«ۇيعىرستان» اتاۋى نەمەسە قىتاي ۇيعىر ماسەلەسىن ورتا ازياعا قارسى پايدالانا ما؟

سوڭعى كەزدەرى ۇيعىر اۋدانىنداعى ءجيى قايتالانعان وقيعالار جالپى ۇيعىر ماسەلەسىنە جۇرت نازارىن قايتا اۋدارتتى. ستراتەگيالىق ماڭىزى بار شەكارالىق اۋدانداردا بۇنداي وقيعالاردىڭ قايتالانا بەرۋى، ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جىلدارداعى ورتالىق ازيانىڭ قاۋىپسىزدىگى، ورتالىق ازيا-قىتاي قاتىناسىنا قاتىستى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر وسى تاقىرىپقا ەل نازارىن قايتا اۋدارىپ جاتىر. شيەلەنىسە تۇسكەن دەرجاۆالار اراسىنداعى قايشىلىق ورتالىق ازيا ەلدەرىنە جاڭا سىناقتاردى الىپ كەلىپ جاتىر. وسىعان وراي جاس زەرتتەۋشى، تۇرىكتانۋشى ەلدەس وردانىڭ قىتاي-ورتالىق ازيا جانە ۇيعىر ماسەلەسى بويىنشا تاريحي دەرەكتەردى كەلتىرە وتىرىپ، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار شەكارالىق اۋداندار تۋرالى قويعان ۇسىنىسىن سايت وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

ءبىرىنشى، «ۇيعىرستان» دەگەن اتاۋ العاش رەت 1928-1935 جج اراسىندا حاتقا تۇسە باستادى. ەۋروپانىڭ حريستيان ميسسيونەرلەرى قاشقاريادا باسپا قۇرعان. باسپادان ۇيعىرلاردىڭ قاشقار اكتسەنتىندە حريستيان ءدىنىن ۋاعىزدايتىن كىتاپتار، قيسسالار، كۇنتىزبەلەر باسىپ شىعاردى. سول كوپ كىتاپتىڭ بىرىندە "ۇيعىرستان" اتاۋى العاش رەت قولدانىلعان. بىراق بۇنداعى "ۇيعىرستان" اتاۋى قاشقارياداعى التى ۇلكەن شاھاردى كورسەتەدى.

بۇل اتاۋى ودان سوڭ 1951-1955 جىلدارى تاعى كوتەرىلدى، بىراق اتاۋدى كوتەرۋشىلەر حريستيان ميسسيونەرلەرى ەمەس، ۇيعىردىڭ بەلسەندى ساياسي توپ، ەليتاسى بولدى. 1951-1955 جىلدارى قازىرگى شۇار-دا ۇلتتىق اۆتونوميانى انىقتاۋ، شەكاراسىن بەكىتۋ جۇمىستارى قاۋرت ءجۇردى، سول كەزدە قىتاي ورتالىق پارتيا كوميتەتىنە "ۇيعىرستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى" دەيتىن ۇسىنىس جولدانعان. ارينە، بۇل سول كەزدەگى كوپ ۇسىنىستىڭ ءبىرى، "شارقي تۇركىستان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى" دەگەن ۇسىنىس دا بولدى. وسى اۆتونوميالى ۇيعىر رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىن بەلگىلەۋ كەزىندە زيالىلار ءارتۇرلى پىكىر ايتتى، تالاس-تارتىس كوپ بولدى.

