Dini fanatizm ruhani jañğıruğa kedergi keltirmey me?

Din mäselesiniñ özekti bola tüsui, onıñ qoğamdıq bolmıstıñ barlıq salalarına äser etetin küşti geosayasi faktorğa aynaluı qoğamdı qwrauşı jekelerdiñ, memlekettiñ oğan degen jaña qatınasın qalıptastıruğa itermeledi. YAğni, din bwl künde öziniñ dästürli qızmet etu aymağınan alqıp şıqtı. Oğan tehnologiyalıq progrestiñ äseri bolğanın da moyındaymız. Sebebi, dästürli dini ortalıqtar qatınastıñ jaña qwraldarı arqılı öz qızmetin bwrınğıdan da tabıstı atqaruğa mümkindik aldı. Sonıñ nätijesinde dinniñ qoğamdıq röli arttı. Bwl eñ äueli azamattardıñ nanım-senim erkindigi belgili jäne memleket basqaru isine belgili deñgeyde qiındıqtar tudırıp otırğanı jasırın emes.

Osıdan birer ğasır bwrın Europada bwl ürdis bwdan da küşti jürdi. Twtas jüyeni şırmağan hristian dini, Europanı eriksiz memleket pen din qatınasın qayta retteuge itermeledi. Bügingi Europağa qaraytın bolsaq, olar memleket pen dinniñ ara-qatınasın retteuden ülken ziyan tartqan joq. Kerisinşe, memleket din şırmauınan şığıp, ğılım-tehnikanıñ, qoğamdıq salalardıñ damuın jüzege asırdı. Al, din öz qızmetinde twrıp, adamdardıñ ruhani düniesiniñ bekemdigine kepildik etti. Degenmen, mwnı aytıp otırğanımız Europanıñ bwl tañdauı bizge mindetti nemese bizge bütindey layıqtı tañdau degen söz emes.

Biz täuelsiz, zayırlı elmiz. Zayırlınıñ bäri birdey dindi teriske şığarmaydı. Qazaqstan öziniñ tarih jolında zayırlılıqtıñ bütindey dindi teriske şığarıp, joyıp jiberuge wmtılğan ateistik bağıtın da basınan keşirgen. Biraq, bizdi soğan itermelegen alıp ideologiyanıñ özi küyrep, twtas älemnen bolmasa da bizdiñ tarih sahnamızdan ketti. Biz ruhani ömirimizge joldas bola almağan ideologiyadan keyin, bwrınğı dini senimder arqılı qoğam men onıñ müşeleriniñ ruhani ömiriniñ kemeldigin saqtap twruğa tırıstıq. Biraq, bwl dinderdiñ jappay jañğırıp, jaña dini wyımdardıñ qaulap ösip jatqan twsına tura keldi. Mwnday jağday bir ğana islam äleminde emes, özge dinderde de boldı. Tipti mülde jat, jaña ağımdar da payda boldı.

Mine osı qwbılıstar bügin bizdiñ memleketimiz ben wltımızdıñ twraqtılığı men bolaşaq damuına, el bolıp twruına salqının tigizip otır. Onı biz dini ekstremizm desek te, basqa desek te, anığı bizdiñ wlttıq jäne tarihi bolmısımızğa sın-qaterler alıp kelude. Onıñ qoğamımızğa tudırıp otırğan äserleri turalı qaytalay aytıp jatu artıq. Eñ bastısı keybir ağımdar bizdiñ mädenietimizge, ötkenimizge özimizdi qarsı qoyğısı keledi. Bwl, bizge töngen qaterdiñ eñ soraqısı, yağni wlttıq kodımızğa şabuıl jasauda.

Sın-qaterlerdiñ payda boluı ol öz aldına, al bizdiñ maqsatımız täuelsiz elimizdi alğa bastıru, wltımızdı biik sapağa jetkizu. Dini ekstremizm, radikaldı toptar qoğamnan bölinip şığıp, sol qoğamğa öz oyındağı wşqarı qalıptı zorlap tañğısı keledi. Tipti sol qoğamğa revolyuciya jasauğa tırısadı. Bwdan bwrınğı revolyuciyanıñ salğan jarası wltımızdıñ boyınan äli ketip bolmadı. Biz qalıbımızdı özgertip, özimizge küştep tañatın ideologiyalardı qalamaymız. Bayandı, tınış, evolyuciyalıq jolmen damudı tañdap otırmız. Tipti biz ruhani jañğırıp, köne men jañanı saralay otırıp, damuğa tıñ serpin beremiz dedik.

