«Wyğırstan» atauı nemese Qıtay wyğır mäselesin Orta Aziyağa qarsı paydalana ma?

Soñğı kezderi Wyğır audanındağı jii qaytalanğan oqiğalar jalpı wyğır mäselesine jwrt nazarın qayta audarttı. Strategiyalıq mañızı bar şekaralıq audandarda bwnday oqiğalardıñ qaytalana berui, onıñ üstine soñğı jıldardağı Ortalıq Aziyanıñ qauipsizdigi, Ortalıq Aziya-Qıtay qatınasına qatıstı tüytkildi mäseleler osı taqırıpqa el nazarın qayta audarıp jatır. Şielenise tüsken derjavalar arasındağı qayşılıq Ortalıq Aziya elderine jaña sınaqtardı alıp kelip jatır. Osığan oray jas zertteuşi, türiktanuşı Eldes Ordanıñ Qıtay-Ortalıq Aziya jäne wyğır mäselesi boyınşa tarihi derekterdi keltire otırıp, strategiyalıq mañızı bar şekaralıq audandar turalı qoyğan wsınısın sayt oqırmandarınıñ nazarına wsınıp otırmız.

Birinşi, «Wyğırstan» degen atau alğaş ret 1928-1935 jj arasında hatqa tüse bastadı. Europanıñ hristian missionerleri Qaşqariyada baspa qwrğan. Baspadan wyğırlardıñ qaşqar akcentinde hristian dinin uağızdaytın kitaptar, qissalar, küntizbeler basıp şığardı. Sol köp kitaptıñ birinde "Wyğırstan" atauı alğaş ret qoldanılğan. Biraq bwndağı "Wyğırstan" atauı Qaşqariyadağı altı ülken şahardı körsetedi.

Bwl atauı odan soñ 1951-1955 jıldarı tağı köterildi, biraq ataudı köteruşiler hristian missionerleri emes, wyğırdıñ belsendi sayasi top, elitası boldı. 1951-1955 jıldarı qazirgi ŞWAR-da wlttıq avtonomiyanı anıqtau, şekarasın bekitu jwmıstarı qaurt jürdi, sol kezde Qıtay Ortalıq partiya komitetine "Wyğırstan Avtonomiyalı Respublikası" deytin wsınıs joldanğan. Ärine, bwl sol kezdegi köp wsınıstıñ biri, "Şarqi Türkistan Avtonomiyalı Respublikası" degen wsınıs da boldı. Osı avtonomiyalı wyğır respublikasınıñ aumağın belgileu kezinde ziyalılar ärtürli pikir ayttı, talas-tartıs köp boldı.

"Wyğırstan" atauı odan keyin 60-70 jj sovet-qıtay qatınastarınıñ eñ tömen şekke deyin naşarlauına baylanıstı tağı kün tärtibine şıqtı. Osı jıldarı "Şarqi Türkistan Inkiläp partiyası" degen ülken sayasi qozğalıs boldı, sonıñ qatarında "Wyğırstan" atauı da balama retinde birge qoldanıldı. Odan keyin 80- jıldarı Qıtayda jılımıq bastaldı, sol jıldarı bwl atau kün tärtibinen tüspedi. Äsirese 80 jj soñı men 90 jj basqı kezeñi qattı qızdı. Sebep, sovet odağı ıdırap täuelsiz respubilikalar birinen soñ biri egemendigin jariyalauı edi. 80-90 jj Ürimji, Qaşqar, Hotan, Qwlja qalalarında wltaralıq qaqtığıs köp orın aldı. Sol kezde biraz ziyalı, käsipker azamattar alıs-jaqın şetelge de ketti. Bir qızığı, "Wyğırstan" atauımen Qazaqstan wyğırları öte keş tanıstı. 60,70,80,90 jıldarı Almatıda jarıq körgen qoljazba gazetterde "Şarqi Türkistan" atı kezigedi. (tipti, "Şarqi Türkistan Auazi" degen atpen gazet te boldı). Bwl jaqqa wyğırstan atauın ala barğandar ŞUAR wyğırları. Olar 91-jıldan keyin mıñdap azamattıq aldı, sauda barıs-kelisi jandandı, qarım-qatınas arttı degendey. Qazaqstanda olardıñ köbeyui jäne mädeni, ruhani jañğıru häm sauda qatınastarınıñ damuı sovet şekpeninen endi şıqqan Qazaqstan wyğırların jaña sapa, basqa bağıtqa bwrıp jiberdi.