"ۇيعىرستان" اتاۋى ودان كەيىن 60-70 جج سوۆەت-قىتاي قاتىناستارىنىڭ ەڭ تومەن شەككە دەيىن ناشارلاۋىنا بايلانىستى تاعى كۇن تارتىبىنە شىقتى. وسى جىلدارى "شارقي تۇركىستان ينكىلاپ پارتياسى" دەگەن ۇلكەن ساياسي قوزعالىس بولدى، سونىڭ قاتارىندا "ۇيعىرستان" اتاۋى دا بالاما رەتىندە بىرگە قولدانىلدى. ودان كەيىن 80- جىلدارى قىتايدا جىلىمىق باستالدى، سول جىلدارى بۇل اتاۋ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەدى. اسىرەسە 80 جج سوڭى مەن 90 جج باسقى كەزەڭى قاتتى قىزدى. سەبەپ، سوۆەت وداعى ىدىراپ تاۋەلسىز رەسپۋبيليكالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ەگەمەندىگىن جاريالاۋى ەدى. 80-90 جج ءۇرىمجى، قاشقار، حوتان، قۇلجا قالالارىندا ۇلتارالىق قاقتىعىس كوپ ورىن الدى. سول كەزدە ءبىراز زيالى، كاسىپكەر ازاماتتار الىس-جاقىن شەتەلگە دە كەتتى. ءبىر قىزىعى، "ۇيعىرستان" اتاۋىمەن قازاقستان ۇيعىرلارى وتە كەش تانىستى. 60,70,80,90 جىلدارى الماتىدا جارىق كورگەن قولجازبا گازەتتەردە "شارقي تۇركىستان" اتى كەزىگەدى. ء(تىپتى، "شارقي تۇركىستان اۋازي" دەگەن اتپەن گازەت تە بولدى). بۇل جاققا ۇيعىرستان اتاۋىن الا بارعاندار شۋار ۇيعىرلارى. ولار 91-جىلدان كەيىن مىڭداپ ازاماتتىق الدى، ساۋدا بارىس-كەلىسى جانداندى، قارىم-قاتىناس ارتتى دەگەندەي. قازاقستاندا ولاردىڭ كوبەيۋى جانە مادەني، رۋحاني جاڭعىرۋ ءھام ساۋدا قاتىناستارىنىڭ دامۋى سوۆەت شەكپەنىنەن ەندى شىققان قازاقستان ۇيعىرلارىن جاڭا ساپا، باسقا باعىتقا بۇرىپ جىبەردى.

ەكىنشى, "ۇيعىرستان" مەن شارقي تۇركىستان (شىعىس تۇركىستان) اتاۋى ۇيعىر زيالىلارى اراسىندا ءالى بىرىزدىلىككە، بىراۋىزدىلىققا كەلمەگەن اتاۋ. بۇل اتاۋلاردىڭ قولداۋشىلارى دا، كەلىسپەۋشىلەرى دە تابىلادى. بۇل ولاردىڭ ساياسي مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيى مەن كورىنىسىن كورسەتەدى.

ءۇشىنشىسى، سوۆەت-قىتاي، اقش-قىتاي جانە جاپون-قىتاي قاتىناستارىنا بايلانىستى (1929-1989 جج) ۇيعىرلار تۇرعان اۋماق ماڭىزدى گەو-ستراتەگيالىق ايماققا اينالدى. گەو-ساياسي قاتىناستار كەزىندە ۇيعىردىڭ ساياسي ەليتاسى ىستىككە كوپ شانشىلدى. سونىڭ سالدارىنان ۇلتتىڭ ءبىرتۇتاس ساياسي تۇلعاسى نەمەسە ءبىر تۇلعا ماڭىنا جينالاتىن ءبىرتۇتاس ۇلتتىق ۇيىتقى ءالسىز بولدى. ءبىز قازاقتىڭ ساياسي ەليتاسى دەسە ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن ايتامىز عوي مىسالى، ءدال سونداي ساياسي ءبىرتۇتاس كونتسەپتسيا بولۋى ءتيىس زاماندا بولماي قالدى وكىنىشكە وراي. ولاردىڭ ورنىندا ءدىني كونسەرۆاتورلار، فاناتتار، ءار كەنت-شاھاردىڭ ءوز بەكتەرى مەن قوجالارى بولدى، ۇلتتىڭ ءبىرتۇتاس دەموكراتيالىق تۇلعالارى دا، ساياسي ەليتاسى دا، قوزعالىسى دا تاريح ساحناسىنا تىم كەش شىقتى. سول سەبەپتى بولسا كەرەك، 20- عاسىر باسىندا تۇراقتاندىرىپ تاستايتىن اتاۋلاردى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اكەپ "ۇيعىرستان" با، جوق الدە "شارقي تۇركىستان" با دەپ سوزىپ جۇرگەنى.

