Ötkende saytımızda «Orıstıñ bes soldatın jalğız wrıp jıqqan» qazaq degen äñgime jariyalağan edik. Endi, sol batır jigittiñ tağı bir oqiğasın wsınıp otırmız. Qazir,  qazaqtıñ jigitterin tömen sanaytın sözder aytılıp qaladı. Äsirese, bügingi künmen baylanıstırıp, erkekterdi, qazaq azamattarın jamandaytın pikirler qılañ beredi. Sanağa onday keritartpa ideyanı wyalatudan saqtansaq deymiz. Tömendegi äñgime jigeri üstem, qaysar qazaq azamatınıñ basınan ötken şın oqiğa.

Birinşi äñgime. Sarışağan kentindegi jwmısımız bir qalıptı jürip jatqan. Üş bölmeli üyde twramız. Jağdayımız da jaman emes. Bir küni jwmıstan üyge kelsem, koridorda Külän jılap twr.

– Ne bop qaldı, – dedim men şoşıp ketip. Bir jamanat habar estidi me dep oyladım.

– Ağañ joq, qasındağı adamdı Şu men Sarışağannıñ eki ortasında poyızdan laqtırıp ketipti, özi wştı-küyli joq, – dedi eki közi bwlauday bolıp.

Ağañ dep otırğanı – Töleuhan äkeydiñ twñğışı Tileubay ağam. Ol kezde Qarajıñğılda twratın. Birneşe kün bwrın jwmıs babımen Şuğa baratın bolıp, bizdiñ üyge qonıp ketken. Öytkeni, olardıñ bas kontorı Şuda ornalasqan. Özi sumen qamtu mekemesinde isteytin. Keterinde Sverdlovsk–Almatı bağıtındağı №104 poyızğa otırıptı. Qasında Sarışağanda isteytin bir äriptesi bar. Sodan ekeui Şudan sol poyızben qaytıp kele jatqanda bir jolserik olardı wrıp, qasındağı adamdı ölimşi qılıp jolğa laqtırıp ketipti. Onıñ qabırğası sınıp, kögala qoyday bolıp tayaq jegen. Keudesinde janı bar eken, abıroy bolğanda, bireuler tauıp alıp, emhanağa jetkizipti.

Al, Tileubay joq. Mliliciya da izdedi, biz de swrastırdıq, deregi bilinseşi. Aqırı bir täulik ötken soñ Arqa jaqtağı Kiikti degen stanciyağa özi barıptı. Onı da ayausız soqqığa jığıp, kiimin şeşip alıptı da, dalağa laqtırıp jiberipti. Bir jaqsısı, Kiiktide tuıstar twruşı edi, solardı äreñ tauıp barğan. Jaraqatı auır, jağdayı qiın körinedi. Sonımen, ağamdı auılğa äkeletin boldı. Sol eki arada men Sarışağandağı temir jol miliciyasınıñ bastığı kapitan Rogoza degen kisige arız jazıp, bolğan oqiğanı, ağam men seriginiñ ayausız tayaq jegenin, töbeles tuılğan poyız ben vagondı – bärin bayandadım. Tek wrğan jolseriktiñ naqtı kim ekeni ğana belgisiz.

Qızıq bolğanda miliciya bastığı mağan adam nanğısız jauap ayttı. «Ey, aynalayın, – deydi ol mağan. – Meniñ qaramağımda bwnday kürdeli isti tergep, izine tüsetin adamım joq. Biraq, sağan bir ideya aytayın, balalar bwzaqılığımen aynalısatın ağa leytenant Batırhan degen jigit bar. Seniñ isiñdi sol qarasın, arızıñ oyınşa sol is jürgizsin».

Batırhandı bärimiz biletinbiz. Onı auıl jwrtı «pwşıq» dep ataytın. Onıñ ne tındıratını belgili. Özi mwğalim, tergeu, qılmıstı aşu degenge ıñğayı joq. Sonımen, bwl qılmıstı oqiğağa miliciya da kömek bere almaytın boldı.

Jağday qiındap, qılmıs aşılmauğa aynaldı. Oylana kele, men bir şeşimge bel budım. Miliciyadan payda joq dep ümitsizdenuge bolmaydı ğoy. Ağam ölimşi bolıp tayaq jep, namısı taptalıp jatqanda qol qusırıp qarap twrsam azamattığıma, ata-baba aruağına sın emes pe? Osı oymen kapitan Rogozağa kelip, «miliciyamen birge tekseruge qatısuğa bola ma?» dep rwqsat swradım. Ol kelisimin berdi, tek «qayda barsañ da, miliciya qasıñda bolsın» dedi. Ädildik pen aqiqat adam oñay jetetin jerde twrsa, onıñ qadiri de biik bolmas edi. Ol – oñay qolğa kelmeytin, adamdar tek qiınşılıqtı jeñe otırıp izdegende ğana ie bolatın qwndılıqtar. Osılayşa, ädilet izdegen men onı tabudıñ jolı kürdeli bolatının bilsem de, oğan qalay da jetuge kiristim.

