Aqparat sizderge qalay äser etude. Foto: Aşıq derekközderden.

Oylap köriñiz, eger siz bwğan deyin bwl swraq turalı oylanğan bolsañız, erinbesten tağı bir ret oy jügirtiñiz: rasında bwl aqparattıq däuir me, älde biz osı ömirimizdi ırıqsız türde «aqparattandırıp» jatırmız ba?

Siz är küni öziñiz qalasañız da, qalamasañız da türli aqparattarğa wşırasasız. Älde bir internet basılımnan mağınalı, qajetti aqparattı ya bolmasa tanımdıq maqalanı oqıp otırıp ta siz qajet etpegen jarnamalıq informaciyalarğa tap bolıp jatasız. Teledidardı, gazet-jurnaldar men özge aqparat qwraldarın aytpağan künde, keybir informaciyalardı sizdiñ jaqın dostarıñız, tanıstarıñız, tuıstarıñız joldap berip jatadı. Siz tañ atqannan keş batqanğa deyin qajetti-qajetsiz ondağan, jüzdegen aqparatqa wşırasasız. Sonda, osınıñ bäri kimge, nege kerek?

Ädette, informaciyanı köp biludi bilimdilik sanaytın adamdar da bar. Alayda, qanşalıq köp jañalıq oqıp nemese körgen sayın düniege degen tanımıñız bwrmalana bermek. Bwnı Kaliforniya universitetiniñ äleumettanuşıları da däleldegen. Epison Holmen bastağan zertteu nätijesi jañalıqtardıñ adamdardıñ tanımın bwrmalaudağı ıqpalınıñ orasan zor ekenin körsetti. Osı zertteu nätijesinde BBC Future arnayı maqala da wsınğan.

Batıs elderinde aqparattıñ qwnı bizden älde qayda joğarı ekeni mälim. Soğan say, aqparattardıñ jigili de bizden älde qayda köp. Şeteldik ıqpaldı aqparat qwraldarın qarap otırsañız qanday da bir oqiğa, sayasi özgerister bizdegidey tek birer künniñ ğana mañızdı taqırıbı bolıp qana qalmaydı. Onı apta boyı, ay boyı, tipti jıl boyı taqırıptan qaldırmay qadağalap, damu procesin körsetip otıradı. Bir retki terakt nemese wşaq apatınıñ jii jäne wdayı jañalıqtardan berile berui qoğamdağı osı oqiğağa degen üreydi küşeytip, naqtı situaciyağa degen tanımdı bwrmalap jiberedi.

11 qırküyek oqiğası. Foto: Today in History

Atalğan universitet jürgizgen zertteu nätijesine say, jañalıqtar jay ğana jurnalisterdiñ tauıp şıqqan qızıqtı, mañızdı oqiğaları ğana emes, onıñ adamdardıñ sana-sezimine siñip ömir süru dağdısınan tartıp, eldiñ ekonomikasına deyin äser etedi. Tipti, jañalıqtardıñ şırmauına tüse beru, kün sayın tolıp jatqan qajetti-qajetsiz aqparattardı köru, oqu, tıñdau adam densaulığına ziyan keltiredi, biraq ol qısqa uaqıt işinde biline qalmaydı. Birneşe jıl boyı tolassız aqparattarmen wşırasqan adamnıñ jüyke jüyesinen tartıp, işki ağzalarına deyin sırqattarğa şaldıqqanı belgili bolatının zertteuler nätijesi däleldegen.

Adamdardıñ ırıqsız türde «aqparattanuın», aqparattardan sonşalıqtı zardap şeguiniñ sebebin oqımıstılar adam psihologiyasınıñ tabiği kemşiligi retinde qarastıradı. Aytalıq, adam jeke twlğa retinde de negativke jaqın boladı. Aytalıq, qoğamda jağımdı jañalıqtardan köri jağımsız, üreyli, qauipti närselerge qatıstı jañalıqtar tezirek taraladı. Mısalğa Covid-19 virusı turalı aytayıq. Statistikalarğa qarağanda, qauipti virus turalı alğaş aytıla bastağanda eki ay boyı virus turalı jañalıqtar körilim rekordtarın jañartıp twrğan. Demek, qoğam jappay osı indet turalı aqparattarğa den qoyğan. Üreyli, qauipti indet turalı aqparattı barınşa qalt jibermeuge tırısqan. Onıñ arasında ükimetterdiñ resmi mälimetteri de bar. Mine, osınıñ özi de köp sözge dälel bola aladı. Qazir, virus turalı aqparattıñ keñ tarağanı sonşa, onıñ şığuı, taraluı, qauiptiligi turalı tolıp jatqan küdikti twjırımdar payda boldı. Nätijesinde adamdar virustıñ qauiptiligine degen äuelgi tüsinikten ajırap, kerisinşe ükimetterdiñ, «közge körinbeytin älemdik bileuşilerdiñ» äreketteri turalı köbirek aytatın boldı.

