Latın jazuı – qazaq tilin erkindikke şığaradı

Elbası Nwrswltan Nazarbaevtıñ 2017 jılı 12 säuir küni jasağan «Bolaşaqqa bağdar: ruhani jañğıru» attı maqalası tek şetel qazaqtarın ğana emes, bükil türki düniesin dür silkindirdi. Qazirgi tañda bükil türki düniesi latın älipbiine ötkende tek Qazaqstan men Qırğızstan kirill tañbalarında bolatın. Olardıñ ötuimen türki düniesindegi mädeni jäne ruhani ıntımaqtastıq jaña beleske köşpek. Qazaqstan osı orayda özge türki respublikalarınıñ latınğa ötude jibergen qateliginen sabaq alıp, eñ mıqtı reformanı jasaydı dep senemiz.

Türkiler qoldanatın latın älipbidiñ ärqilı emes, birkelki boluı tuısqan elder arasındağı tüsinistik pen ıntımaqtastıqtıñ nığayuında kökeykesti ekeni sözsiz. 1940 jılı keñestik kezeñde türki respublikaları latınnan kirillge ötkende är respublika öz betinşe alfavit jasap äzirbayjan, qazaq, qırğız, özbek, tatar, türkimen sekildi halıqtar bir-biriniñ jazğanın oquda qiınşılıqqa wrınğan edi. Onda birkelki dıbıstı beyneleytin äripter basqa boldı. Alfavittegi tañba sandarı da är türli edi. Atap aytqanda, qazaqşada – 42, özbekşede – 38, qırğızşada – 41, türkimenşede 36 ärip. 1991 jılı Keñes Odağı qwlağanda türki respublikalar osı kirill äripterinen bas tartıp latınğa köşti. Mwnda da Äzirbayjan, Özbekstan jäne Türkmenstan respublikalarınıñ ortaq jüyede emes, är qilı jüyede ötkeni sonday-aq biraz ağattıqtar jibergeni bayqaladı.

Al Türkiya bolsa latınğa 1928 jılı ötkenimen onda bar-joğı 29 ärip bar. Olardan birqatar dauıstar eskerilmegenin bügingi ğalımdar aytıp otır. Negizi türki tilderin 34 tañbamen belgileuge boladı. Bügin türik latın älipbiinde 5 ärip kem bolıp otır.

Joğarıda keñestik kezeñde türki respublikalardıñ türli-türli nwsqada kirill tañbasına ötkenin aytqan edik. Til ğalımdarı, solardıñ işinde eñ wtımdı alfavittiñ Qazaqstan qoldanğan kirill älipbii ekenin aytuda. Mäselen, türik ğalımı Hatije Şirin Wser qazaq-kirill älipbii özge türki-kirill alfavitine qarağanda, tañbanıñ grafikalıq jäne fonetikalıq twrğıdan bir-birimen baylanıstı boluı jäne bir dıbısqa birden köp tañba berudiñ bolmauına baylanıstı mwqiyat dayındalğanın aytadı. Bwl twrğıda qazaq-kirill älipbiin dayındağan til ğalımı S.A. Amanjolovtıñ röliniñ zor ekendigin atap ötedi.

Biz qazaq-kirill äripteriniñ sätti şığuınıñ qosımşa bir sebebin de odan aldınğı qazaq-latın jäne qazaq-arab alfavitteriniñ sätti dayındalğandığı ekenin aytar edik.
Äsirese Ahmet Baytwrsınwlınıñ jasağan qazaq-arab älipbii türki düniesinde osı jüyedegi eñ wtımdı jasalğan älippe bolıp tabıları haq. A.Baytwrsınwlı Ismail Gaspirinskiydiñ «Wswli sautie», yağni «dauıstı täsil» metodikası retinde dayındağan älipbii qazaqtıñ til erejelerine naqtı kelgen. Osı orayda Türkiyada Atatürikke qatıstı aytılıp jürgen bir anekdot A.Baytwrsınwlınıñ osı reformasınıñ wtımdılığın körsetu twrğısınan mañızdı. Sol anekdotta Atatürik «Men Baytwrsınnıñ töte jazuın bwrın bilgende, arab grafikasınan latınğa ötu jayında şeşim qabıldamas edim» degen eken. Bwl anekdottıñ qanşalıqtı şındıq ekeni belgisiz. Biraq bir närse bwltartpas aqiqat. Ol türki halıqtarı mıñ jıldan astam qoldanğan arab grafikasına bwrındı-soñdı eñ wtımdı reformanı A.Baytwrsınwlınıñ jasağandığı. Ol osı älipbiin dayındağan üş mäseleni negizge alğan.