Söytip, Batırhan ekeumiz Almatığa qaytıp kele jatqan Sverdlovsk poyızın Sarışağannan kütip aldıq. Alıstan kele jatqan ot arba stanciyağa ıñırana kelip toqtadı. Dayındalıp türğan biz özimiz kütken vagonğa kirdik. Ondağılar tük bolmağanday bizge ötirik tañ qala qaraydı. Biz olarğa şetinen swraq qoya bastadıq. Biraq, jolserikter dwrıs jauap bergisi kelmeydi. «Ne bolğanın bilmeymiz, habarımız joq» dep, bäri müläyimsip otır. Brigadir de jarıtıp eşteñe aytpaydı. Bayqap twrmın, olardıñ bäri bir-birimen sıbaylas, bolğan isti bilse de, aytpauğa uädelesip alğanı bilinip twr. Älgi adam wrğan jolserik joq, keyin estisem, ol Qarağandıdan tüsip qalıptı da, Almatığa wşaqpen ketipti.

Jolserikterdiñ ıñğayın bayqağan men qılmıstıq istiñ oñay şeşile qoymasın köñilge tüydim. Biraq, Batırhan ekeumiz poyızdan birden tüsip ketken joqpız. Vagondı asıqpay tintip, aralap, oqiğa bolğan jerdiñ shemasın, är jerge jwqqan qan daqtarı men şaş sekildi ayğaq-dälel zattardı calafanğa salıp aldıq. Özim de sonday detektiv janrındağı fil'mderdi qızığa köretinmin. Soğan say tergeu, tekseru, izge tüsu isine ebim bar bolıp şıqtı. Adam bir närseni janı qalap, bar peyilimen istese, odan qalay da nätije şığaruğa tırısadı ğoy. Men de osı oqiğanıñ tübine jetpek bolıp aldıma anıq maqsat qoydım. Jazıqsız tayaq jegen ağamnıñ kegi de boyımdı kernep baradı. Sol eki arada nosilkağa salıp, Tileubaydı alıp keldi. Ol öziniñ eş kinäsi joq ekenin, osı vagondağı jolseriktiñ wrıp, soqqığa jıqqanın ayttı. Bet-auzı kögala qoyday, qabırğası sınğan, äreñ söyleydi. Sosın onı qayta gospital'ğa alıp ketti. Poyız Sarışağannan qozğalıp, Almatığa qaray tarttı. Biz barlıq jerdi şwqşiya tekserip, jolserikterdiñ bärin swraqqa alıp, Şığanaq stanciyasına deyin bardıq ta, eşteñe bile almağan adamnıñ beynesimen tüsip qaldıq. Öytkeni, Almatığa birge baratın bolsaq, olar saqtığın tipti küşeytip, bwl iske qatıstı jolserikti jasırıp, tipti qaşırıp jiberui mümkin edi. Sondıqtan, bizder ümitimiz üzilgen adam wqsap, poyızdan tüñile tüsip qaldıq.

Bwl özimişe oylastırğan ayla edi. Bizdi «tük bitire almadı» dep oylağan jañağı jolserikter işterinen «mırs-mırs» külgen bolar. Alayda, «olar tas sanasa men qwm sanauğa» köştim. Sarışağanğa kelgen soñ qılmıstını «tırp» etkizbeytin zañdı qwjattardı tolıqtauğa kiristim. Vagon koridorınan alğan ayğaq zattardı mörlep, är qaysısın bölek-bölek salıp aldım. Tileubaymen birge barğan adamdardan kuä retinde körgenderin swrap, jazıp, hattadım. Rezervtegi bir maşinist pen kömekşisi sol vagonğa mingen eken, olardı da tauıp alıp, tüsinikteme aldım. Solardıñ işinde mektepte zavhoz bolıp isteytin äyeldiñ aytqanı meniñ namısımdı tipti qayray tüsti. «Bayğwstardı obaldı qılıp, oybaylatıp, ayausız wrdı ğoy. Sosın, tamburğa şığarıp tastadı. Qıstıñ mınaday suığında qalay ölmey qalğanına tañım bar. Su işerlikteri bar bolıp twr ğoy. «Bwlardıñ da kegin alatın, joğın joqtaytın tuıstarı, ağa-inileri bar şığar» dep oylap edim. Aynalayın, sen endi osı isti ayağına jetkiz, ana asqaqtap, közine qan tolğan jolseriktiñ sazayın beriñder», – dedi.

