JOO oqıtuşıları däri oquda. Foto: nasha-molodezh.ru

Bilim beru salası adamdı jalpı qalıptastırmaydı, naqtı qoğamda jäne sol qoğamğa säykes adamdı qalıptastıradı.

1990 jıldarı joğarğı oqu orındarında reformalar jürgizilgeni mälim. Memlekettik oqu orındarında qosımşa aqılı bölimder aşılıp, halıqqa aqılı qızmet körsetile bastadı. Narıqtıq ekonomikağa köşu Qazaqstanda bilim beru qızmeti köleminiñ kürt ösuine äkelip soqtı da, swranıs pen wsınısqa baylanıstı bola bastadı.  Biraq, bilim beru jäne eñbek narığınıñ basqa narıqtan erekşeligi swranıs kölemi wsınıs kölemine teñ emes. Eger eñbek narığında wsınıs kölemi swranıs köleminen köp bolsa, bilim beru qızmeti salasında kerisinşe, bilimge degen swranıs kölemi wsınıstan köp.

Sovet Ükimeti kezindegi bilim ideologiyağa köbirek negizdelgen jäne ortalıqtandırılğan edi. Bwl jağday älemde keñinen taralmağan. Byudjet tarapınan qarjılandırılatın tegin bilim beru qızmetiniñ wsınısı şekteuli. Sovettik ekonomika zamanında bilim beru halıq şaruaşılığı üşin mamandar dayarlaytın materialdıq emes öndiris salasına jatatın. Sondıqtan professionaldıq bilimge swranıs kölemi wsınıstan  joğarı bolatın.

Sovettik ekonomika josparlı bolğandıqtan halıq şaruaşılığın wyımdastıru procesi administrativti türde jüzege astı. Al narıqtıq ekonomikada halıq şaruaşılığın wyımdastıru narıq zañına süyenedi. Osığan baylanıstı bilim beru twrğın halıqqa qızmet körsetu sipatına ie boldı.

Narıqtıq ekonomika oqıtuşılarğa joğarğı talap qoya bastadı jäne joğarğı oqu orındarınıñ ekonomikalıq jağdayınıñ byudjettik emes qarajatqa täueldigi arttı. Studentter sanı aqılı bilim qoljetimdiligi artuı arqılı östi. Sonımen qatar regiondarda filialdar aşılıp, twrğın halıqtı joğarğı bilimmen qamtu  aymağı wlğaydı.

Oqıtu jüyesi kürdeli özgeriske wşıradı, eñbek aqı töleude  materialdıq teñsizdik kezdese bastadı. Studentter romantizmnen pragmatizmge auıstı. Bilimgerlerdiñ swranısı men bilim beruşilerdiñ wsınısı arasında säykessizdikter bayqala bastadı. Studentter arasında bilim aluğa qızığuşılıq bäseñdep, qwştarlıq azaydı. Key jağdaylarda joğarğı oqu ornında alınğan bilim bitiruşilerdiñ ömir traektoriyasında öziniñ şeşuşi röline ie bola almadı.

Joğarı oqu ornı halıq şaruaşılığına kadrlar dayındau ornınan  äleumettik «saqtau kamerasına» aynaluda. Sebebi, keybir jağdayda jastar joğarğı oqu ornında süyikti mamandığı boyınşa bilim alu üşin emes, äsker qatarında qızmet etpeu üşin nemese auılda bos jürmeu, qala qalu, äyteuir birdeme istey jüru üşin tört jıl uaqıtın ötkizedi. Osığan qaramastan, bwl jerde bilim beru salasınıñ jeke jağdaylarda äleumettik pozitivti rolin bayqaymız.

Aqılı bilim beru salasınıñ negizgi problemaları mınaday: birinşiden, aqılı bilim alatın studentterdi joğarğı oqu orındarınan şığaru jwmıssızdar sanın köbeytip, jastar arasında qwqıq bwzuşılıqtıñ artuına äkelip soğuı mümkin. Ekinşiden, oqu aqısın töley almaytın studentter tömengi deñgeyli joğarğı oqu orındarına auısuına baylanıstı bilim sapası tömendeydi.

Bilim beru salası ekonomikalıq jäne äleumettik  mañızı bar «önimdi» öndiredi. Onı qalay bağalauğa boladı? Birinşiden, bilimniñ ekonomikalıq nätijesi adami kapitaldıñ mölşerimen, ekinşiden, oqu bağdarlamasın ayaqtağan soñ jeke adam boyındağı payda bolğan oñ özgeristermen anıqtaladı. Al, «önimniñ»  äleumettik mañızın tülekter  arasında devianttı tärtip elementteri qanşalıqtı bayqaladı, sol arqılı anıqtauğa boladı.

Narıq zamanındağı pozitivti erekşelikterdiñ biri bilim aludı qayta jalğastıru. Basqa mamandıqqa qızığuşılığın qanağattandıru, eñbek narığındağı mümkindikterin köteru, kar'era jasau nemese jeke ömirinde jetistikterge, tabısqa jetu üşin  joğarı oqu ornına qosımşa bilim aluğa tülekter qayta kele bastaydı.