Joğarıda aytqanımızday din, mädeniet atın jamılğan jañğırıqtar qoğamdıq salanıñ barlıq türlerine äseri küşeyip, şırmay tüsken twsında, twraqtı damu progresine de öziniñ äserin tigizetinin bayqadıq. Sonday kezeñde bizge dinniñ qoğamdağı rölin, mindeti men qızmetin anıqtay tüsuge tiisti bolğandaymız. YAğni, biz Qazaqstanğa täueldi zayırlılıqtıñ ülgisin ornatuğa tiispiz. Ol ülgi dinniñ qoğamdıq röli men mañızın moyındauğa, onı adamdardıñ ruhani kemeldigine, izgilik pen joğarı adamgerşilikke tärbieleuge qızmet etuge ğana bağıttaluı kerek.

Ğwlama Mwhtar Äuezov Keñes ükimeti ornamay twrıp, «Alaş» qayratkerleri wlttı twğırınan tületudiñ qamında jürgen uaqıtta şığarğan «Abay» jurnalında jariyalağan (1918 jıl) bir maqalasında: «Qazaqtı juırda jetildirmeytin tağı bir sebep dini fanatizm, eski ğwrıp-ğadat. Eski moldamen alısıp, eldi adastırğan qatasın joyğanşa, tirşilik jwmısınıñ barlığın dinge baylağanın qoyğızğanşa, jaña oqu haram, jaña mwğalim käpir degenin toqtatqanşa, talay zaman öter. Aqıl men adamşılıq sıyğızbaytın nadan atanıñ eski ğwrıp-ğadatın joğaltu da oñay emes. Bwlar küşti twrğanda mädeniet kirmeydi», – degen edi. Jüz jıldan keyin de Äuezovtıñ bwl sözi bizge eskertu jasap twrsa kerek.

Özimiz twtınıp otırğan dinniñ bizdiñ tarihımızğa, bolmısımızğa, wlttıq qalıptasuımızğa bergen oñ äserlerin joqqa şığarmay otırıp, aynalağa da köz tastaytın kezge jettik. Dini fanatizmnıñ eñ ülken qaupiniñ biri özinikin dwrıs sanap, özge jwrttıñ damuına, olardıñ ğılım men mädeniettegi ozıq jetistikterine köz jwma qarauında (Olar adasuşılar, Qwdaydıñ qarğısına wşırauşılar nemese käpirge bwl ömirdiñ jännatın bergen, sondıqtan olar bizden jaqsı ömir sürip otır deytin wşqarı senimder. Ärine bwl twtas din twtınuşılardağı ortaq közqaras degen söz emes). Bwl bizdiñ ruhani jañğırıp kemeldenuimizge, tıñ damu jolın tabuımızğa ülken twsau.

«Biz jat ideologiyalardıñ äseri turalı aytqanda, olardıñ artında basqa halıqtardıñ belgili bir qwndılıqtarı men simvoldarı twrğanın este wstauımız kerek. Tiisinşe olarğa özimizdiñ wlttıq qwndılıqtarımız arqılı ğana tötep bere alamız», – degen bolatın N. Nazarbaev öziniñ «Bolaşaqqa bağdar: ruhani jañğıru» attı maqalasında. Biz özimizde bar qwndılıqtardıñ kömegimen wşqarı ağımdardan qwtılıp, din men wlttardıñ wqsamastığına qaramastan memleket bolıp wyısatın joldı tañdadıq. Bwl jerde memleketti qwruşı wlttıñ bastamaşılığı eñ ülken röl atqaradı. Memleketti qwruşı wlt retinde damudan göri özimizdi şırmaytın qasañ ideyalardı ielenip ketsek, «bizge tiesili igilikterdiñ swrauşısı kim boladı?» deu qazirgi wltımızdıñ izdeuge tiisti jauabı bolsa kerek.

Qazaqstan ğana emes, twtas älemde dünietanımdar men wğımdar jañaru üstinde. Dästürli tanımdarğa tübegeyli qayşı bolmasa da, belgili bir jaqtarın özgertetin jaña äleumettik sana oyanıp keledi. Bwl jaña tanımdar bizdiñ ğasırımızğa tura keldi. Ol bizdiñ dünietanımımızdıñ kemeldene tüsuin talap etude.

