı men kemşilikteri

Artıqşılığı:

Qıtay – halıq sanı 1,4 milliardtı qwraytın, teritoriyası 9.6 million şarşı-şaqırımdı alıp jatqan, älemdegi ekinşi iri ekonomikalıq el jäne äskeri quatı jağınan AQŞ pen Reseyden keyingi orında twradı. Bwl armiya quatına mınaday artıqşılıqtardı bere aladı:

1. Demografiyalıq basımdıq; Halıq sanınıñ köptigi adam resurstarı mığım ekonomikağa negiz qalağan.
2. Tabiği resurstarınıñ moldığı; Mol resurstar soğısta ülken zattıq negiz sanaladı.
3. Keñ territoriya; Keñ territoriyanıñ boluı soğısta ülken röl oynaydı. Kezinde Japoniya Qıtaydıñ keñ territoriyasın tez jaulauğa äskeri küşi jetispegen.
4. Mığım ekonomika; Soğıs pen armiya quatı el ekonomikalıq quatına tikeley qatıstı.
5. Politikalıq küş; İri el esebinde Qıtaydıñ halqaradağı sayasi ıqpal küşi de artıp keledi.
6. Äsker sanı men qaru sanınıñ köptigi; Köptegen elder äskeri tehnika jağınan Qıtaydı basıp ozıdı, aytalıq Japoniya, Birikken korol'dik, Franciya, Germaniya, Izrail'. Halıq sanı men äsker sanı, qaru-jaraq sanı jäne territoriya men ekonomikalıq quatı jalpı soğıs quatın aldığa şığarğan.

Kemşilikteri:

Qıtay äskeri quatınıñ älsiz twstarı men kemşilikteri de köp, onı mına jaqtardan qarastıruğa boladı:

1. Tehnikasınıñ salıstırmalı artta boluı. Mısalı, Britaniya äskeri tehnikası jağınan Qwramma Ştattardan keyin nemese teñ twradı. Europa men Aziyadağı birqatar eldiñ äskeri tehnikası Qıtaydıñ aldında twr. Al, AQŞ bolsa soğıs quatınıñ barlıq talaptarında aldıda deuge boladı.
2. Naqtı soğıs täjiribesiniñ joqtığı. 1951-1953 jılı Korey soğısınan keyin Qıtay eşqanday soğısqa aralaspağan. V'etnam soğısı, Auğan soğısı, Şığanaq soğısı, Iraq soğısı ,Siriya soğısı qatarlı jañjaldarğa da bas swqpadı. AQŞ pen Resey bwl soğıstardıñ bärine qatısqan, praktikalıq soğıs täjiribesine ie.
3. Strategiyalıq ırıqsızdığı. QHR qwrılğannan keyin, äsirese 1960 jıldardan beri Qıtaydıñ senimdi äskeri odaqtası bolmadı. Qazir tek Päkistan, Soltüstik Koreyamen ğana şınayı äskeri odaqtas deuge boladı. Reseymen senimdi äskeri ıntımaqtastıq ornata almağan. Al şığısı men oñtüstiginde Japoniya, Koreya, V'etnam, Tayland, Filippin, Indoneziya, Ündistan qatarlı eldermen tatu emes. Bwl atalğan elder kerisinşe eñ bastı strategiyalıq qarsılası AQŞ-tıñ senimdi odaqtastarı. Onıñ sırtında AQŞ bas bolğan NATO eñ ülken äskeri odaq sanaladı.

“The Qazaq Times”