Äygili qwsbegi Äbilhaq Twrlıbaev. Foto: QT.

Üzile jazdap jalğanğan wlt öneriniñ biri – qwsbegilik. Bolmısımızdı bekemdep, tüp tamırımızğa tartatın osınday önerdiñ biri büginde belgili deñgeyde däriptelip jatır. Almatı men Astanada, är oblıstarda qwsbegilerdiñ merekesi ötip, jazda tületip, küzde qayırğan qırandarın bäygege qosıp jatadı. Degenmen, bügingi küngi bürkitşiler festivali ata dästürge qanşalıq jaqın? Añşılıqtıñ işindegi it jügirtip, qws salu tabiğattıñ zañına meylinşe beyim, tabiğat aldındağı ädilettilikke jaqtas öner emes pe?! Qalalı jerde nemese auıl mañında qws wşıru qws tabiğatı men dala halqınıñ josını twrğısınan qanşalıqtı dwrıs? Qazaq dalasındağı añ-qwstıñ azayıp bara jatqanı qalay? Birde äygili qwsbegi Äbilhaq Twrlıbaevpen bwl turasında wzaq ta, tatımdı äñgime bolğan edi.

–       Jıl sayın bolıp jatatın qwsbegilerdiñ festivaline barıp twrasız ba? Bizdegi sayatşılardıñ festivali qay deñgeyde?

–         Qazir endi, Qwdayğa şükir, Arqa jaqtan, Jambıl jaqtan, tws-twstan qwsbegiler köbeydi. Är oblıstarda jıl sayın jinalıp jarıstarın ötkizip jatadı. Men bwl jarıstarına barmaymın, olarğa öz pikirimdi berdim, gazetke de jazdım. Qazaqta salburın degen boladı, öñşeñ seriler jinalıp işinde änşi-küyşisi, sayatşı qwsbegisi bar, bir jaqqa aparıp, añ-qwsı köp jerden üylerin tigip salburın jasasa dep. Al endi ananday el-jwrttıñ, qalanıñ, bala-şağanıñ ortasında bürkit salıp, auzın baylağan tülki men qasqırğa salu, bwl endi moral'dıq jağınan da qazaqtıñ saltınan da jat närse. Sonı qoysañdar degen wsınısımdı olar köp qabıldağısı kelmedi. Sondıqtan men olardıñ isine qatıspaymın.

Qıran jäne qart. Foto: QT.

Alğaşqı qwsbegilerdiñ jiını stadionda ötti. Birneşe jüz emes, birneşe mıñ adam jinalğan. Ortadağı tordıñ işinen şırğa tartıp tülkini qoya berdi. Ol tülki tordan şığıp ketip, adamdardıñ arasınan äreñ wstap alğanımız bar. Basqaruşılarına barıp: "Meniñ ömir boyı käsip etkenim osı, bwnı mwnday jerde ötkizuge bolmaydı. Bireudiñ bürkiti bireudi talap tastadı, tordan şığıp ketken tülkini abroy bolğanda eldiñ arasınan wstap aldıq, ol bireudi tistep jaralasa ne boladı" dep edim, ippodromğa ötkizetin bolıp şeşti. Mağan 4-5 tiri tülki wstap berseñ deydi. Meniñ wstap otırğan tiri tülkim de joq, onıñ üstine onday jerge qws wşırmaytınımdı ayttım. Olar mağan renjidi, "söz wqpaytın qırsıq ekensiñ" dep, biraq keyin kele tüsindi. Qazir endi bäyge ötkizip jatadı, oblıs, audandarda. Eñ qorlığı jarıstarına şığarğan ereje-talaptarı. Bireui şığarıptı bir erejeni – bir ıdıstıñ işine saqina salıp qoyıp, su qwyadı, bürkit onı tökpey alıp keledi dep. Bwl endi mümkin emes. Tağı bir erejesinde qwstı qolınan wşıradı, 100 metr jerden qaytıp aynalıp kelip qolına qonadı dep. Swñqar bolsa jaraydı, kişi qwstar aynalıp wşa beredi. Bürkit endi jındı bolmasa, añ joq, jem joq qaytıp qolğa kelsin. Onıñ bärin dwrıs emes deseñ tıñdağısı kelmedi.

