Reseydiñ qolındağı Altay qazaqtarı

Osıdan biraz uaqıt bwrın «Altayday asılımızdı alaqannan şığarıp almayıq» degen taqırıppen Qıtayğa qarastı Altay aymağı jäne onda twratın qazaqtar turalı şağın dünie jazğan edik. Bwl jolı sonıñ jalğası retinde Reseyge tiesili Altay Respublikası men Altay ölkesi, sonda mekendeytin qandastarımız turalı az-kem aqparatpen bölisudiñ orayı keldi. Oğan sebep te joq emes...

Jaqında Resey federaciyasınıñ Altay ölkesinde twratın otandastardıñ mäseleleri boyınşa äleumettik jäne analitikalıq zertteuler kitabı qolıma tidi. Eñbekti Mädeniet jäne sport ministrligi Tilderdi damıtu jäne qoğamdıq-sayasi jwmıs komitetiniñ tapsırısımen «Qoğamdıq pikir» zertteu institutı dayındağanın ayta keteyik. Olay bolsa, kitaptağı mälimetterdi paydalana otırıp, Reseydiñ Altayında twratın qazaqtarğa baylanıstı keybir jağdaylarğa qısqaşa toqtalayıq.
Reseyde Altayğa qatıstı eki sube'ekti bar. Onıñ biri Altay Respublikası, ekinşisi Altay ölkesi dep ataladı. Aldımen solar turalı jeke-jeke qısqaşa anıqtama berip öteyik.

Altay, Jañaauıl qazaqtarı. Foto: eurazistvo.ru

Altay Respublikasınıñ ortalığı Gorno-Altay qalası. Respublika soltüstik batısta Altay ölkesimen, oñtüstik batısta – Qazaqstanmen, oñtüstikte – Qıtay jäne Moñğoliyamen, şığısta – Tıva jäne Hakasiya Respublikalarımen, soltüstik şığısta Kemerovo oblısımen şekaralasadı.

Altay ölkesi Sibir federaldıq okrugine kiredi. 1937 jılı 28 qırküyekte qwrılıptı. Äkimşilik ortalığı Barnauıl qalası. Oñtüstik jäne batısta Qazaqstannıñ Şığıs Qazaqstan jäne Pavlodar oblıstarımen soltüstik jäne soltüstik-şığısta Novosibirsk, Kemerovo oblıstarımen, oñtüstik-şığısta – Altay Respublikasımen şektesedi.
Jalpı, 2010 jılğı bükilreseylik sanaq nätijesi boyınşa atalğan elde 647 mıñ 732 qazaq twradı eken. (2002 jılğı sannan 6 mıñ 230 adamğa azayğan) Solardıñ işinde 13 mıñğa juıq qandasımız Altay Respublikasın, 8 mıñ qandasımız Altay ölkesin mekendengen. Jiını 20 mıñnan astam qazaq. Olardıñ negizgi böligi tarihi ata qonıstarında otır deuge boladı. Bwğan dälel – zertteu boyınşa saualnamağa qatıstırılğan 239 respondenttiñ 94 payızğa juığı sonda tuılğan. Jäne olardıñ 32 ayızı üş wrpaqtan beri, 20 payızı tört wrpaqtan beri, 25,5 payızı ata-babalarınan beri sonda mekendep kele jatqan bayırğı twrğındar ekenin aytqan. Al, qazaqtardıñ atalğan öñirlerge qalay kelgeni jaylı türli tarihi oqiğalar bölek äñgime. Negizi, olar şekara bölingende jerimen Reseydiñ ieligine ötip ketkeni belgili...
«Qoğamdıq pikir» institutı zertteu geografiyası retinde Altay ölkesinen Qwlındı audanınıñ ortalığı Qwlındı qalaşığın, sol audanğa qarastı Kerey auılın, Slavgorod audanınıñ Kuatovka auılın jäne Slavgorod qalasın alsa, Altay Respublikasınan Qoş-Ağaş, Jaña-Auıl, Taşantı selolarında saualnama jürgizgen.
Osı jerde «Qwlındı» atauına baylanıstı mınaday qızıqtı jaydı ayta otırayıq. Qwlındı - aynaday jarqırağan kölderi köp, şwraylı dala eken. Sol sebepti onda qazaqtar köp qonıstanıptı. Jerdiñ şöbi şüygin bolğanı sonday, biiktiginen qwlın körinbeydi. Enesin taba almay, adasıp qalğan qwlındar köp bolğan deydi. Sodan «qanday dala?» dep swrağanda qwlını köp dala, qwlındı dala dep jürip, aqırı jer «Qwlındı» atalıptı. Qoş-Ağaş atauı da naqtı geografiyalıq jağdayğa baylanıstı qoyılsa kerek. Sebebi, Altay Respublikası aumağına kiretin Altay tauınan arı asıp, Moñğoliya jerine jürgen sayın orman azayıp, Qoş-Ağaş audanına barğanda ağaş bolmaydı. Sondıqtan, jolauşılardıñ endi arı qaray ağaş joq, qoş bol ağaş, qoş ağaş degen sözine baylanıstı jer atauı qalıptasqanı aytıladı. Joğarıdağı eki nwsqa da köñilge qonımdı, şındıqqa janasımdı dep esepteymiz.