ءتورتىنشىسى، سوڭعى ون بەس جىلدىقتا قىتاي ەكونوميكاسى، قىتاي سىرتقى ساياساتى الەمدىك گەو-ساياسي جاعدايعا ىقپال جاسايتىن كەزەڭگە ءوتتى. شىنى كەرەك، قىتاي ايماقتىق دەرجاۆاعا اينالىپ شىعا كەلدى. وسى كەزدە اقش-قىتاي، ەۋروپا-قىتاي قاتىناستارى كوپۆەكتورلى سيپات الدى، سونىڭ قۇبىلمالى ناتيجەسى نەگىزىندە ساياسي كوپ ۇيەك پەن ديپلوماتيالىق لاگەرلەر قالىپتاستى. ەندى بۇعان سوڭعى 2-3 جىلدا پايدا بولعان اقش-قىتاي ساۋدا سوعىسىن، قىتاي-ءۇندىستان شەكارا جانجالىن، قىتاي-جاپون تەڭىز داۋىن ءتىپتى، قىتاي-گونكونگ، قىتاي-تايۆان دەموكراتيالىق قاقتىعىستارىن قوسىڭىز. بۇنىڭ ءبارى انتي-قىتايشىل كۇشتەرگە جاڭا ءبىر مۇمكىندىك تۋدىردى. ءبىر كۇن بۇرىن اقش قىتايعا بايلانىستى سانكتسيا سالۋدى قاراستىراتىن زاڭ-جوباسىنا قول قويدى. بۇل شۋار ماسەلەسى بۇدان بىلاي كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى دەگەن ءسوز. ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى ەكەن، قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە بايلانىستى سىرتقى ساياساتى تۇراقسىزدىققا وتەدى. ويتكەنى، شۋار ماسەلەسىنىڭ تۇپقازىعى ورتالىق ازيادا، بۇنى قىتاي جاقسى بىلەدى.

بەسىنشى، اقش-تىڭ قىتايعا بايلانىستى ساياسي ۇستانىمى قىتاي كوممۋنيست بيلىگىنە قارسى انتي-قىتايشىل، انتي-كوممۋنيستشىل كۇشتەردى بىرىكتىرە تۇسەدى. قازىر بۇل پروتسەسس ءجۇرىپ جاتىر. ۇيعىرلاردىڭ شەتەلدەگى توپ-ۇيىمدارى بۇل كەزدە ءتورت ءتۇرلى ساياسي باعىتتا كورىنىس بەرۋى مۇمكىن. ولار: ءبىرتۇتاس "ۇيعىرستان"; ءبىرتۇتاس شارقي تۇركىستان; جوعارى دارەجەلى اۆتونوميا; ءبىرتۇتاس پانيسلاميست كۇشتەر; وسىنىڭ ىشىندە ء"بىرتۇتاس ۇيعىرستان" نەمەسە ء"بىرتۇتاس شارقي تۇركىستان" كۇشتەرىن ەۋروپا، اقش، جاپون، ءۇندىستان ەلدەرى، "جوعارى دارەجەلى اۆتونوميا" كۇشتەرىن شەتەلدەگى قىتاي دەموكراتتارى، ء"بىرتۇتاس پانيسلاميست" كۇشتەردى داەش كۇشتەرى وڭىردەگى گەو-ستراتەگيالىق ساياساتقا ىقپال ەتە الۋى ءۇشىن قولداپ، استىرتىن جاڭا ديالوگقا بارۋى بەك مۇمكىن. بۇعان بايلانىستى قىتايدىڭ ساياسي تەحنولوگتارى "ۋدى ۋمەن قايتارۋ" ءادىسىن قولدانىپ، وڭىردە "چين تۇركىستان" جوباسىن قولعا الادى. وسى پروەكتى اياسىندا شۋار-دىڭ جان تامىرى ورتالىق ازيانى تولىق شەڭگەلدەيدى. "چين تۇركىستان" جوباسىندا قاشقار بەلدەۋى ارقىلى قىرعىزستان، وزبەكستان، اۋعانستانعا جانە قۇلجا بەلدەۋى ارقىلى قازاقستانعا ىقپال جاساۋ قاراستىرىلعان. قىتايدىڭ ءبىر قۇلجا-قورعاس ارقىلى جاسايتىن ەكونوميكالىق ىقپالداستىق الەۋەتى قازاقستاننىڭ الماتى وبلىسى مەن شىعىس قازاقستانىن وبلىسىن شىرق ۇيىرەتىندەي دەڭگەيدە، ارى قارايعىسىن ويلانا بەرىڭىز. ونداي بولسا قىتايدىڭ قۇلجا-قورعاس بلوگى امان تۇرادى ەكەن شونجى، شەلەك، جاركەنت تارانشىلارىنىڭ "ايعايى" ءبىر كۇن دە توقتاپ قالماق ەمەس.

