Parsı şığanağındağı mwnay platformasında twrğan Iran tuı. Foto: Google

AQŞ-tıñ Iranğa qarsı jaña qatañ sankciyaları küşine endi. YAdrolıq kelsim bwzılğannan keyin el qaytadan Batıspen biznes jürgizu mümkindiginen – mwnaydı satudan jäne älemdik qarjı jüyesinen ayırılmaq.

Älemdik BAQ-tıñ pikirinşe, osı sankciyalardan soñ Iran basşılığı yadrolıq jäne raketalıq bağdarlamalarınan jäne Uaşingtonnıñ odaqtastarına qarsı twratın Süriyadağı Başar Asad, Livandağı «Hezbolla» jäne Tayau Şığıstağı basqa da küşterdiñ qoldauınan bas tartuğa mäjbür boladı. Al resmi Tehran AQŞ-tıñ şınayı maqsatı – kelissöz emes, bilikti auıstıru deydi.

Jalpı, Iranğa qarsı sankciyalar 2015 jılı küşin joyğan bolatın. Sol jılı qos memleket arasındağı yadrolıq kelisimge qol qoyılıp, ol 2016 jıldıñ qañtarında küşine endi. 2018 jıldıñ mamır ayında Uaşington «Amerikağa payda äkelmeytin kelisimniñ» küşin joydı. Osı uaqıttan bastap AQŞ tarapınan salınğan «eski» sankciyalar qayta qalpına keltirildi. Resmi Uaşington sankciyalar Irannıñ «dwşpandıq is-äreketterine», onıñ işinde kiberşabuıldarğa jäne ballistikalıq zımırandardı sınauğa qarsılıq esebinde salınatının ayttı. Sonımen qatar, Tehranğa Tayau Şığıstağı radikaldı toptarğa qoldau körsetuge kedergi jasau maqsatında jüzege asadı. Sankciyalıq tizimde 700-den astam jeke twlğa, wyımdar men kompaniyalar, onıñ işinde eldiñ negizgi bankteri, mwnay eksporttauşıları men keme qatınası kompaniyaları bar.

AQŞ dolları älemdik rezervtik valyuta jäne halıqaralıq saudadağı tölemniñ negizgi qwralı bolğandıqtan, amerikalıq qarjı jüyesinen alşaqtau köptegen elder üşin qauipti. Foto: www.bbc.com

Endigi kezekte qatañ qaulılardıñ Iran ekonomikasınıñ qay salasına bağıttalğanına zer salsaq. 7 tamızdan bastap qwjattıq rette tıyım salular:

Iranğa qolma-qol aqşalardı satu jäne beru;

Iranmen altın jäne basqa da qımbat metaldar saudasın jürgizuge;

Rial mämilelerin jasauğa;

Iran memlekettik qarızın şığaruğa baylanıstı kez kelgen is-äreketter;

Alyuminiy, grafit, bolat, kömir jäne önerkäsiptik maqsattağı sauda jasau;

Iran kilemderi men qara uıldırıqtı qosa alğanda, sän-saltanat zattarın importtau jäne jolauşılar wşaqtarın Iranğa jetkizuge tosqauıl qoyıldı.

5 qaraşadan bastap negizgi 3 şekteu küşine endi:

Iran mwnayın satıp aludı toqtatpaytın memleketterdiñ bankteri üşin dollardı twtınuğa tıyım salu; Iran porttarı men negizgi salalarğa qarsı sankciyalar: energetika, keme qatınası jäne keme jasau. Sonımen qatar, Irannıñ Ortalıq bankimen şetel bankteriniñ barlıq esepteri jäne Irannıñ şeteldik şottarda saqtalatın valyutağa qol jetkizuine tıyım salu.

AQŞ Qarjı ministri Stiven Mnuçin: «Bizdiñ maqsatımız – astırtın äreketterge qarsı twru. Osı arqılı Irannan mwnay eksportın azaytpaqpız. Eger tosqauıl bolam deuşiler tabılsa, jağday odan sayın naşarlaydı. Iran özge aymaqtarğa soğıs aşu jäne jaulauşılıq äreketterinen arıluı tiis», – deydi. AQŞ bwğan deyin jaña sankciya boyınşa Irannan mwnay satıp alu tıyımın bwzğandarğa ayıppwl salınatının eskertken. Biraq, Aq üy äkimşiligi segiz elge qatıstı tıyımnıñ küşin altı ayğa deyin toqtata twru josparı barın mälimdedi. YAğni segiz el – Qıtay, Ündistan, Oñtüstik Koreya, Türkiya, Italiya, Greciya, Japoniya jäne Tayvan' Iran sankciyalarınıñ ıqpalınan qwtıla aladı. Sonımen qatar, dollar älemdik rezervtik valyuta jäne halıqaralıq saudadağı tölemniñ negizgi qwralı bolğandıqtan, amerikalıq qarjı jüyesinen alşaqtau köptegen elder üşin qauipti bolmaq. Sol sebepti Iranmen importtıq baylanıs ornatatın özge 8 memleket aldağı qadamın añdap basuı tiis. Osı rette mamır ayında Tramp Iranmen mämileni üzgen kezde narıqtağı qosımşa mwnaydıñ negizgi közi – Saud Arabiyası AQŞ-tıñ negizgi odaqtası boladı degen. Alayda, saudiyalıq jurnalist Jamal Haşoggidiñ qazasınan keyin eki el baylanısı kenetten kürt naşarladı.

AQŞ Qarjı ministri Stiven Mnuçin: «Iran özge aymaqtarğa soğıs aşu jäne jaulauşılıq äreketterinen arıluı tiis». Foto: www.bbc.com

Tarihqa zer salsaq, 1979 jılğı töñkeris uaqıtınan bastap Iran men AQŞ baylanısı naşarlay tüsken. Terrorlıq äreketterdiñ örşuine baylnıstı 1984 jılı AQŞ Irandı «lañkestik demeuşilerine» jatqızıp, auqımdı sankciyalar engizdi. 2010 jıldıñ mausım ayında BWW Iranğa qarsı qosımşa sankciyaların jüzege asırdı. Eki jıldan keyin Euroodaq Iran mwnayın satıp aludı tolığımen toqtattı.

Ötken ğasırdıñ soñınan bastap Iranğa AQŞ, BWW jäne Euroodaq sankciya saldı. Qatañ qaulılardan köz aşıp ülgermegen Iran üşin Donal'd Tramp äkimşiliginiñ jaña sankciyaları soqqı bop tidi. 2013 jılı Iran Qıtay, Franciya, Resey, Wlıbritaniya, AQŞ jäne Germaniyamen mwnay eksportına qatıstı uaqıtşa kelisimge (JPA) qol qoyğan bolatın. Kelesimniñ arqasında Iran $4,2 mlrd şeteldik aktivterge qol jetkizdi jäne täuligine 1,1 mln barrel' mwnay eksporttauğa rwqsat aldı.

"The Qazaq Times"