Altaydıñ attı qazağı. Foto: galyagorshenina.livejournal.com

Jalpı, Reseyge qarastı Altaydağı qazaqtar turalı aluan türli taqırıptar boyınşa zertteu jürgizilipti. Biz olardıñ bärine toqtalmay til, din, salt-dästürge qatıstı birneşeui boyınşa mälimetter keltireyik.
Osı arada ayta ketetin bir jayt – Altay Respublikasındağı Qoş-Ağaş audanı, Mwñğwliyanıñ Bayan-ölgey, Qıtayğa qarastı Altay aymaqtarı bir-birimen jii qatınas jasap twradı. Atalğan aymaqtar şekaralas bolğandıqtan, Qoş-Ağaştağı qandastar qazaq tilindegi radio, teledidar habarların tıñdap, körip otıruğa mümkindigi bar. Bwl öz kezeginde olardıñ mädeni-ruhani baylanısın küşeytip, til, din, salt-dästürin joğalıtpay, jañğırtıp, bayıtıp otıruğa üles qospaq. Osı twrğıda, atalğan aymaq basşılarınıñ alıstı oylaytın wlt süygiştigi men qazaqı qannınıñ küştiligine riza bolasıñ.
Saualnama boyınşa orıs jerindegi Altay qazaqtarınıñ 48 payızı Reseydi, 47 payızğa juığı Qazaqstandı otanım dep sanaydı eken. Tildik jağday boyınşa olardıñ 94 payızı qazaq tilin ana tili eseptese, ökinişke oray, 5 payızdan astamı orıs tilin atağan. Al, qandastarımızdıñ 62 payızın ana tildiñ bügini men bolaşağı alañdatadı. Jalpı, Reseyge qarastı Altaydağı qazaqtardıñ 90 payızı otbasında, basqa da özara qatınasta qazaq tilin qoldanadı eken. Endi olardıñ wrpağı ana tilderin wmtıpauı üşin Qazaqstan tarapınan mädeniet, baspasöz, bilim, oqu qwraldarı boyınşa qoldaulardı köbeyte tüsse wtılmasımız anıq. Öytkeni, olardıñ 54 payızı orıs tilinde kitap oqısa, 52 payızı osı tilde muzıka tıñdaydı, 74 payızı kinofil'mder, 73 payızı baspasöz, 77 payızı telebağdarlama, 82 payızı internet apqarattarın orıs tilinde körip, oqidı. Qoş-Ağaşta tek «Şüydiñ nwrı» attı gazet şığadı. Qazaqtar Altay respublikasındağı altaylar dep atalatın halıqtıñ da tilin biledi. Öytkeni, ol qazaq tiline jaqın. (Jalpı tüp törkini qazaq dep atalatın altaylar turalı da äñgime köp...)