ەندى نە ىستەۋ كەرەك. مىناداي ۇسىنىس بار:

ءبىرىنشى، قازاقستاننىڭ قىتايمەن شەكارا اۋداندارىندا اكىمشىلىك رەفورما جاساۋ قاجەت; ياعني، كەيبىر اۋدانداردى بىرىكتىرۋ كەرەك;

ەكىنشى، قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا جاسايتىن ەكونوميكالىق ىقپالىن السىرەتۋ ءۇشىن الماتى-بيشكەك-تاشكەن ەكونوميكالىق اليانسىن، وڭىرلىك قورعانىس بلوگىن قۇرۋ كەرەك;

ءۇشىنشىسى، قىتايمەن جاپسارلاس اۋداندارداعى شەكارالىق وزەندەردى مەملەكەت باستى نازارىنا الۋى كەرەك. شەكارالىق وزەن سۋدىڭ الداعى رەسۋرسى قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ساياساتىنىڭ باستى نىساناسى. وسىنى ەرەكشە ەسكەرۋىمىز كەرەك.

ءتورتىنشى، قازاقستانداعى ۇلت ساياساتى ەندى تۇبەگەيلى وزگەرۋى كەرەك. كوپۇلتتى، كوپتىلدى ساياسات مەملەكەتتىڭ بىرتۇتاستىعىنا بالتا شابادى. الداعى ون جىلدىقتا وزبەكتەر مەن ۇيعىرلار سلاۆيانداردىڭ ورنىن باسىپ وزىپ قازاقستانداعى ەكىنشى ءىرى حالىققا اينالادى. قىتاي ورتالىق ازياعا دەرجاۆالىق كۇشىن ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن دۇڭعان مەن ۇيعىرلاردى ساياسي ىستىككە كوبىرەك ىلەدى. الداعى ون جىلدا دۇڭعاندار مەن ۇيعىرلار پارلامەنتتەگى ورىستاردىڭ ورنىن باسىپ جاتسا نەمەسە مەملەكەتتىڭ ەڭ ماڭىزدى ورىندارىندا بوي كورسەتىپ جاتسا، ءتىپتى ودان دا قىزىعى قازاقستانداعى جەر بايلىعىن قىتاي قارجىسىمەن ءوز اتىندا ساتىپ الىپ جاتسا ەش تاڭعالمايمىن.

ەلدەس وردا

18.06.2020

“The Qazaq Times”