ءار كۇنگى اقپاراتتار ءسىزدىڭ ساناڭىزدى قالاي بۇرمالاپ جاتىر؟

ويلاپ كورىڭىز، ەگەر ءسىز بۇعان دەيىن بۇل سۇراق تۋرالى ويلانعان بولساڭىز، ەرىنبەستەن تاعى ءبىر رەت وي جۇگىرتىڭىز: راسىندا بۇل اقپاراتتىق ءداۋىر مە، الدە ءبىز وسى ءومىرىمىزدى ىرىقسىز تۇردە «اقپاراتتاندىرىپ» جاتىرمىز با؟

ءسىز ءار كۇنى ءوزىڭىز قالاساڭىز دا، قالاماساڭىز دا ءتۇرلى اقپاراتتارعا ۇشىراساسىز. الدە ءبىر ينتەرنەت باسىلىمنان ماعىنالى، قاجەتتى اقپاراتتى يا بولماسا تانىمدىق ماقالانى وقىپ وتىرىپ تا ءسىز قاجەت ەتپەگەن جارنامالىق ينفورماتسيالارعا تاپ بولىپ جاتاسىز. تەلەديداردى، گازەت-جۋرنالدار مەن وزگە اقپارات قۇرالدارىن ايتپاعان كۇندە، كەيبىر ينفورماتسيالاردى ءسىزدىڭ جاقىن دوستارىڭىز، تانىستارىڭىز، تۋىستارىڭىز جولداپ بەرىپ جاتادى. ءسىز تاڭ اتقاننان كەش باتقانعا دەيىن قاجەتتى-قاجەتسىز ونداعان، جۇزدەگەن اقپاراتقا ۇشىراساسىز. سوندا، وسىنىڭ ءبارى كىمگە، نەگە كەرەك؟

ادەتتە، ينفورماتسيانى كوپ ءبىلۋدى بىلىمدىلىك سانايتىن ادامدار دا بار. الايدا، قانشالىق كوپ جاڭالىق وقىپ نەمەسە كورگەن سايىن دۇنيەگە دەگەن تانىمىڭىز بۇرمالانا بەرمەك. بۇنى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتانۋشىلارى دا دالەلدەگەن. ەپيسون حولمەن باستاعان زەرتتەۋ ناتيجەسى جاڭالىقتاردىڭ ادامداردىڭ تانىمىن بۇرمالاۋداعى ىقپالىنىڭ وراسان زور ەكەنىن كورسەتتى. وسى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە BBC Future ارنايى ماقالا دا ۇسىنعان.

باتىس ەلدەرىندە اقپاراتتىڭ قۇنى بىزدەن الدە قايدا جوعارى ەكەنى ءمالىم. سوعان ساي، اقپاراتتاردىڭ جيگىلى دە بىزدەن الدە قايدا كوپ. شەتەلدىك ىقپالدى اقپارات قۇرالدارىن قاراپ وتىرساڭىز قانداي دا ءبىر وقيعا، ساياسي وزگەرىستەر بىزدەگىدەي تەك بىرەر كۇننىڭ عانا ماڭىزدى تاقىرىبى بولىپ قانا قالمايدى. ونى اپتا بويى، اي بويى، ءتىپتى جىل بويى تاقىرىپتان قالدىرماي قاداعالاپ، دامۋ پروتسەسىن كورسەتىپ وتىرادى. ءبىر رەتكى تەراكت نەمەسە ۇشاق اپاتىنىڭ ءجيى جانە ۇدايى جاڭالىقتاردان بەرىلە بەرۋى قوعامداعى وسى وقيعاعا دەگەن ۇرەيدى كۇشەيتىپ، ناقتى سيتۋاتسياعا دەگەن تانىمدى بۇرمالاپ جىبەرەدى.

11 قىركۇيەك وقيعاسى. فوتو: Today in History

اتالعان ۋنيۆەرسيتەت جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىنە ساي، جاڭالىقتار جاي عانا جۋرناليستەردىڭ تاۋىپ شىققان قىزىقتى، ماڭىزدى وقيعالارى عانا ەمەس، ونىڭ ادامداردىڭ سانا-سەزىمىنە ءسىڭىپ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنان تارتىپ، ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا دەيىن اسەر ەتەدى. ءتىپتى، جاڭالىقتاردىڭ شىرماۋىنا تۇسە بەرۋ، كۇن سايىن تولىپ جاتقان قاجەتتى-قاجەتسىز اقپاراتتاردى كورۋ، وقۋ، تىڭداۋ ادام دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەدى، بىراق ول قىسقا ۋاقىت ىشىندە بىلىنە قالمايدى. بىرنەشە جىل بويى تولاسسىز اقپاراتتارمەن ۇشىراسقان ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنەن تارتىپ، ىشكى اعزالارىنا دەيىن سىرقاتتارعا شالدىققانى بەلگىلى بولاتىنىن زەرتتەۋلەر ناتيجەسى دالەلدەگەن.