Ekinşi, "Wyğırstan" men Şarqi Türkistan (Şığıs Türkistan) atauı wyğır ziyalıları arasında äli birizdilikke, birauızdılıqqa kelmegen atau. Bwl ataulardıñ qoldauşıları da, kelispeuşileri de tabıladı. Bwl olardıñ sayasi mädenietiniñ deñgeyi men körinisin körsetedi.

Üşinşisi, Sovet-Qıtay, AQŞ-Qıtay jäne Japon-Qıtay qatınastarına baylanıstı (1929-1989 jj) wyğırlar twrğan aumaq mañızdı geo-strategiyalıq aymaqqa aynaldı. Geo-sayasi qatınastar kezinde wyğırdıñ sayasi elitası istikke köp şanşıldı. Sonıñ saldarınan wlttıñ birtwtas sayasi twlğası nemese bir twlğa mañına jinalatın birtwtas wlttıq wyıtqı älsiz boldı. Biz qazaqtıñ sayasi elitası dese birtwtas Alaş ideyasın aytamız ğoy mısalı, däl sonday sayasi birtwtas koncepciya boluı tiis zamanda bolmay qaldı ökinişke oray. Olardıñ ornında dini konservatorlar, fanattar, är kent-şahardıñ öz bekteri men qojaları boldı, wlttıñ birtwtas demokratiyalıq twlğaları da, sayasi elitası da, qozğalısı da tarih sahnasına tım keş şıqtı. Sol sebepti bolsa kerek, 20- ğasır basında twraqtandırıp tastaytın ataulardı bügingi künge deyin äkep "wyğırstan" ba, joq älde "Şarqi Türkistan" ba dep sozıp jürgeni.

Törtinşisi, soñğı on bes jıldıqta Qıtay ekonomikası, Qıtay sırtqı sayasatı älemdik geo-sayasi jağdayğa ıqpal jasaytın kezeñge ötti. Şını kerek, Qıtay aymaqtıq derjavağa aynalıp şığa keldi. Osı kezde AQŞ-Qıtay, Europa-Qıtay qatınastarı köpvektorlı sipat aldı, sonıñ qwbılmalı nätijesi negizinde sayasi köp üyek pen diplomatiyalıq lagerler qalıptastı. Endi bwğan soñğı 2-3 jılda payda bolğan AQŞ-Qıtay sauda soğısın, Qıtay-Ündistan şekara janjalın, Qıtay-Japon teñiz dauın tipti, Qıtay-Gonkong, Qıtay-Tayvan demokratiyalıq qaqtığıstarın qosıñız. Bwnıñ bäri anti-Qıtayşıl küşterge jaña bir mümkindik tudırdı. Bir kün bwrın AQŞ Qıtayğa baylanıstı sankciya saludı qarastıratın zañ-jobasına qol qoydı. Bwl ŞUAR mäselesi bwdan bılay kün tärtibinen tüspeydi degen söz. Mäsele kün tärtibinen tüspeydi eken, Qıtaydıñ ortalıq aziya elderine baylanıstı sırtqı sayasatı twraqsızdıqqa ötedi. Öytkeni, ŞUAR mäselesiniñ tüpqazığı ortalıq aziyada, bwnı Qıtay jaqsı biledi.

