Aziyanıñ şığısındağı Japoniya men Qıtay älem ekonomikası men damu qarqınına belsendi qatısuşı elder. Qıtay men japon qarım-qatınası ejelden şieleniske tolı. HH ğasırdıñ bas şeninde bastalğan bwl kereğarlıq, Ekinşi dünie jüzilik soğıstan keyin tipten örşidi. Birde qabındap, birde bäseñdep, är kezeñde ärtürli qayşılıqtarmen wlasıp keledi. Anıq bir äskeri-sayasi qaqtığıstarğa  barmağanımen, bir-biriniñ şekaralıq aymaqtarına basa-köktep kiru, teñiz aydınında soğıs kemeleri arqılı qır körsetu, şekarağa jaqın mañda äskeri oqu-jattığular ötkizu sındı bir-biriniñ sayasi wstanımdarına qayşı ärketteri üzbey jalğasuda. Eki taraptan da dostıq qarım-qatınasqa mwtılu belsendiligi bayqalğan emes.

Olay bolsa, qıtay-japon qarım-qatınasındağı şielenistiñ sebebine üñilip köreyik. Bwl, birinşiden tarihi oqiğalarda, eki el ara jürgizilgen şapqınşılıq soğıstarda bolsa, ekinşiden qos eldiñ wlttıq mentalitetinde jatır. HİH ğasırdıñ soñında Japoniya wlttıq biregeylik jolında mañızdı reformağa qadam bastı. Memleket basqaru isin jañartıp, damudıñ tıñ satısına ötti. Sodan bastap, Joponiya Şığıs Aziyadağı aldıñğı qatarlı elge aynaldı. Japondıq wlttıq sana-sezim oyanıp, özine tän japondıq dünietanımmen älemge qaray bastadı. Ötken ğasırdıñ basında Qıtaydı otarlauşı segiz memlekettiñ qatarında, Qıtaydıñ şığıs-soltüstik aymaqtarına öz ıqpalın jürgizdi.  1911 jılı feodaldıq Çiñ patşalığın qwlatıp, Qıtayda halıqtıq respublika Mingo ükimeti bilikke keldi. Bwğan qarsı Japoniya özi ıqpal etip twrğan şığıs-teristik aymaqta bwrınğı Çiñ patşalığın qwruşı manjürlerdi qoldap, Manjuriya ükimetin qwrdı. Al, Ekinşi düniejüzilik soğısı kezinde Japoniya faşizmdik soğıs aşıp, Qıtayğa basıp kirdi. Mine, osı oqiğalar eki eldi bitispes ata jauğa aynaldırsa kerek.

Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin Japoniya ğılım-tehnika men ekonomikasın jandandırıp, tıñ damu jolın tauıp ketti. Al, Qıtayda azamattıq soğıs tolastap, socialistik QHR qwrılğannan keyin de köp uaqıt jabıq küyde, damudan kenje qalıp qoydı. Osı kezderde Qıtay Japoniyağa aşıq türde qarsılıq poziciyasınan tanbay kelgen. Qıtay reformatorı Dıñ Şiaopin biliginen keyin Qıtay älemge esik aşıp, diplomatiyalıq, sauda-ekonomikalıq baylanıs jasay bastadı. Japoniya-Qıtay qarım-qatınası jaña deñgeyge ötti. Eki el arasındağı import-eksportqa oray, japon öndiris tehnikaları bwrınğıdan da köbirek kirgizildi. Japoniyağa köptegen qıtaylıq studentter bilim aluğa bardı. Dey twrğanmen, Qıtay öz işinde Japoniyanı sınap-mineuin, halıqqa japondıqtardı jau etip körsetuden qaytpadı.

Qazirgi küni, eki el arasındağı sayasi düldarazdıqqa twz sebetin jağdaylar qazir de jüz berude. Mäselen, qıtay biligi üşin Tayvan' mäselesi «Ülken Qıtay» (Qıtay, Tayvan', Gongong) ideyasındağı mañızdı mäsele. Osı retki AQŞ prezidentine kandidat Tramp Tayvan' basşısınıñ telefonın qabıldağanı üşin de qıtaylıq BAQ köp daurıqtı. Al, Japoniya Tayvan' mäselesinde Beyjiñniñ qabağına qarağan emes. Ortada Dyao Idao aralı oqiğası tuılğanı mälim. Keybir sarapşılar osı oqiğanı Qıtay biliginiñ özi wyımdastırdı degen pikir aytadı. Nege olay deytinine säl keyin toqtalyıq. Şığıs Aziyanıñ eki alpauıtı arasındağı ülkendi-kişili teke-tirester, olarmen dostıq baylanıstağı elderdi keyde äbigerge salıp qoyadı. Qıtay kez-kelgen elmen diplomatiyalıq qarım-qatınas ornatarda eñ aldımen ayqındaytını – sol eldiñ «Ülken Qıtay» sayasatına bolğan wstanımı. Eger, bwl wstanım Qıtaydıñ oylağanınday şıqpasa, diplomatiyalıq qatınas sätsiz dep qaraydı. Bwl Qıtay men kelesi bir eldiñ ğana emes, Qıtay qatısqan halıqaralıq sammitter nemese dostıq-ıntımaqtastıq wyımdarda da qattı qadağalaytın sayasi tüyindi mäselesi.

