1962 jılğı Qıtay Ündistan qaqtığısı. Foto: thenortheasttoday.com.

Qıtay men Ündistan arasında 1962 jıldan beri kem degende 3 ret şekaralıq dau tuılğan. Eki el arasındağı şekara dauı taraptardıñ müdde qayşılığın örşitip otır. Biıl mausım ayında bastalğan Butan-Sikkim öñirindegi 20 şaqırımğa sozılatın şekara sızığında tuılğan Ündistan-Qıtay äskerileriniñ teke tiresi, eki eldiñ ğana emes, halıqaralıq añıs tudırğan oqiğağa aynaldı.

«Bi-Bi-Si»-diñ 7 tamızdağı atalğan mäsele turalı «Qıtay ne üşin Ündistanğa är kez säl qaramaydı?» attı saraptamasında eki eldiñ qazirgi jağdayın jan-jaqtı salıstıra kelip, 2020 jılğa barğanda Ündistan älemdegi AQŞ pen Qıtaydan keyingi üşinşi öndiruşi elge aynaladı delingen. Al, 2030 jılğa barğanda AQŞ pen Qıtaydan da asıp tüsip, dünie boyınşa birinşi joğarı jäne orta därejeli öndiruşi elge aynalatındığı alğa tartılğan. Bwnıñ bastı sebebi retinde Ündistandağı eñbek küş pen önim qwnınıñ barınşa arzandılığı dep körsetildi.

Sonımen birge Ündistanda bwl därejege jetudiñ şart-jağdayı jan-jaqtı tolıq ekeni de aytıldı. Aytalıq, Ündistan halqınıñ 65 payızı 35 jastan tömengiler bolıp sanaladı. Sonday-aq, Ündistannıñ 2015 jılğı damu qarqını Qıtaydan 0,6 payızğa asıp tüsken. Tek ol ğana emes, AQŞ, Japoniya, Europa elderiniñ Ündistanmen sauda ekonomikalıq baylanısı barğan sayın artıp kele jatqanı da bar. Ötken ayda bolıp ötken AQŞ, Japoniya, Avstraliya teñiz äskeri oqu-jattığuına Ündistannıñ qatısuı Qıtayğa körsetken ülken ses boldı. Bwl Ündistannıñ odaqtastarınıñ köp ekenin anıq äygiledi.

Bir beldeu bir jol jobası. Foto: blogger.

Eki el arasındağı kirbeñdik şekaralıq dau degennen köri, Oñtüstik Aziyadan ötetin investiciya ağını men qarjı jolına degen talas dese köbirek üylesedi. Ötken ğasırdıñ toqsanınşı jıldarınan beri Qıtay damu qarqını jağınan älemdi jalt qaratıp, Aziyada teñdesi joq alıp aydaharday älemge qwlaş wrdı. Aydahar ısqırığı Oñtüstik Aziyada bas kötergen alıp ündi jwrtın wmıttırıp jibere jazdağan. Alayda, soñğı jıldarı Ündistannıñ älem ekonomikası men öndiristegi salmağı jäne bolaşağınıñ Qıtaydan kem tüspeytindigin jwrt birden añğara bastadı.

Tarihına köz jiberer bolsaq, Ündistan men Qıtay şekarası 1890 jılğı «Qıtay, Angliya, Tibet jäne Ündistan kelisim» attı şekaralıq şartta bekitilgen. Bwdan bwrınğı şekaralıq qaqtığıstı qosqanda, Qıtay-Ündistan arasında 4 ret şekaralıq qaqtığıs jüz bergen eken. Keyingi üş retki qaqtığıs 1962 jılğı Aqsay öñirinde bolğan qaqtığıs; 1967 jılı bolğan Tibet şekarasındağı janjal; 1986 jäne 1987 jılı bolğan şekaralıq dau.

1962 jılğı qaqtığıs kezindegi ündi jauıngerleri. Foto: India Today - India Today Group.

"Azattıq Aziya Radiosınıñ"  saytında körsetiluinşe, bwlardıñ arasında eñ kölemdisi 1962 jılı bolğan Aqsay öñiri qaqtığısı. Bwl kezdegi qaqtığıs Ündistandağı wltşıldardıñ belsendiligimen örşi tüsken. Soğısta Ündistan wltşıldarı alğaşqı jeñisti de qabıl almay, Tibet şekarasınan Qıtayğa basıp kirudi talap etken. 22 künge jalğasqan bwl wrıstan keyin Qıtay armiyası ielep bolğan Aqsay öñirin tastap, artqa qaray 20 şaqırımğa deyin şeginip ketuge mäjbür boladı. Soğıstan Ündistannıñ 3 mıñ adamı qaza tapqan nemese joğalğan. 3968 adamı qolğa tüsken.  Mıñnan artıq adamı jaralanğan. Al qıtaydan 722 adam qaza tauıp, 1697 adamı jaraqat alğanı turalı mälimetter bar.

1962 jılı qaqtığıs bolğan Aqsay öñiri. Foto: Wikipedia.

Osı qaqtığıstan keyin eki el arasında salqındıq ornap, bwl salqındıq 40 jıldan keyin ğana jadıray bastadı. Ündistan tarabı Tibettiñ Qıtaydıñ bir bölegi ekenin 2003 jılı ğana moyındağan. 2006 jılı talastağı şekaralar kelisimin jasastı. Alayda Ündistan jaq talastağı köptegen öñirlerge milliondap Ündistan azamattarın köşirip qonıstandırğan. Sonımen birge talastağı öñirlerge Ündistan qarulı küşteri men auır soğıs qwraldarın ornalastırğan. Qatıstı derekterge qarağanda Ündistan men Qıtay şekarasındağı ündi äskerleri qıtaylardan 3 esege köp.

Mausım ayındağı şekaralıq janjal eki el arasındağı 4-şi retki qaqtığıs bolıp sanaladı. Qıtay Qorğanıs jäne Sırtqı ister ministrlikteri Ündistanğa qayta-qayta eskertu jasadı. Alayda, Ündistan ükimeti de öz eskertulerin jarısa joldap jatır. Bwl şekaralıq dau eki eldiñ joğarı därejeli kelissözinen keyin şeşim tappasa, şekaralıq soğıstıñ tuıluı bek mümkin.

“The Qazaq Times”