Besinşi, AQŞ-tıñ Qıtayğa baylanıstı sayasi wstanımı Qıtay kommunist biligine qarsı anti-Qıtayşıl, anti-kommunistşil küşterdi biriktire tüsedi. Qazir bwl process jürip jatır. Wyğırlardıñ şeteldegi top-wyımdarı bwl kezde tört türli sayasi bağıtta körinis berui mümkin. Olar: birtwtas "Wyğırstan"; birtwtas Şarqi Türkistan; joğarı därejeli avtonomiya; birtwtas panislamist küşter; Osınıñ işinde "Birtwtas Wyğırstan" nemese "birtwtas Şarqi Türkistan" küşterin Europa, AQŞ, Japon, Ündistan elderi, "Joğarı därejeli avtonomiya" küşterin şeteldegi Qıtay demokrattarı, "birtwtas panislamist" küşterdi DAEŞ küşteri öñirdegi geo-strategiyalıq sayasatqa ıqpal ete aluı üşin qoldap, astırtın jaña dialogqa baruı bek mümkin. Bwğan baylanıstı Qıtaydıñ sayasi tehnologtarı "udı umen qaytaru" ädisin qoldanıp, öñirde "Çin Türkistan" jobasın qolğa aladı. Osı proekti ayasında ŞUAR-dıñ jan tamırı ortalıq aziyanı tolıq şeñgeldeydi. "Çin Türkistan" jobasında Qaşqar beldeui arqılı Qırğızstan, Özbekstan, Auğanstanğa jäne Qwlja beldeui arqılı Qazaqstanğa ıqpal jasau qarastırılğan. Qıtaydıñ bir Qwlja-Qorğas arqılı jasaytın ekonomikalıq ıqpaldastıq äleueti Qazaqstannıñ Almatı oblısı men Şığıs Qazaqstanın oblısın şırq üyiretindey deñgeyde, arı qarayğısın oylana beriñiz. Onday bolsa Qıtaydıñ Qwlja-Qorğas blogı aman twradı eken Şonjı, Şelek, Jarkent taranşılarınıñ "ayğayı" bir kün de toqtap qalmaq emes.

Endi ne isteu kerek. Mınaday wsınıs bar:

Birinşi, Qazaqstannıñ Qıtaymen şekara audandarında äkimşilik reforma jasau qajet; yağni, keybir audandardı biriktiru kerek;

Ekinşi, Qıtaydıñ ortalıq aziyağa jasaytın ekonomikalıq ıqpalın älsiretu üşin Almatı-Bişkek-Taşken ekonomikalıq al'yansın, öñirlik qorğanıs blogın qwru kerek;

Üşinşisi, Qıtaymen japsarlas audandardağı şekaralıq özenderdi memleket bastı nazarına aluı kerek. Şekaralıq özen sudıñ aldağı resursı Qıtaydıñ ortalıq aziya sayasatınıñ bastı nısanası. Osını erekşe eskeruimiz kerek.

Törtinşi, Qazaqstandağı wlt sayasatı endi tübegeyli özgerui kerek. Köpwlttı, köptildi sayasat memlekettiñ birtwtastığına balta şabadı. Aldağı on jıldıqta özbekter men wyğırlar slavyandardıñ ornın basıp ozıp Qazaqstandağı ekinşi iri halıqqa aynaladı. Qıtay ortalıq aziyağa derjavalıq küşin saqtap twru üşin dwñğan men wyğırlardı sayasi istikke köbirek iledi. Aldağı on jılda dwñğandar men wyğırlar parlamenttegi orıstardıñ ornın basıp jatsa nemese memlekettiñ eñ mañızdı orındarında boy körsetip jatsa, tipti odan da qızığı Qazaqstandağı jer baylığın Qıtay qarjısımen öz atında satıp alıp jatsa eş tañğalmaymın.

Eldes ORDA

18.06.2020

“The Qazaq Times”