Qıtay DSW-dağı ıqpalın paydalanıp, älem elderine ädiletsiz sauda jasauda

Düniejüzilik Sauda Wyımına (World Trade Organization，qısqaşa WTO nemese DSW) Qıtaydıñ müşe bolğanına 16 jıl boldı. Älemniñ ekinşi iri ekonomikalıq twlğası atalğan Qıtay men Europa elderi  jäne AQŞ-tıñ sauda-sattıq baylanısı qwbılmalı küyde. Bwl qwbılıs DSW-nıñ özine de tönetin qaterlerdi kün sanap arttıruda. Älem ekonomikasındağı jäne sauda-sattıqtağı öreskeldikteri men DSW-dağı jolsızdığı turalı "WSJ" basılımı saraptay otırıp jazdı. 

Sauda wyımı Qıtaydıñ Batıs elderimen sauda qatınasında erejeden şığıp ketpeuin qadağalauı kerek edi. Alayda, bwl qağida tolıq orındalmadı. Kerisinşe, DSW Qıtaydı erkinsitip, onıñ älem saudasına qoja bolğısı kelgen oyına järdemdesip, arzan önimderdiñ älemdi kezip ketuine jol berip qoydı. Bwdan älem elderiniñ işki saudası keri äserge wşırap otır.

AQŞ prezidentiniñ sauda keñesşisi Piter Navarro (Peter Navarro) atalğan mäsele turalı: «Düniejüzilik sauda wyımı Qıtay qatarlı elderdiñ ädiletsizdikpen qalıptastırğan problemaların şeşuge därmensiz qalıp otır. Sonıñ saldarınan AQŞ ta ırıqsız küyge tap boldı. Bwl rette AQŞ-tıñ DSW-ğa joldağan talabı ayqın. YAğni, biz bwl jağdaydı özgertudi aşıq talap etemiz», – degen pikir bildirgen.

AQŞ-tağı eki partiya da bwl mäselege asa saqtıqpen nazar audara bastadı. Sonıñ nätijesinde AQŞ-ta bwl mäsele el müddesine tikeley baylanıstı is retinde qoğam nazarına ilindi. Al Qwrama Ştattıñ qazirgi prezidenti Tramp mwnday erkin sauda kelisimderiniñ bärine kümändi, asa saq sayasat wstandı. Sondıqtan da bwl beybereket sauda tığırıqqa tirelgendey. Tramp ükimeti osığan qatıstı birqatar arız-şağımdı sauda wyımınıñ qarauına joldap ülgerdi.

Qıtay özi aytqanday bazar ekonomikasın damıta aldı ma? Qıtay biligi AQŞ pen EO-nıñ DSW-na joldağan arızdarına qarata, özderiniñ sauda ekonomikasındağı orının moyındaudı talap etip otır. Eger, Qıtaydıñ bazar ekonomikasındağı ornı moyındalğan bolsa, özge elder Qıtay tauarlarınıñ ağılıp kiruin tosıp qala almaydı. Qıtay biligi Batıs elderiniñ bwl şağımın, özara birigip Qıtay sauda-sattığına kedergi keltirip otırğanı dep qaraydı. AQŞ prezidenti osı aptada Beyjiñge saparlay barıp, Qıtay ükimetiniñ joğarı lauazımdılarımen kezdesedi. Osı orayda da Tramp Qıtay basşılarına atalğan swraqtı qoyuı mümkin.

Europada Qıtaydıñ saudadağı ädiletsiz öndirip taratuına qarsılıq jiiley tüsude. Osıdan bwrın Bel'giya men Germaniyanıñ bolat-temir zauıttarınıñ jwmısşıları ereuilge şığıp, Qıtaydıñ ädiletsiz saudasına narazılıq bildirgen. Europa mäjilisinde 546:28 dauıs salıstırmasımen Qıtaydıñ bazar ekonomikasındağı ornı moyındalmadı. Italiyalıq şeneunikterdiñ biri:  «Qıtaydıñ bazar ekonomikasındağı ornın moyındau – Europanıñ bolat-temir öndirisin öz qolımızben qwrtıp jibergenmen birdey», –  dep aşıq pikir bildirdi. Al, mwnday şağımdar men pikirler AQŞ-ta da qızu jürude. Biıl mausım ayında Tramp ükimetiniñ sauda ökili Robert Laytayzer (Robert Lighthizer)  AQŞ-tıñ Memlekettik hatşısı Tillersonğa: «Bwl AQŞ-tıñ DSW-dağı eñ mañızdı şağımı. Eger bwl dauda Qıtay jeñetin bolsa, onda DSW adamzatqa apat alıp kelgen wyım bolğanı», – degen edi.