Mäselen, informatika jäne esepteu tehnikası, tehnikalıq mamandıq ökilderiniñ eñbek jalaqısı joğarı jäne twraqtı ortaşa jalaqı aluğa mümkindikteri bar. Osığan baylanıstı olar ekinşi ret joğarğı bilim alu üşin köbinese menedjment, ekonomika, qarjı, qwqıq mamandıqtarın tañdaydı. Olardıñ  qosımşa bilim aluğa qızığuşılıqtarı, talpınısı joğarı. Sebebi tehnikalıq mamandıq ielerine äleumettik bilim alu biznesti jürgizu, qarjılıq jäne qwqıqtıq sauatsızdıqtı joyu qajettiliginen tuadı. Qosımşa bilim alu –  «bolaşaq ümitke» investiciya jasau.

«Nege biz kedeymiz?» degen swraqqa äleumettik ayırbas modelin paydalanıp jauap beruge boladı. Bwl model'diñ negizgi elementteri özekti orta, twtınuşılar, «soñğı önim». Özekti orta ol äleumettik instituttar: memleket, mädeniet, otbası, ekonomika, ğılım, bilim, sayasat, din; älemdik jüye, örkeniet, narıq; tabiğat, ekologiya; etnikalıq potencial. Bilim jüyesiniñ twtınuşıları twrğın halıq, memleket, jwmıs beruşiler, tapsırıs beruşiler.

Al soñğı önimi bolıp adam kapitalı, bilim beru qızmeti, ülgili tärtip, densaulıq, äleumettik qwrılım, qoğam men jeke adamnıñ qauipsizdigi. Osı üş elemettiñ özara baylanısı äleumettik ayırbas  modelin mağınasın qwraydı. Qoğamda bilim beru salası arqılı resurstar almasuın körsetedi. Resustardıñ tiimdi türde almasuı arqılı qoğam öziniñ kelesi joğarğı satığa köteriledi.

Bilimniñ qajetsizdigi nemese alınğan bilimniñ tiimdi paydalanılmauı, sapasızdığı – eñ ülken äleumettik mäsele – keybir memleketterdiñ kedeyliginiñ bir sebebi bolıp sanaladı.

Keybir jağdayda oqu ornın bitiruşiler joğarı bilimdi qajet etpeytin mamandıqtar boyınşa jwmıs isteydi, dekvalifikaciyağa wrınadı. Ärine joğarı bilim boluı jwmısqa twru üşin qajetti jäne jetkilikti şart emes, biraq öte jağımdı, jaqsı äser etetin faktor.

Qalıptasqan äleumettik teñsizdik bilim beru salasında äli de jalğasuda. Jıl sayın studentter qatarı  şamamen  68%  joğarı statustı twrğın halıq, 32% tömen statustı  twrğın halıq ökilderimen tolıqtırıluda. YAğni tömen statustı twrğın halıq arasınan şıqqan jastar eki ese az. Sapalı bilim kez kelgen twrğın halıqtıñ ökiline qoljetimdi degen közqaras qazirgi zamanğa säykes emes.

Sapalı bilim twrğın halıqtıñ kez kelgen ökiline qoljetimdi boluın ötkir tüsingender de boldı. Mäselen, 1960 jıldarı akademik M.A. Lavrent'ev Novosibirskdegi Akademiyalıq qalaşıqtan ğılımi qızmetkerler men studentterdi Sovet Odağınıñ tükpir-tüpkirine bilimge qwştar jasöspirimderdi izdep, tauıp keluge jiberedi eken.

Bilimniñ qajetti bolmay qaluınıñ qanday sebep saldarı boluı mümkin? Äleumettik kapital sapasınıñ tömendeui emigraciya, narkomaniya, alkogolizmge äkep soğuı mümkin.

Ärine oqu jüyesindegi reformalar paydalı. Ol üşin oğan swranıs jäne onı iske asıruğa qabileti adamdar qerek. Mümkin  oqıtuşılardıñ jartısı bilim beru salasın modernizaciyalaudı qoldaytın şığar, biraq olar  jii bolatın reformalardan şarşağan.

Sonımen qatar,  joğarı oqu ornı oqıtuşılarınıñ eñbek aqı deñgeyi tömen, ortaşa jastarı  wlğayğan, qoğamdıq ortada bwrınğıday märtebeli emes.

Adam kapitalına salınatın negizgi  investiciyalar – bilim beru, öndiriske dayındau, densaulıq saqtau, tärbieleu, kelesi wrpaqtı qayta öndiriske baulu – bilim beru salasında iske asadı.

Bilim beru salası äleumettik wtqırlıq, qoğamnıñ jiktelui jäne qoğamnıñ biriguin qamtamasız etetin zor küş. Ol sapalı äleumettik kapitaldı qalıptastıradı. Sapalı äleumettik kapitalğa swranıs artqanda bilim beru salası örkendeydi dep oylaymız.

Läzzat Seyitqazıqızı Spanqwlova

ekonomika ğılımdarınıñ doktorı, professor

Narhoz Universiteti, Qarjı jäne tehnologiyalar mektebi

“The Qazaq Times”