Osı qarama-qayşılıqtıñ bastı sebepteri joğarıda biz körsetken eki sebep bolsa, al bwnıñ janamalay sebebi tağı bar. Ol – Qıtaydıñ anti-japondıq demonstraciyası. QHR qwrılğan jıldarı eldi jappay socialistik qwrılısqa bağıttadı. Bwl kezde Qıtay qoğamı jabıq küyde, arasında Keñes Odağımen ğana barıs-kelis jasadı. El işinde jeke basqa tabındıru, kommunizm ideyasın ügitteu arqılı ideologiyanı bir bağıtta wstap twrdı. 1980 jıldarda Qıtay reforma jasap, şetelderge esik aştı. Halıqaralıq qarım-qatınastar bolğan jerde, är el öz müddesin ortağa saları anıq. Ol Qıtay müddesine say kelu-kelmeui de mükin. Bwl ğana emes, Qıtay jedel damu satısına ötip, älemmen jan-jaqtılı baylanıs ornatısımen, işki-sırtqı tıñ problemalarğa jolıqtı. Onıñ keybiri bwrınnan qıtayda bar problemalar bolsa, al keyibireui tıñnan tuındağan dağdarıs qaynarları edi. Mısalğa, kün sayın artqan demografiyalıq ösim, sodan kelip şığatın jwmıspen qamtu, halıqtıñ twtınu qajettiligin öteu, baylıq resurstarınıñ jetispeuşiligi sındı Qıtay dağdarısınıñ belgileri.

Qıtay biligi el işinde öz senimi men ıqpalın bayağıday wstap twru üşin, qoğamdıq pikirdi özge bağıtqa bwruına tura keldi. Japon taqırıbı bwğan taptırmaytın taqırıp edi. Eki eldiñ tarihi qayşılıqtarı men äli wmıtılmağan japon okkupaciyasınıñ izderi biliktiñ halıqtı aldausıratudağı mañızdı qaruına aynaldı. Oğan japondıqtardıñ birtoğa, alğan betinen qaytpaytın minezderi de say kelip twr edi. Bwl isti jüzege asıru üşin BAQ, ädebiet, kino salaları jwmıldırıldı. Tipti, mektep bağdarlamasına deyin kirgizildi. Sonımen, Qıtay HHİ ğasırda HH ğasırdağı Qıtay üşin Japoniyağa kektenetin jaña buın wrpaqtı tärbielep şığardı. Onı otanşıldıq ruhtıñ bastı körinisi retinde beyneledi. Joğarıda söz bolğan Dyao Idao mäselesi de sonıñ biri bolatın. Dyao Idao isinen bwrın Qıtaydıñ işinde Tayvan' men Gonkongta Beyjiñ biligine narazılıqtar, Şınjañ, Tibet avtonomiyalı ölkelerinde wltaralıq jañjaldar tuılıp jattı. İşki qıtay ölkelerinde äleumettik jağdaylarğa baylanıstı bilikke köñil tolmauşılıq ta küşeye bastadı. Osı mäselelerdi birjaqtılı etuge mwrsat alu üşin, bükil qıtaylıqtarğa ortaq japon taqırıbın köterip, qoğamdıq pikirdi basqa arnağa bwrıp ketti. Dyao Idao isi jariyalanısımen, el işinde japonğa qarsılıq şaralar är qala, öñirlerde bolıp jattı. Key jerlerde japondıq käsiporındardı qiratu, japon tauarların örteu, büldiru sındı wşqarı ister de boldı. Mwnıñ bäri aynalıp kelgende, Qıtay biliginiñ anti-japon demonstraciyasınıñ jemisi ğana.

Jaqında atalğan eki eldiñ joyğış soğıs wşaqtarı Şığıs Qıtay teñizinde qaqtığısıp qala jazdağan bolatın. Japoniya Şığıs Qıtay teñizinde Qıtay äue armiyasınıñ wşağına jaqındağanın moyındamadı. Biraq, 16 jeltoqsan küni Qıtaydıñ eñ ülken äskeri ister taqırıbındağı saytı (www.js7tv.cn) osığan baylanıstı video jariyalap, japon wşaqtarınıñ swğanaq äreketin äşkerlegenin ayttı. Bwl aqparatqa sener bolsaq, japondıq F-15 qırğındağış wşağı Qıtay äskeri wşağına öte jaqın kelgen. Tipti, wşqıştar bir-birin anıq körgen. Älemdik aqparattarda qattı añıs qozğamağanımen, bwl habar qıtaylıqtardı tağı bir dürliktirip tastadı.

http://bit.ly/2hgJtJH

Qıtay-japon qayşılığı japondıqtar üşin bälendey mañızdı mäsele bolıp sanalmaydı. Japondıqtardıñ tarihi tanımı men qıtaylıqtardıñ tarihi tanımı da eki basqa. Olar tarihqa ötken is retinde qaraydı jäne bwrınğı adamdardıñ jasağan qatelikterine özderin kinäli dep eseptemeydi. Tokio Beyjiñniñ qas-qabağına qarap otırmay, özindik wstanımın aşıq körsetedi. Sol üşin qıtay işindegi qanday da bir qarsılıq äreketter japon elinde kürdeli talqılauğa tüsip ketpeydi. Tek, jekelegen japon wltışıldarı aşıq türde ayıptaularğa baradı. Japoniya men Qıtay qayşılığı qay deñgeyde bolsa da, öñirdiñ ekonomikalıq damuı twraqtılığın saqtap keledi. Osınıñ özi bwl qayşılıqtıñ bir jaqtılı ekenin körsetse kerek.

Estay Bojan