Almatıdan qaytarda Tileubaylarmen bir vagonda bolğan ol kisi bizge biraz närseni jazıp berip, qwjattarımızdıñ salmağın arttıra tüsti.

Äbden dayındalıp alğan biz endi basqa poyızben Almatığa barmaq boldıq. Bastığıma kelip, män-jaydı aytıp, osı mäseleni anıqtauğa jiberudi ötindim, ol üş kün uaqıt berdi. Sonımen, adamdardı tayaqqa jığıp, terezesinen laqtıra salatın vagondı, onıñ işindegi eldi ayausız sabaytın «batırdı» izdep jolğa şıqtıq. Qasımda – Batırhan. Oğan asa seniñkiremeymin, öytkeni, juastau jigit. Sonı oylastıra kele, qasımızğa qol astımda mehanik bolıp isteytin Şişkarev deytin jigitti de ertip aldım.

Sodan üşeumiz aldımen Şuğa bardıq. Sarışağandağı Kapitan Rogoza Şudağı miliciya mekemesine bağınatın. Ol jer barlıq ötiniş-arızımız ben basqa da ayğaq zattardı, kuälardıñ jazbaların körgen soñ ağa leytenant Batırhanğa «küdiktini üş künge deyin twtqındauğa qwqığıñ bar» dep, rwqsat qağaz berdi. Qolımızğa zañdı qağaz tigen soñ ayudıñ apanın torığan añşıday Almatığa tarttıq. Onda kelgen soñ vagon deposına kirip swrastırıp edik, biraz närseniñ beti aşıla bastadı. Vagon deposınıñ bastığı türik eken. Jañağı «adam wrğış» jolserik te türik bolıp şıqtı. Tipti, sol jerdegi keybir jigitter: «Mwnday jağdaydı bwrınnan bilemiz, talay adamdı soqqığa jığıp, poyızdan laqtırıp ketken. Köp kisi qaytıs bolğan. Biraq, onıñ bärin aytuğa adamdar qorqadı. Sebebi, ondağı jolserikterdiñ deni – türik, brigadir de türik. Bir-biriniñ istegenin bildirmey, iz qaldırmay jauıp tastap otıradı», – deydi.

Mäseleniñ män-jayına biraz qanıqqanday boldıq. Sodan «şeşingen sudan tayınbaydı» dep, miliciya Batırhandı deponıñ bastığına jiberdim. Memlekettik qwqıq qorğau mekemesiniñ adamı bolğan soñ, birdeñe aytatın şığar dep oyladıq. Depo bastığınan oqiğa orın alğan küngi vagonda qızmet etken jolserikterdiñ atı-jönin jäne özge de mälimetterdi aludı ayttım. Biraq, is biz oylağanday oñay şeşile salmaytın sekildi. Arada bes minut ötpey Batırhanım bozarıp qayta oraldı. «Ne boldı?» deymiz antalap. «Äy mınalar swmdıq eken» deydi ol tütigip. Söytsek, doñız aybatın sırtına salğan bastıq: «Sen kimsiñ sonşama? Onday mälimetter bizde qwpiya. Eşkimge bere almaymız, miliciya bolsañ qayteyin, tez tabanıñdı jaltırat», – dep, quıp şığıptı.

Mına jağday meniñ zığırdanımdı qaynata bastadı. Osınşa aspandap, zañdı közge ilmey, miliciyanı quıp jiberetin bwl ne qılğan jartı qwday dep oylap, namıstanıp kettim. Biraq, «aşulı aldırar» demekşi, qwr küyip-pısqanmen is bitpeydi. Öz elimizde jürip, ağa-bauırlarımızdı qan qaqsatqan türikterdiñ astamşıldığı bizdi aşındırıp jiberdi. Jay adam bolsa bir säri, memlekettiñ zañdı qwqıq qorğauşısı, qılmıstıñ aldın alıp, bwzaqılıqtı şekteytin miliciyanıñ özin elemeydi. Bwl ne degen bassızdıq, basınuşılıq degendi oylağanda boyımızdı namıs otı örtep bara jatqanday boldı...

Sonımen Batırhan, Şişkarev – üşeumiz sırtta twrıp aqıldasa bastadıq. Aramdığı asqınğan qandıqoldardı tek aylamen alu kerek dep şeştik. Sosın, Batırhan depo bastığına qayta baratın boldı. Kirgen soñ «erekşe tapsırmamen kelip twrmın, bwl is boyınşa mälimet aluımız kerek» degen sekildi sözderdi bastırmalatıp ayta beruin tapsırdım. Ol osı sözderdi ayta bastağanda men kiremin de: «Joldas ağa leytenant, siz şığıp ketiñiz» deymin. Sol kezde Batekeñ mağan: «Qwp boladı, joldas kapitan» dep şığıp jüre berse bolğanı. Qalğanın özim retteymin. Jas şamam kapitanğa keliñkiremeydi, ol kezde otızğa äli iline qoymağan edim. Jospar boyınşa Batırhan kirip, säl uaqıt öte bergende artınan men de jetip, esikti teuip kirdim. Keñ-mol kabinettiñ işinde şirenip bir türik bastıq otır eken. Mwrttarı tikireyip, eşkimdi mensinbeytin türi bar. Kirgen bette qabağımdı «qars» tüyip, öñimdi suıqqa salıp, döñ aybattanıp aldım.