ادامداردىڭ ىرىقسىز تۇردە «اقپاراتتانۋىن»، اقپاراتتاردان سونشالىقتى زارداپ شەگۋىنىڭ سەبەبىن وقىمىستىلار ادام پسيحولوگياسىنىڭ تابيعي كەمشىلىگى رەتىندە قاراستىرادى. ايتالىق، ادام جەكە تۇلعا رەتىندە دە نەگاتيۆكە جاقىن بولادى. ايتالىق، قوعامدا جاعىمدى جاڭالىقتاردان كورى جاعىمسىز، ۇرەيلى، قاۋىپتى نارسەلەرگە قاتىستى جاڭالىقتار تەزىرەك تارالادى. مىسالعا Covid-19 ۆيرۋسى تۋرالى ايتايىق. ستاتيستيكالارعا قاراعاندا، قاۋىپتى ۆيرۋس تۋرالى العاش ايتىلا باستاعاندا ەكى اي بويى ۆيرۋس تۋرالى جاڭالىقتار كورىلىم رەكوردتارىن جاڭارتىپ تۇرعان. دەمەك، قوعام جاپپاي وسى ىندەت تۋرالى اقپاراتتارعا دەن قويعان. ۇرەيلى، قاۋىپتى ىندەت تۋرالى اقپاراتتى بارىنشا قالت جىبەرمەۋگە تىرىسقان. ونىڭ اراسىندا ۇكىمەتتەردىڭ رەسمي مالىمەتتەرى دە بار. مىنە، وسىنىڭ ءوزى دە كوپ سوزگە دالەل بولا الادى. قازىر، ۆيرۋس تۋرالى اقپاراتتىڭ كەڭ تاراعانى سونشا، ونىڭ شىعۋى، تارالۋى، قاۋىپتىلىگى تۋرالى تولىپ جاتقان كۇدىكتى تۇجىرىمدار پايدا بولدى. ناتيجەسىندە ادامدار ۆيرۋستىڭ قاۋىپتىلىگىنە دەگەن اۋەلگى تۇسىنىكتەن اجىراپ، كەرىسىنشە ۇكىمەتتەردىڭ، «كوزگە كورىنبەيتىن الەمدىك بيلەۋشىلەردىڭ» ارەكەتتەرى تۋرالى كوبىرەك ايتاتىن بولدى.

ارىستاعى جارىلىس كەزىندە قالانى جاياۋ تاستاپ قاشقان تۇرعىندار. 24 ماۋسىم 2019 جىل. فوتو: اشىق دەرەككوز

ءبىزدىڭ سىزبەن تالقىلاپ وتىرعانىمىز رەسمي باق-تىڭ قاجەتتى اقپاراتتارى جايىندا ەمەس. كەرىسىنشە، سىزگە كۇن سايىن ءتۇرلى اقپارات كوزدەرىنەن (ونىڭ ىشىندە فەيكتەر دە بار) كەلەتىن نەگاتيۆتەرگە، ارانداتۋعا، ناسيحاتتارعا تولى ينفورماتسيالار جايىندا. ادەتتە، ساياساتتا دا ادامداردىڭ نەگاتيۆتى جاڭالىقتارعا كوبىرەك نازار اۋداراتىنىن پايدالانىپ، استارىندا وزدەرىنىڭ ناقتى ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ سىندى ساياسي ادىستەر قولدانىلىپ جاتادى. مىسالى، قازاق جەرىن شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ، ساتۋ دەگەن تاقىرىپتاردى تاستاپ قويىپ، قىزۋ تالقى استارىندا وزگە زاڭداردى قابىلداپ ۇلگىرەتىنى سەكىلدى.