Arıstağı jarılıs kezinde qalanı jayau tastap qaşqan twrğındar. 24 mausım 2019 jıl. Foto: aşıq derekköz

Bizdiñ sizben talqılap otırğanımız resmi BAQ-tıñ qajetti aqparattarı jayında emes. Kerisinşe, sizge kün sayın türli aqparat közderinen (onıñ işinde feykter de bar) keletin negativterge, arandatuğa, nasihattarğa tolı informaciyalar jayında. Ädette, sayasatta da adamdardıñ negativti jañalıqtarğa köbirek nazar audaratının paydalanıp, astarında özderiniñ naqtı maqsattarın jüzege asıru sındı sayasi ädister qoldanılıp jatadı. Mısalı, qazaq jerin şeteldikterge jalğa beru, satu degen taqırıptardı tastap qoyıp, qızu talqı astarında özge zañdardı qabıldap ülgiretini sekildi.

Bizdiñ jañalıqtardı qabıldau erekşeligimiz de köptegen närseniñ bwrmalanuına äkelip soğadı. Aytalıq, sizge bir därini jarnamalağan adamdar onı «95 payız nätije beredi» dep aytsa siz onı satıp aluıñız mümkin. Al, eger «bwl däri jüzde bes payız nätije bermeydi» dese siz oğan kümänmen qaraysız, anığında ekeui bir söz. Sol sekildi, «kezekti teraktı DAIŞ (şektelgen terrorlıq wyım) jasağan» deu men «bwl şabuıldı jergilikti bölşekteuşi islamşıl qarulı toptar jasadı» degen eki sözdiñ auditoriyağa ıqpalı orasan ülken parıq tudıradı. DAIŞ-tıñ jergilikti terrorlıq wyım ekeni onsız da belgili, teris ağımdağı islamşıldar ekeni de ras. Biraq, eki türli aytılu auditoriyağa eki türli äser etedi. Birinşisi naqtı wyımdı aytsa, ekinşisinde islam men mwsılman elderine degen tüsinikti bwrmalay tüsedi.

Süriyalıq bosqındar. Foto: POLITICO Europe.

Süriya turalı biz köbine köp atıs-şabıstardı, qaqtığıstardı körip kelemiz. Özimiz de anıq tüsine bermeytin qarulı toptar arasındağı qaqtığıstardıñ sol elde milliondağan bosqındardı şetel asırğanın estip jatırmız. Bwl jerde biz Süriya turalı aytılğan jañalıqtardıñ bäri ötirik degen sözdi aytıp otırğanımız joq. Iä, Süriyada qarulı qaqtığıstıñ bolğanı, el biliginiñ älsiregeni şın. Alayda, eldiñ eñ negizgi turistik aymağı salıstırmalı türde tınış boldı. Biraq, Süriya turalı tolıp jatqan jañalıqtar oğan baratın turisterdi keskin qısqarttı, nätijesinde Süriya jılına tek qana turizmnen tabatın 3 mlrd dollardan qağıldı. Eger, şetelderde Qazaqstandağı tek qana negativti jañalıqtar turalı habarlanatın bolsa, bizge de at izin saluşılar joq bolar edi. Al, negativti jağdaylar barlıq elderde bar. Mine osınıñ özi de jañalıqtardıñ adamdar sanasına qalay äser etetinin körsetse kerek.

2012 jılğı zertteu nätijesinde kündelikti ömirde tek negativti jañalıqtardı ğana köretin adamdardıñ küyzeliske şaldığıp, soñında psihikasındağı dert fiziologiyalıq dertke wlasatının däleldedi. Negativti jañalıqtardıñ keri äseri erlerden köri äyelderge köbirek äser etetinine de mälim bolğan.

Swraqtarğa jauap izdep tağı da tereñdey tüsuge bolar edi. Biraq, bwnıñ özi de sizge keri äserin tigizbes üşin bwl turalı sözdi osı arada tüyindeyik. Bwl söz sizge mülde aqparatqa, jañalıqtarğa nazar audarmañız degen söz emes. Tek, öz ömiriñizdi qajetsiz, paydasız aqparattar men artıq negativtiñ zardabınan qorğay biliñiz.

“The Qazaq Times”