WTO ötken ğasırdıñ 90 jıldarında Marakkoda qwrılğanda, «Salıq pen sauda isteriniñ jalpı kelisimi» (General Agreement on Tariffs and Trade, qısqaşa GATT) degen kölemi şağın wyım bolatın. Al atalğan wyım halıqaralıq saudanı baqılauşı mañızdı organğa aynalğan kezde, qırği-qabaq soğısı ayaqtalıp, älemdegi ekonomikalıq iri twlğalar sanalatın elderdiñ teñdessiz el sanalğan AQŞ-tıñ töñiregine toptasatın keremet oray bolıp edi.

Ötken 70 jıldıñ işinde GATT pen WTO elaralıq selbestikterdi ilgerilete tüsti. Jenevanıñ nwsqauımen älemdegi salıq 80%-ğa deyin tömendep,  saudanıñ älemdik narıqtağı ülesi bir eseden asıp tüsti. Qazirgi tañda DSW-da 160-tan astam müşe memleket bar. Osı müşe elderdiñ saudası älem sauda isiniñ 98%-ın wstaydı. Wyımğa müşe emes elderdiñ özi de qazirgi künde DSW-ğa kiruge talpınuda.

Düniejüzilik sauda wyımınıñ şarapatın körgen elderdiñ bäri de atalmış wyımğa kir jwqtırğısı kelmeydi. YAğni, olar DSW öziniñ älemdik saudağa baqılauşılıq mindetin ada etip keledi dep qaraydı. DSW-nıñ bas atqaruşısı Roberto Azevedonıñ (Roberto Azevedo) aytuınşa, DSW 2008 jılğı finans dağdarısın birjaylı etkennen keyin de sauda soğısı qayta örşi tüsken.  AQŞ ekonomikasında «wlı depressiya» (Great Depression) tuındağan soñ da, bükil älemdik sauda soğısı bwrq ete qalğan. Ol kezde bwl soğıs depressiyanı odan arı küşeytpese, bäseñdete almaydı. Şın mänisinde de DSW bolmağan bolsa,  onda jağday bwdan da müşkil äri qasiretti bolar edi.

Roberto Azevedo sözinde: «AQŞ-tıñ DSW-ğa Qıtaydı bir jaylı etsin degen talabı şındıqtan alşaq. Sebebi, wyımda älemniñ 160-tan astam eli bar. Qıtay da sonıñ biri, äri özindik zañ-tüzimi men sauda täsili bar iri el. DSW-nıñ özi de osınday köp salalıqtı negiz etedi», – dedi. Degenmen şağım iesi elder DSW-nıñ qwrılımına, jarğılarına reforma jasaudı qatañ talap etude. Halıqaralıq saudadan bolğan qaqtığıstardı şeşu üşin 1999 jılı ötkizilgen eki retki keñeytilgen mäjilistiñ nätijesi 2015 jılğa kelgende ğana körine bastadı. Bwl barısta DSW-nıñ erejeleriniñ törtten bir bölegine özgertuler men tolıqtırular jasaldı. Bwl Düniejüzilik ekinşi soğıstan keyingi eñ wzaq kürestiñ biri bolıp tarihta qaldı.

Bwl sätsizdikten keyin wyımnıñ ereje şığaruşı jäne bekituşi orındarı qırağı bola tüsti. Sebebi müşe elder DSW-nı elderdiñ müddesin ädildikpen qorğaytın arqa süyeri retinde sanaydı. Sonımen birge, wyım qwramındağı elder barınşa öz müddelerin qorğauğa tırısadı. Wyımda qalıptasqan problemalardı şeşim şığaruşı mamandar tobı bar. DSW-nıñ sot keñesi osı mamandar tobınıñ şeşimine jüginedi. Al, DSW sotı ereje bwzğan elderge sankciya sala aladı. Qıtay bolsa DSW sot keñesinde eñ belsendi bilik ayta alatın elderdiñ biri sanaladı.