1. Qazaq-arab älipbiinen qazaq tilinde ornı bolmağan dıbıstardı beynelegen (sad, dat, tı, zı) äripterdi alıp tastau
2. Qazaq tilindegi är dauıstı dıbısqa bir tañba belgileu
3. Qazaqtıñ singarmonizm zañdılığın qamtamasız etu üşin sözdiñ basına jiñişkelik belgisin qoyu.

A. Baytwrsınwlı özi «jaña emle» dep at berip 1912 jılı «Oqu qwralı» atımen jariyalanğan kitabında atap ötken, osı reformalanğan qazaq-arab äripteri qazirgi künde «töte jazu» dep ataluda. Sonday-aq Qıtaydağı qazaqtar onı qazirdiñ özinde de qoldanuda.

Türik ğalımı Wser qazaq tiliniñ emle qağidalarınıñ tarihta alğaş ret A.Baytwrsınwlınıñ qolğa alğanın jäne onıñ osı erejeleriniñ keyingi latın jäne kirill alfavitteriniñ jasaluına negiz bolğanın aytuda. Mine, bügingi tañda latın älipbiine öterde Qazaqstan ğalımdarınıñ negizge aları qazirgi kirill äripteri emes, sätti jasalğan A.Baytwrsınwlınıñ töte äripteri bolu kerek. Sonda qazaq tiline tolıq üylesimdi mıqtı alfavit ortağa şıqpaq. Äytpese kirill ärip jüyesinde keybir qatelikter latınğa da ötip, keybir kemşilikterge wrındıruı äbden ıqtimal. Biz tömende kirill äripteriniñ bügingi qazaq tiline keri äserin aşıp körsetetin bolamız.
Qazaqstan Prezidenti N.Nazarbaevtıñ 2006 jılı latınğa dayındıq jasaluı turalı şeşiminen keyin Qazaqstanda latın älipbiine qatıstı 100-ge tarta jobanıñ jasalğanı aytıluda. Köptegen gazet jäne jurnal, äsirese internet paraqşalarında kirillge qosa, latın jüyesindegi betterin de iske qostı. Jeke adamdar internette, qalta telefonında latın äripterin köbirek qoldana bastadı.

Bizdiñ bayqağanımız, osı latın äripteriniñ köpşiliginiñ orındı qoldanılğanımen birneşe äripte, äsirese orıs tiliniñ emlesiniñ äserinde qate qoldanıstar keñ tarağan. Bwlar kezinde, atap aytqanda, 1940 jılı qazaq-kirill alfavit jüyesi jasalğan uaqıtta 60 jıldan keyin qazaq tiliniñ orıs tilimen mwnday aralasıp ketetinin eseptelmeuinen tuındasa kerek. Osınıñ saldarınan qazaq tiliniñ fonetikasınıñ özgerip ketkendigin qarapayım halıq bılay twrsın, til ğalımdarınıñ özi keyde parıqtay almauda.

Bwğan äsirese «e» ärpi naqtı dälel bola aladı. Qazaqtıñ kirill äripterin jasauşılar bwl äriptiñ keyin orıs tilindegi «e» ärpimen şatasatının eseptemegen bolsa kerek. Öytkeni orıs tilinde osınday dıbıstı beyneleytin eki ärip barşılıq. Onıñ ekinşisi «e» ärpi. Öytkeni «e» ärpi sözdiñ basına kelgende «ye» dep oqıladı. Eger sözdiñ basında «e» oqılu kerek bolsa, onda ol söz «e» ärpimen bastaladı. Mwnı orıstar öziniñ tilinde jaqsı ornalastırğan. Qazaq älipbiin jasauşılar mwnı basşılıqqa almağan bolsa kerek. Mine, mwnıñ saldarınan qazir qazaqtar bwrın «er», «erlik», «Esengül» dep oqılıp kelgen sözder men esimder «er», «erlik», «Esengül» dep jazılğandıqtan, mwnı orıs emlesiniñ qağidasımen oqığanda bwlar «yer», «yerlik», «Yesengül» dep oqılıp, latın älipbi jüyesinde solay («yer», «yerlik», «Yesengül») jazılıp keledi. Bwl sözderime dälel üşin 1910-1920 jıldarı qoldanılğan töte jazumen jazılğan mätinderge qarau jetkilikti.

