Foto: Reuters

Qazaqstan geografiya jağınan Qıtaydıñ Europağa şığatın jalğız senimdi köpiri, äri eş kedergisiz keletin energiya közi. Mwnı anıq bilgen Qıtay öz maqsatına jetu üşin Qazaqstan biligimen jii-jii bas qosıp mañızdı da mazmwndı jinalıstar ötkizip, Qazaqstannıñ memlekettik joba josparlarına özinşe kömek bergen sıñay tanıtıp jür. Osılayşa jan sala jaqınday tüsip, jıbırlap  jıljıp keledi.

Qıtay aqparat közderi köbinese «düniedegi eñ senimdi äriptesimiz, dosımız – Qazaqstan» - dep, jar saladı. Alayda osı jerde «Qıtaylar şınında da Qazaq wltın jaqsı köre me, şınımen janaşırlıq istey me?» degen  zañdı swraq tuındaydı. Sebebi qazirgi uaqıtta Qıtayda bolıp jatqan jaysız jağdaylar men qwbılmalı qwytwrqılıqtar, jañadan şığarıp jatqan «qisınsız ereje-tärtipter» bwl swraqqa tek qana «joq» dep jauap bere aladı.

Qıtayda jalpı Şıñjañ ölkesi jer köleminiñ jartısına juıq böligin üstaytın «İle Qazaq avtonomiyalı oblısı» bar. Mwnda wzın sanı  4 qala, 24 audan 150-ge tarta auıldıñ bärine derlik Qazaqtar jii qonıstanğan. 1 mln 600 mıñ Qazaq negizinen osı oblısta twradı. Biz biletin Qıtay 2000 jılğa deyin osı Qazaqtarğa erekşe üñilip, qwrmet-közqaraspen qarap tis-tırnağın asa batıra qoymağan edi. Tipti sol Qazaqtardıñ Qazaqstanğa emin-erkin kirip-şığuına, tuısşılauına, oquına,  köşip-qonuına eş kedergi jasamağan bolatın.

Alayda 2000 jıldardan bastap 1000-ğa tarta Qazaq tildi mektepter, ayaqastınan birden qıtay tildi mektepterge qosılıp jiberildi. Osı osqırınğan odağay sayasattıñ kesirinen qıtay elinde, öz «ana tilin» bilmeytin, wlttıq sezimnen jwrday, dür minezdi, dübara wrpaq ösip keledi. Bwrın qazaqşa is-qağazdarmen jüretin ükimettik organdar men mekemelerdi tügel derlik Qıtay tiline auıstırdı. Osınıñ saldarınan, qazirgi tañda, tipti qazaqi bolmıstan özgeşelenip ketkeni sonday, öz balasın öz ana tilinde söylete almay, ata-ana men bala arasındağı ortaq tildik, otbasılıq tärbie, tärtip bwzıla bastadı. Osını körgen är Qazaq keler wrpağınıñ bolaşağına alañdap, «wlt bolıp qalama, qalmay ma? » degen qorqınış boyın biledi.

Sondıqtan attıñ basın elge bwrğan Qandastarımız köbeydi, ärine olar jan bağu üşin emes, wrpağın saqtap qalu üşin keldi jäne kelgisi keledi. Al Qazaqstan ükimeti de osığan deyin de şetten kelgen qandastarımızğa, ıstıq qwşağın ıqılaspen jayıp, quana  qarsı alıp, memleket boyınşa tiisti zañ- erejeler  şığarıp, bağdarlama jasap, Qandastarımızğa türli  tiimdilikter jasap jatır.

Bizde osı  Qazaq eliniñ bir azamatı retinde, Prezidenttiñ sayasatın qoldap, «şettegi Qazaqtıñ otanına oraluına tek memleket qana aynalısadı» - demey, öz ülesimizdi qosudı jön kördik. Osındağı wltjandı biraz azamattar men azamatşalar birigip, Qandastarımızdı elge şaqıru maqsatında Qıtaydağı  4 qala, 24 audan boyınşa, WeChat  aqparattıq jelisi arqılı top qwrıp, qandastarımızğa Qazaqstannıñ qazirgi damu jağdayın, jer-su jağdayın tanıstırıp,  soltüstik aymaqtardağı 7 oblıs boyınşa jer jağdayı, käsippen aynalısu, mal bağu, egin salu t.b. aqparattardı üzbey berip, olardı elimizge kelip eñbek etuge ügit jürgizip kelemiz. Osınıñ nätijesinde köptegen qandastarımız elge köşip keluge dayındalıp, keybiri üylerin satıp, jügin buıp-tüyip, attıñ basın Atajwrtqa tartudı josparlap, tas-tüyin dayın bolğan edi.

Ökinişke oray, osı jıldıñ basınan beri Qıtaydıñ jergilikti ükimeti şwğıl türde  zañsızdıqtarğa köşti, yağni osı Qandastarımızdıñ Qazaqstanğa erkin köşip keluine aşıqtan aşıq qarsı is-qimıldar jasadı jäne qazirge deyin jasap keledi, atap aytar bolsaq, olar tömendegi birneşe zañsız tıyımdar edi:

  1. Qıtaydağı Qandastarımızdıñ qoldarında zañdı tölqwjattarın eş sebepsiz jiıp alıp, qaytarıp bermey nemese otbasındağı bir müşesine (balasına ne äyeline) tölqwjat bermey, olardıñ Qazaqstanğa otbasımen tolıq keluine tıyım salıp otır;
  2. Qazaqstanğa köşip kelu üşin tölqwjatqa jañadan ötiniş bergen otbasına tölqwjat jasamay nemese otbasındağı bir müşesine (balası ne äyeline) jasamay, sol arqılı twtas bir otbasın jipsiz baylap otır;
  3. QHR da 30-40 jıl qızmet etip, zeynetke şıqqan soñ, bala-şağasın ertip, zañdı türde Qazaqstan Respublikasına köşip kelgen zeynetkerlerdi Qıtayğa qaytadan şaqırıp alıp, olardıñ Qazaqstanda twraqtı twruına rwqsat bermey, otbasınan ayırıp, tek QHR-da twruğa mäjbürlep otır. Egerde olar QHR ğa barmasa jäne QR azamattığın qabıldasa, olardı «zeynetaqılarıñdı toqtatamız» dep qorqıtıp otır. (QHR 1985 jılğı zañında, şetel azamattığın alğan zeynetkerlerdiñ zeynet aqısın toqtatpau turalı anıq jazılğan);
  4. Qıtaydağı qandastarımız, wrpağın saqtau üşin, balaların Qazaqstan Respublikasınıñ balabaqşalarında, mektepterinde, joğarı-oqu orındarına oqıtıp jatır. Al Qıtay ükimeti osı oquşılardı eş sebepsiz şaqırtıp, Qazaqstanğa oqıtuğa tiım saldı, eger osı oquşılar barmasa, ol jaqtağı äke-şeşesine, tuıs-tuğanına erekşe qısım jasap, qorqıtuda;
  5. QHR-nıñ Qazaqstandağı elşiligi, Qazaqstan azamattığın alğan qandastarımızğa, Qazaqstannıñ jergilikti azamattarımen teñ därejede qaramay, olarğa Qıtayda tuılğanı üşin, «toptıq viza», «elektrondı viza» türlerin bermey otır;
  6. Qazaqstanğa köşip kelip, Qazaqstan azamattığın alğan qandastarımızdı QHR jergilikti ükimeti şaqırtıp alıp, olarğa özi twrğan orınnan tirkeuin öşiruin talap etip, osı arqılı köşip kelgen qandastarımızdı jappay Qıtayğa şaqırıp, türli tekseruden, köptegen organdardan rwqsat swratıp, olardı qinauda, al zañ boyınşa bwl tirkeuden öşiru, Qazaqstandağı QHR konsulınıñ jwmısı.
  7. QHR-dağı qandastarımızğa türli ürey tudıratın, auızşa zañdar jasap, olarğa Qazaqstandağı tuıs-tuğandarımen baylanıs ornatpauğa, Wechat, WhatsApp siyaqtı baylanıs qwraldarındağı toptardan şığuğa mäjbürlep, wlttıq merekeler men qwttıqtauğa tıyım salıp, osı mäseleler boyınşa jappay swraqqa alınuda;
  8. WeChat äleumettik jelisinde Qazaqstandağı tuıstarmen habar alısıp, äñgimeleskeni jäne bwrın Qazaqstanğa barıp kelgeni üşin, 2017 jıldıñ 4 mausım küni QHR ŞWAR ükimeti jinalıs aşıp, «Ekibetkeylermen küresu» degen qaulı qabıldap, olardı jappay tekserip, swraqqa alıp, «Sayasi üyrenu» degen atpen, arnayı orındarğa alıp ketip, 1 aydan 1 jılğa deyin qamap jatır, Osı «Sayasi üyrenu»-ge barğan azamattar endigi jerde «sottalğan adam» retinde esepke alınıp, olarğa şetelge şığuğa tıyım salınadı;
  9. Tipti Qazaqstandı 26 tıyım salınğan, qauipti memleketter tizimine engizip, Qazaqstanğa kelip-ketip jürgen qandastarımızı swraqqa alıp, «Sayasi üyrenu»-ge alıp ketip jatır. Osığan baylanıstı Şıñjañ ükimeti jer-jerden jappay aşıq türmeler saluda;
  10. Qıtaydağı QR Tölqwjat-viza qızmet ortalığında, tek köşip keletinderge arnayı köşi-qon vizasınıñ kezeksiz berilmeuine baylanıstı, olar kez-kelgen uaqıtta vizaların aşıp, köşip kele almay otır;
  11. QHR jergilikti ökimeti, azamattardıñ şetelge sonıñ işinde Qazaqstanğa şıqpauın qamatamasız etu üşin, olardı jappay partiyağa ötuge mäjbürlep, sol arqılı partiyağa ötkender, şetelge şığuğa bolmaytının zañmen eskertip jatır;
  12. QHR osı uaqıtqa deyin, älemdik 4 ülken dindi, sonıñ işinde Islam dinin moyındap, , jergilikti twrğındardıñ dinge senu erkindigi turalı zañ qabıldap, olardıñ islam qağidalarımen jürip-twruına, mereke-meyram ötkizuine, meşit saluına, namaz oquına zañmen rwqsat bergen. Biraq osı soñğı birneşe ay işinde ömir boyı osı meşitte memleket jağınan belgilengen Imamdardı jappay türmege alıp, aldın «tümede öz-özine qol saldı»- dep (eki imam), mürdesin tekseruge bergizbey, küştep tez jerletken. Al är meşitte ädettegidey namaz oqitın ata-äjelerimizge deyin  qatañ swraqqa alıp, orazada oraza wstamauğa bwyrıq bergen, tünde üylerdi aralap, şamı janğandardı «säresi iştiñ»  dep türmege alıp ketken.

Osılayşa joğarıdağı zañsızdıqtar elimizge keluge dayın bolıp otırğan qandastarımızdı jipsiz baylap, türli ürey men qorqınışqa tolı ömir ötkizuge mäjbürleude. Al bwl zañsızdıqtar Qıtay zañına da Halqaralıq zañdarğa da qayşı ekenin barşağa ayan.

Qıdıräli Orazwlı

“The Qazaq Times”