ءبىزدىڭ جاڭالىقتاردى قابىلداۋ ەرەكشەلىگىمىز دە كوپتەگەن نارسەنىڭ بۇرمالانۋىنا اكەلىپ سوعادى. ايتالىق، سىزگە ءبىر ءدارىنى جارنامالاعان ادامدار ونى «95 پايىز ناتيجە بەرەدى» دەپ ايتسا ءسىز ونى ساتىپ الۋىڭىز مۇمكىن. ال، ەگەر «بۇل ءدارى جۇزدە بەس پايىز ناتيجە بەرمەيدى» دەسە ءسىز وعان كۇمانمەن قارايسىز، انىعىندا ەكەۋى ءبىر ءسوز. سول سەكىلدى، «كەزەكتى تەراكتى دايش (شەكتەلگەن تەررورلىق ۇيىم) جاساعان» دەۋ مەن «بۇل شابۋىلدى جەرگىلىكتى بولشەكتەۋشى يسلامشىل قارۋلى توپتار جاسادى» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ اۋديتورياعا ىقپالى وراسان ۇلكەن پارىق تۋدىرادى. دايش-تىڭ جەرگىلىكتى تەررورلىق ۇيىم ەكەنى ونسىز دا بەلگىلى، تەرىس اعىمداعى يسلامشىلدار ەكەنى دە راس. بىراق، ەكى ءتۇرلى ايتىلۋ اۋديتورياعا ەكى ءتۇرلى اسەر ەتەدى. ءبىرىنشىسى ناقتى ۇيىمدى ايتسا، ەكىنشىسىندە يسلام مەن مۇسىلمان ەلدەرىنە دەگەن تۇسىنىكتى بۇرمالاي تۇسەدى.

سۇريالىق بوسقىندار. فوتو: POLITICO Europe.

ءسۇريا تۋرالى ءبىز كوبىنە كوپ اتىس-شابىستاردى، قاقتىعىستاردى كورىپ كەلەمىز. ءوزىمىز دە انىق تۇسىنە بەرمەيتىن قارۋلى توپتار اراسىنداعى قاقتىعىستاردىڭ سول ەلدە ميلليونداعان بوسقىنداردى شەتەل اسىرعانىن ەستىپ جاتىرمىز. بۇل جەردە ءبىز ءسۇريا تۋرالى ايتىلعان جاڭالىقتاردىڭ ءبارى وتىرىك دەگەن ءسوزدى ايتىپ وتىرعانىمىز جوق. ءيا، ءسۇريادا قارۋلى قاقتىعىستىڭ بولعانى، ەل بيلىگىنىڭ السىرەگەنى شىن. الايدا، ەلدىڭ ەڭ نەگىزگى تۋريستىك ايماعى سالىستىرمالى تۇردە تىنىش بولدى. بىراق، ءسۇريا تۋرالى تولىپ جاتقان جاڭالىقتار وعان باراتىن تۋريستەردى كەسكىن قىسقارتتى، ناتيجەسىندە ءسۇريا جىلىنا تەك قانا تۋريزمنەن تاباتىن 3 ملرد دوللاردان قاعىلدى. ەگەر، شەتەلدەردە قازاقستانداعى تەك قانا نەگاتيۆتى جاڭالىقتار تۋرالى حابارلاناتىن بولسا، بىزگە دە ات ءىزىن سالۋشىلار جوق بولار ەدى. ال، نەگاتيۆتى جاعدايلار بارلىق ەلدەردە بار. مىنە وسىنىڭ ءوزى دە جاڭالىقتاردىڭ ادامدار ساناسىنا قالاي اسەر ەتەتىنىن كورسەتسە كەرەك.

2012 جىلعى زەرتتەۋ ناتيجەسىندە كۇندەلىكتى ومىردە تەك نەگاتيۆتى جاڭالىقتاردى عانا كورەتىن ادامداردىڭ كۇيزەلىسكە شالدىعىپ، سوڭىندا پسيحيكاسىنداعى دەرت فيزيولوگيالىق دەرتكە ۇلاساتىنىن دالەلدەدى. نەگاتيۆتى جاڭالىقتاردىڭ كەرى اسەرى ەرلەردەن كورى ايەلدەرگە كوبىرەك اسەر ەتەتىنىنە دە ءمالىم بولعان.

سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ تاعى دا تەرەڭدەي تۇسۋگە بولار ەدى. بىراق، بۇنىڭ ءوزى دە سىزگە كەرى اسەرىن تيگىزبەس ءۇشىن بۇل تۋرالى ءسوزدى وسى ارادا تۇيىندەيىك. بۇل ءسوز سىزگە مۇلدە اقپاراتقا، جاڭالىقتارعا نازار اۋدارماڭىز دەگەن ءسوز ەمەس. تەك، ءوز ءومىرىڭىزدى قاجەتسىز، پايداسىز اقپاراتتار مەن ارتىق نەگاتيۆتىڭ زاردابىنان قورعاي ءبىلىڭىز.

“The Qazaq Times”