TPP-dan bas tartu. Foto: BBC

Esteriñizde bolsa, osı aptanıñ basında AQŞ Trans-Tınıqmwhit Intımaqtastıq kelisimnen (TPP) bas tartatındığı jariya bolğan edi. Älem ekonomikalıq ösimindegi köşbasşı eldiñ, erkin-sauda kelisimderinen bas tartuı damığan jäne damuşı elderdi oylandırıp tastadı. AQŞ-tıñ özine paydalı selbestik kelisimderden bas tartpası anıq. Olay bolsa, TPP-dan bas tartuğa Amerikanı qanday sebep itermeledi?

Jahandanu men erkin-sauda kelisimderi Amerika ekonomikasına ülken äser etkeni anıq. Osıdan bwrın mwnday kelisimder damığan elderdiñ ekonomikasın jebep keldi. Damığan elderdiñ öndiris sektorları damuşı elderdiñ bazarın közdep, eki jaqtı nemese köpjaqtılı äriptestik selbestik wymdar sanın arttırdı. Qazirge deyin qwrılğan mwnday selbestik wyımdardıñ sanına jetudiñ özi qiın. Dese de, TPP-nıñ bwl jağındağı abroy-atağı joğarı edi. Ol Tınıq mwhitqa şektesetin barlıq elderdi qamtıp, älemdegi erkin-sauda selbestikterindegi eñ auqımdılarınıñ biri boldı.

Öz elindegi öndiruşilerdiñ zardap şekpesi üşin, barlıq damuşı elderdiñ ükimeti tiisti şaralar qoldanıp keldi. Ükimettik jebeuler, importtıq salıqtar jağında jasalğan şaralar wzaq jıldardan keyin önimin berdi de, endigi zardap şeguşiler damığan elderdegi öndiruşilerge aynalıp qaldı. Bir ğana mısal – AQŞ-ta jasalğan tauarlar Qıtaydağı ülken bazarğa qızığıp, öz önimderin kirgizuge tırıstı. Bwdan paydalanğan qıtaylıq öndiruşiler AQŞ-ta swranısqa ie özge tauarlardı Amerikağa apardı. Osınıñ bäri erkin sauda kelisimi ayasında jürildi. Birte-birte damığan elderdegi öndiruşiler, jantalasa qarmanğan damuşı elderge bäsekeles boluğa qauqarsız tarttı. Öndiris ieleri tiisti kömek te ala almadı. Bwğan damığan elderden bastalatın san retki ekonomikalıq dağdarıstardı qosıñız. Nätijesinde, damuşı elderdiñ, äsirese, Şığıs jäne Oñtüstik-Şığıs Aziya elderiniñ ekonomikalıq ösimi älemde köş bastap şığa berdi.

Mwnıñ bäri amerikalıqarğa auqımdı sauda kelisimderge degen jaña közqarastı ornattı. Ötken jılğı AQŞ prezident saylauındağı amerikalıqtardıñ bastı nazarğa wstağanı – Jahandanu men immigraciya mäselesi boldı. Şın mänisinde bwl saylau – amerikalıqtardıñ jahandanuğa qarsılığı. Saylanğan prezident Donald Tramp bwl nükteni tap basıp tüsti. Onı qoldaytındardıñ sanınıñ basım boluı zañdı, ärine. Sebebi, ol amerikalıqtar zardap şekken taqırıptardı köterip, AQŞ müddesin tu etti. Taqqa otırğan Tramp sauda jäne sauda kelisimderden zäbir körgen ondiruşilerge tap keldi. Qızmetine kirisken alğaşqı küni-aq, özi uäde etkendey kelimsekterdi şektedi, sauda selbestik kelisimderden bas tarttı.

Tramptıñ taqqa otıruı – AQŞ sauda-ekonomikasınıñ jaña kezeñi.  Ol bolaşaq barlıq erkin sauda kelisimderden bas tartuı bek mümkin. Esesine ekijaqtı kelisimder jasaudı nığaytadı. Bwl da Wlıbrinatiyanıñ EO-dan bas tartqanı sekildi, ğalamdıq birtwlğalanudıñ (jahandanudıñ) keri processi.

Estay BOJAN

“The Qazaq Times”