Degenmen, tarih bizge ömir sürudiñ bay täjiribesin qaldırğan. Soğan negizdelgende, eñ ömirşeñ ideologiya ğana adamzat qoğamımen wzaq jasasadı. Biraq, bäri bir ol da jañarıp, jañğırıp jaña ideologiyalarğa jımdasıp kirigedi, ne bolmasa ornın bosatıp beredi. Adamzat tarihın är-türli sipattauğa boladı. Tınbay jalğasqan müddelerdiñ qaqtığısı desek te, wlttardıñ, mädenietterdiñ tolassız soğısı desek te bolatınday. Sonıñ biri – bizdiñ twtas tarihımız – nanım-senim men dünietanımnıñ jañaru ürdisi deuge de boladı. Este qalğan tarihımızdan beri qaray, soğıstar, damu men qwldıraudıñ bärin qamtıp jatqan jolımız, bizge birtindep kemeldengen dünietanımnıñ wzaq saparı ğana.

Biz tüsinikter men senimderimizdi üzdiksiz jañartıp keldik. YAğni, özimiz sürgen ömirimizdiñ mänin, ölimniñ, ölimnen keyin ne bolatının, bizdi qorşağan älemniñ sırı turalı, jaratuşı turalı senimderimiz ben tüsinikterimizdi toqtausız jañaladıq. Nanım-senimder, dinder, ideologiyalar almastı. Eñ qızığı – biz bir jaña senimdi tapqan kezimizde, bwrınğısına ürke qaradıq. Soğan deyin ilanğan senimimiz endigi jerde tükke-twrğısız qoraş sezindik. Ottı paydalana biletin, qarapayım tas qwraldar arqılı küneltken bayırğı adamdarğa, odan birşama tilsimşil ot pen su, tabiğat qwbılıstarına tabınğan adamdardıñ tanımın qabıldatu qanşalıq qiın bolsa, al olarğa twtas jüyeli islam, hristian nanımdarın siñiru de sonşalıqtı qiın edi. Biraq köne men jaña tanımdar uaqıttıñ qazanında qaynay kele şekarasız jımdasıp, bizdiñ tanımımızda qalıp qoyıp otırdı.

Europa öziniñ dünietanımın jañartıp, din men memleket arasın bölip, twtas qoğam bolıp dinge degen tüsinigin de jañarttı. Qazir Batıs äleminde dinniñ tek ortaq simvoldıq män alğan. Bwl yağni adamdarıñ bas tartuğa bolmaytın dästürli räsimderinde jäne adam men jaratuşı arasındağı wlı baylanısqa wmtıluına qızmet etip otır. Solay bola twrsa da biz europalıqtardıñ biik adamgerşilik qasiette tärbielenip otırğanın moyındauğa tiispiz. Süriya, Irak, Auğanstandağı tipti Afrikadağı soğıs pen aşarşılıq taqsiretin tartqan balalardı köptep asırap alatındar da, türine, dinine, tiline qaramastan adam retinde qol wşın beretinder de solar ekenine köz jwmbaymız. Ärine bizdiñ wltımızda da mwnday biik adamgerşilik qasiet bağzı ğasırlardan bar.

Europalıqtardıñ taldağan liberalizmi büginde tığırıqqa tirelse de, kommunizm batpaqqa batsa da, büginde olardıñ basıp ötken jolı bizge anıq sabaq. Realizm men pragmatizmnıñ tayau onjıldıqtardıñ wranı boluğa jaraytının prezident N. Nazarbaev aytıp ötti. Öz qwndılıqtarımız negizinde jañaşa tanım ornatu bizdiñ aldağı tañdauımız.

Biz özimiz zamannıñ qalıptasıp qalğan dini sanasında, tanım tüsiniginde twrsaq ta, bolaşaqtağı birneşe buın attağan jaña wrpaqtıñ jaña tanım-tüsiniktermen ömir süretinin batıl moyınday alamız ba? Olardıñ da qwdayğa senetinin, alayda bizden göri däleldi, ilanımdı qwdaytanu közqarastarınıñ bolatının elestete alamız ba? Ğalım Mekemtas Mırzahmetovtiñ «Bizdi energetikalıq öris basqaradı, sonıñ arı jağında wlı sana twr» degenindey biz olardıñ jaña tanımdı qalıptastıra alatının moyındaymız ba? Qazaqstan ğana emes, älem jaña tanımdarğa oyısqan twsta qoğamdı keri tartudan göri, öz dünietanımımızdı alğa süyreu – ruhani jañğırudıñ eñ negizgi parası sol bolsa kerek.

“The Qazaq Times”