Osınday ekinşi ärip – «u» ärip. Bwl ärip orıs tilinde jäne qazaq tilinde eki bölek oqıladı. Sondıqtan onı latın tiline transkrip­ciyalauğa abay bolu kerek. Biraq ökinişke qaray, ol qazaq tiliniñ erekşelikteri nazarğa alınbay, tek orıs tiliniñ qağidasımen audarıluda.
Orıs tilindegi «u» ärpiniñ balaması qazaq tilinde «w» ärpi bolıp keledi. Al qazaq tilindegi «u» ärpi sözdegi dauıstı nemese dauıssız, juan dauıstı jäne jiñişke dauıstı äripten keyin keluine baylanıstı «v», «wv» jäne «üv» türinde oqıladı. Biraq biz bwlardıñ bärin latınğa transkripciyalağanda orıs tiliniñ qağidası boyınşa «w» jasap otırmız.

Mäselen, «baru», «kelu» degen sözderdiñ soñındağı «u» ärpi latın bolğanda «-u, -u» türinde kelse, jaqsı boladı. Sonda ol “barw”, “kelü” emes, “baru”, “kelu” türinde jazıluğa tiis.

Mısal üşin qazaq kirilimen meniñ atım «Uaqap» dep jazıladı. Biraq bwl latın äripterimen «Waqap» dep emes «Uaqap» dep jazğan dwrıs. Al Uaqap degen attı orıs kirillicasımen jazatın bolsaq, «Vaqap» dep jazar edik. Sol sekildi orıs tilinde «Evraziya» sözin qazaq kirilimen «Euraziya» dep jazamız. Sonda qazaqşa «Euraziya» degen sözdi latınğa «Ewraziya» dep pe, älde «Euraziya» dep jazu dwrıs pa?

Mäselen, «uaqıt» degendi, qazirge deyin jazılıp kelgendey «waqıt» (waqıt) dep emes, «uaqıt» (uaqıt) dep jazılsa boladı. Sol sekildi «täuelsizdik» sözin (mwnı orıs tiliniñ emlesimen jazsaq «tävelsizdik» dep jazar edik) latın äripterimen «täwelsizdik» dep emes «täuelsizdik» dep jazılsa dwrıs.

Üşinşi bir ärip – «i» ärpi. Orıs tilinde birkelki dıbısqa say keletin «e» jäne «e» äripteri bolsa, qazaq tilinde de bir-birine wqsas «i» jäne «i» äripteri bar. Bwl jağday orıs tilinde joq. «İ» ärpin latınğa transkripciyalauda problema joq. Biraq «i» ärpi orıs tilinen qazaq tiline kirgen sözderde «i» dep latınğa audarılğanda dwrıs kelgenimen qazaq tilindegi sözderde dwrıs kelmeydi. Onı keyde «i», keyde «ıy» dep audarğan dwrıs.

Mısalı, «seniñ», «mätin», «iman», «qisın» sözderin «senin», «mätin», «iman», «qıysın» dep jazğan dwrıs. Al «i» ärpi orıs tilindegi bir mätinde latınğa audarğanda «i» bolıp keletinin eskergen jön. Mäselen, orıstıñ «kniga» degen sözin latınğa audarğanda «kniga» türinde emes, «kniga» türinde audarğan dwrıs. Bwğan abay bolu kerek.

Qorıtındılar bolsaq, Qazaqstan – türki respublikalar işinde latın älipbiine eñ keş ötetinderdiñ biri. Osını jaqsı paydalanıp Qazaqstannan bwrın latınğa ötken elderdiñ täjiribelerin mwqiyat zerttep, olardıñ artıqşılıq jäne kemşilikterin salıstırıp, türki elderi işindegi eñ mıqtı latın älipbidi jasauımızğa boladı. Söytip arab jäne kirill grafikasında bükil türki düniesi boyınşa ozıq alfavitti jasağan Qazaqstan latında da bwl tabısın qaytalauı äbden mümkin. Mwmınen qazaq tili orıs tiliniñ äser ıqpalınan erkindikke de şığatın boladı. Latın ärpin qoldanıp jatqan özge tuısqan elderdiñ tilderimen bir arnada öziniñ tabiği damu jolına tüsip asqaqtaydı.

Äbdiuaqap Qara,

tarih ğılımınıñ doktorı, Mimar Sinan körkem öner

universitetiniñ professorı, Türkiya

“The Qazaq Times”