– Kapitan pälenşe tügenbaev, organnıñ arnayı qızmet böliminen, –dep, bir familiyanı tars etkizip, özimdi tanıstırıp ülgerdim. Jäne qaltama salıp dayındap şıqqan qızıl tıstı älde bir kuälikti alıstan «jarq» etkizip körsettim de, qaltağa qayta süñgitip jiberdim. Bwrınnan bar sonday birneşe kuälik üyde jatatın. Ana şirenip otırğan türiktiñ öñi quarıp sala berdi.

– Siz twtqındaldıñız, – dedim onı tipti de töbeden qwday wrğanday qılıp.

Bwnı estigende älgi mıqtım otırğan jerinde üsteldiñ astına kirip kete jazdadı. Batırğa da jan kerek eken, ayağı qaltırap, qolı selkildep, älepeti ketti de qaldı. Özi bildey bastıq, neşe mıñ jolserikti «şırq» üyirip otırğan dökey. Oğan qarap twrğan men joq:

– Siz basqarıp otırğan mekemede memlekettik qılmısker jasırınıp otır. Ol osınday poyız, osınday vagonda isteydi, mağan tez arada sol küngi qızmet atqarğan jolseriktiñ mälimetteri qajet jäne siz qazir qolğa alındıñız, eşkimmen söylesuge, telefonmen habarlasuğa, bireumen til qatısuğa qwqıñız joq. Kabinetiñizge de eşkim kirmeui kerek, qazir sizdiñ telefondarıñızdıñ bäri tıñdaulı jäne siz jan-jaqtan baqılauda twrsız, – dep jatırmın. Anau jılap jiberuge däs qaldı. Bayağı Batırhandı quğanda aytqan asqaq söz, asau minez joq. Qalş-qalş etedi.

Sodan ne kerek, bir kezde älgi bastıqsımaq esin jiıp, aldındağı knopkanı bastı da, kadr böliminiñ bastığın şaqırdı. Mına jaqta tülki añdığan qıranday tönip men twrmın. Sol-aq eken kadr böliminiñ bastığı da kirip keldi. Kirdi de: «Kenday» dep aytqızuğa ülgertpey, «K» dey bergende: «Jabıñız auzıñızdı, eşqanday söz, äñgimelesu bolmasın, tez jwmısıñızdı bitirip şığıñız, barıñız da kabinetiñizde tapjılmay otırıñız, sizge de sırtqa şığuğa bolmaydı», – dep aqırıp jiberdim. Öytkeni, kadr böliminde isteytin älgi adam Külännıñ äpkesi bolıp keletin, Farida degen kisi eken. Meni tanıp, atımdı ayta bergeni sol edi, dereu söyletpey, auzın japtım da tastadım. Öytkeni, meni tanitının bildirip qoysam, barlıq josparımız jelge wşqalı twr. Farida jolseriktiñ atı-jönin, meken-jayın berdi de, tez şığıp ketti.

Meken-jaydı aldıq. Älgi jolseriktiñ twratın jeri qayda deysiz ğoy? Almatıdağı «Turçanka» degen rayon eken. Onıñ da atağı şıqqan jer. Türikterdiñ birtwtas, toptasıp otırğan paselkesi. Ol özi «Ülken Turçanka», «Kişi Turçanka» dep ekige bölinedi. Oğan kirgen böten adam, meyli miliciya, meyli KGB-nıñ qızmetkeri bol abaylamasa ne tayaq jep, ne ölip qana şığadı. Sovet uaqıtısındağı şekteu qoyılğan kezdiñ özinde onda araq ta, esirtki de saudalanıp jatatın. Bwzıq, qılmıstı orta edi. Biraq, bizge sonda kiru kerek. Öytkeni, quıp kele jatqan izimiz qorqau qasqırdıñ apanına qaray äketip baradı. Endi şeginerge jol joq, qaytıp ketsek jigit degen atqa min. Onıñ üstine, jazıqsız tayaq jep, ölim auzında jatqan bauırdıñ, birge tuğan tuıstıñ kegi jäne bar. Sonımen, bir taksige otırdıq ta, «Turçanka qaydasıñ» dep tartıp kettik.

Jalğası bar

«The Qazaq Times»