Qıtaydıñ DSW-ğa müşe bolğan 2001 jılı wyım işinde auqımdı reformalar jasalıp jatqan.  Qıtaydıñ wyımğa müşe merzimi onşa wzaq emestigine qaramastan, wyım işinde törelik ayta bastağanına köp boldı. Qıtaydıñ wyımğa müşe boluına qoyılatın talaptarda birşama köp boldı. Sebebi, ol kezde älem Qıtay ekonomikasına ülken senim artqan.

DSW-ğa müşe elderdiñ wyımdağı ökilderi men Jenevadağı müşeleri bir qızmet tobı sanalıp keldi. Biraq, Qıtay jağı Jenevada aqılğa siımsız qızmet gruppaları men organ qwrğan. Onı Qıtaydıñ Älemdik saudanı basqaru ökiletti wyımı (Permanent Mission of the People’s Republic of China to World Trade Organization) dep atağan.

Bastapqıda Qıtay ükimeti DSW-dağı sot keñesine müşe boludı qalamağan. Wyımğa kirgen bes jıl işinde tek bir-aq ret şağım kirgizgen. Alayda, eldiñ eksportı jedel artıp,  qısqa uaqıt işinde älemdegi eñ iri eksporttauşı el aynaldı. Osıdan keyin ğana wyım Qıtay saudasına qadağalaudı arttıra bastadı.

2007  jıldan beri Qıtay öz eliniñ önerkäsibin qorğaudı jäne köptegen elderdiñ Qıtay bazarına kirgenin jeleu etip,  DSW-dağı keñesşi elderdiñ birine aynaldı. Birneşe kürdeli dau-damayğa Qıtaydıñ wyımdağı ökilderi belsene aralasıp, törelik ayta bastadı. Osınday qadamdar arqılı öz ornın birtindep bekemdey tüsti.  Tipti Qıtay ükimetiniñ advokattarı birneşe retki sot otırıstarında  AQŞ-tı da jeñip ketetin boldı. Bwl Qıtaydıñ wyımdağı orının joğarlata tüsti.

2011 jıldan 2017 jıldıñ mamır ayına deyin AQŞ ükimeti Qıtaydıñ eksportın qoldaumen ğana şekteldi dep qaraldı. Degenmen bwl sözdiñ negizi joq. Osı jıldarda AQŞ pen Qıtay arasındağı saudanıñ berekesi bolğan joq.

DSW-nıñ atqaruşı advokattarınıñ qarauınşa, AQŞ-tıñ Jenevağa joldağan şağımınan keyin, Uaşnigton tarabı qosımşa şağımdardı da jöneltip, wyımnıñ qwqıq qorğau organdarı arqılı ädilettilikti talap etse ğana nätije şığara aluı mümkin.

Al  Qıtaydıñ AQŞ-ta twratın elşisi Süy Tiyankay Qıtay telearnasına bergen swhbatında elderin aqtay söylep: «DSW-ğa müşe bolğannan keyin, Qıtay osı wyımnıñ zañdarına,  erejelerine boyswnıp keldi. Ärine, mäselelerde tolıqtay alqau aldı dey almaymız. Degenmen, zañğa qayşı is bolmadı. Biz AQŞ - tıñ da biz sekildi boluın qalaymız», – degen.

AQŞ-tıñ Qıtay üstinen şağımdanuı sol eldegi sauda äleminde ülken alañdauşılıq tudırdı. DSW ğasırımızdağı asa kürdeli sauda qayşılıqtarı men AQŞ joldağan şağımğa şeşim şığara ala ma? Degenmen, älemdik tanımal sarapşılar DSW-nı iri elder arasındağı qayşılıqtı şeşuge därmensiz dep qaraydı.

Bir sözben aytqanda Qıtay DSW-ğa müşe bolğannan keyin, jımısqı sayasat qoldanıp, wyımdağı ıqpalın keñeytti. Wyımdağı ıqpalınan paydalanıp, DSW-nıñ özin qalqan etip, ädiletsiz sauda men mölşerden tıs önim şığarıp älemdik sauda-sattıqtı mişa bılıqtırğan. Onımen qoymay jasıl şardıñ betinde qwlaşın barğan sayın keñge sermeude. Bügingi künde Batıs elderiniñ narazılığına wşırağan Qıtay, özderiniñ jaqtauşıların köbeytu maqsatında köptegen elderge ekonomikalıq tığız baylanıstağı, dos el retinde körinuge tırısıp keledi.

“The Qazaq Times”