Bie sauını. Foto: galyagorshenina.livejournal.com

Bir quanarlığı, soñğı jıldarı ol jaqtağı qandastarımız Qazaqstannıñ «Otau-TV» qwrılğısın ornatıp, sol arqılı qazaq tilindegi habarlar men tela bağdarlamaların, koncertterin tamaşalaydı eken. Bir qızığı, ondağı qandastarımızdıñ köbi elimiz änşileriniñ işinde Qayrat Nwrtastı jaqsı tanidı, odan keyin Roza Rımbaeva jäne «Mwzart» tobımen tanıs. Al, aqın-jazuşılardan ärine, Abay Qwnanbaywlı, Mwhtar Äuezov, Ibıray Altınsarin sekildi twlğalardı jaqsı biledi.
Jalpı, Altay Respublikası men Altay ölkesi qazaqtarınıñ til, din, salt-dästürdi saqtauı köñilge quanış wyalatadı. Olardıñ 96 payızı Islam dinin wstanadı. 75 payızğa juığı Qwrban ayt merekesin atap ötedi. Soğan oray, olardıñ 67 payızı özderiniñ qazaq tilin wstap qaluına din sebepşi boldı dep esepteydi. Qazaqtar şoğırlı otıratın auıldardıñ köbinde meşit bar. Sonday-aq, Altay ölkesiniñ Slavgorod qalasında ülken meşit qwrılısı salınıp jatır.
Al, qandastarımızdıñ deni wlttıq salt-dästürin saqtağan, wlttıq merekelerdi toylap, wlttıñ önerin qwrmetteydi. Tağı bir qosımşa mälimet, olardıñ 52 payızı wlttıq bi retinde Qarajorğanı, 45 payızı Qamajaydı bileytinin aytqan. Biz köbine Reseyge qarastı qazaqtardı wlttıq bolmısın wmıtıñqırap qalğan dep oylaymız. Biraq, Altay qazaqtarı turalı bwlay ayta almaymız, sebebi olar öz wlttıq erekşelikterin, wlttıq qwndılıqtarın joğaltpağan. Ärine, qandastarımızdıñ arasında biren-saran özin orıs dep esetpeytin, ana tilim orıs tili deytin, balalarına orısşa esim qoyatındarı da bar ekenin joqqa şığaruğa bolmaydı. Biraq, ol köptiñ işinde teñizge tamğan tamşıday ğana. Tek aldağı uaqıtta onday bauırlarımızdıñ sanı öspey, kerisinşe azayuın qadağalap otıru öte mañızdı.
Qandastarımızdıñ äleumettik-ekonomikalıq jağdayı onşa mäz emes. Olardıñ tek jartısı ğana twraqtı jwmıs isteydi. Jastardıñ köbi jwmıssız bolğandıqtan Barnauıl, Gorno-Altay qalalarına ketip qaladı. Twrğındar negizinen auıl şaruaşılığı arqılı kün köredi. Osı orayda qandastarımızdı elimizdegi jwmıs beru bağdarlamalarına tartıp, balaların joğarğı oqu orındarına qabıldau jayın rettese jaqsı bolar edi. Şının aytqanda, olardıñ birazı Qazaqstanğa kelip oqidı, osında jwmıs isteydi. Biraq, ağayınğa säl dem berip, qoltığınan süyep jiberetin tetikti iske qossaq, qalğan jastardı elimizge tartuğa, otanına oraltuğa sebi tier edi. Ağayındardıñ deni eki el arasında mädeni baylanıstıñ küşeyuin jäne jastarğa qatıstı bağdarlamalardıñ qolğa alınuın qalaydı. Köşi-qon jayına kelsek, qandastardıñ köbi öz atamekenderinde otıra bergendi jön köredi. Tek 20 payızı ğana Qazaqstanğa qonıs audarudı josparlaytın körinedi. Alayda, 90 jıldardıñ basında köp böligi qotarıla köşip Qazaqstanğa kelgen Qoş-Ağaş qazaqtarınıñ biraz belgili-belgisiz sebeptermen qaytadan ketip qalğan. Qazir jalpı şettegi qazaqtardıñ köşi sirep ketkenin eskersek, olardıñ elge kelu ıntası onşa joğarı emes deuge boladı. Ol üşin memleket tarapınan köşi-qonğa baylanıstı ıñğaylı zañ qabıldanıp, şettegi qazaqtardı otanğa toptastıratın jağımdı sayasat qolğa alınsa qwba-qwp.

Taşantıdağı meşit. Foto: turbina.ru

Qorıta aytqanda, Reseydiñ Altay ölkesi jäne Altay Respublikasında otırğan qandastarımızdıñ jağdayı bir qalıptı. Atalğan zertteu eñbek olar turalı jan-jaqtı mälimet bergen qwndı dünie deuge boladı. Osınday jwmıstar bolaşaqta da jürgizilip otırsa tipten jaqsı. Alda älemdik sayasat qalay özgeretini belgisiz, bälkim jaqın uaqıttarda elge el, jerge jer qosılatın kün tuar. Sol kezde törtke bölingen Altaydı twtas uısımızğa tüsirip, alaqanğa ayalay salatın zaman da keletin şığar.

"The Qazaq Times"