Qasqır, tülki jiberse de qay bir esi dwrısın jiberedi deysiñ, köre almaytın, qaşa almaytın etip jiberedi. Qasqırdıñ auzın baylap qoyıp jiberedi. Bwl jağdaylardı gazetke de jazdım. Bir jolı  Sögetide bolğan sayatşılar merekesinde zooparkten bir qasqır aparıp jiberip, oğan bes-altı bürkit barıp arqasına qondı, sonda ana qasqır bes-altı bürkitti arqasına köterip, adam degen atı bar ğoy kömektesetin şığar degendey jwrttıñ arasına keldi. Onı da jazdım, onı tıñdap jatqan olar joq. Osı bir ıñğaysız jağday bolıp twr.

Meni barlıq qwsbegilik öneri bar degen elderdiñ bärine şaqırdı. Nemistermen de köp baylanıs ornattım. Germaniyada, Avstriyada da Londonda da birneşe ret boldım. Arab elderiniñ bärine bardım.  Öziñ tuğan eliñniñ salt-sanasın jamandauğa bolmaydı, onıñ bärin şet jwrtqa, sırttan izdep kelgenderge ayta bermeymin.

–         Bwl elderde de tarihi qwsbegilik dästüri bolğan ba? Şetelderde qwsbegiler festivali qalay ötedi?

–         Arabtarda swñqar, itelgi saladı, iri jırtqış qwstardı sala bermeydi. Europadağılarda bürkit salu bar. Biraq olarda biz sekildi kösilip jatqan dalası bolmağannan keyin atpen jürip salu joq. Jayau köterip qws saladı. Qwspen baylanısı jaqsı, bağıp-qağuında. Qwstarınıñ köbi qolda tuıp, qolda ösirgen qwstar. Bizdegidey dalanıñ özinen alıp üyrete bermeydi. Biraq endi qws pen adam qatınası bolsın, qwsbegi men qwsbeginiñ qatınası bolsın, mädenietti, biik örede. Tabiğatı jaqsı qorğalğan, tabiği qorıqtarınıñ kez-kelgenine baradı. Sonday jerdiñ birine barıp dauıstasa boldı ne bir-eki elik qaşıp şığadı, ne birer tülki qaşıp şığadı. Jatatın jerleri, dayındıq qılatın jerleri bäri dayın. Añşılıq qılatın jerdiñ bärine zañdı türde aqşasın töleydi. Qanşa elik aldı, qanşa tülki aldı bärine ükimetke salığın töleydi. Bir-birinen bilmegenin swrap, täjribe almasıp jatadı, bir tamaşa endi, barsañ. Solardı körip qorlanıp ketem, nağız bizdiñ bayağı salburındı osılar jasap jür eken ğoy dep.  Sosın öte sauattı, sol saladan habarı bar, qwstıñ minezin, tabiğatın biletin tüsinigi tereñ adamdar wstaydı. Qwstarın erkin wşıradı, daladağı sekildi. Özderiniñ erejeleri bar, qatar kele jatqanda kimniñ oñ jağınan tülki ne basqa añ qaşsa sol qwsınıñ tomağasın tartadı degendey.

Qwsbeginiñ erke qwsı itelgisi. Foto: QT.

Mädeniet degen sonday eken. Men endi qanşa ret Qwdaydıñ zarın qıldım, ötiniş aytıp. Bizde de salburın degen boladı, oğan köñili jaqın bürkitşiler, sal-seriler jinaladı, baqırşıları, atqosşıları boladı tabiğattıñ jaqsı bir jerine barıp, salburın qwrıp, keşte kimniñ bürkiti qalay wştı degendey äñgime qılıp, bir birinen üyrenedi degendey. Joq, onı istegisi kelmeydi.

Esesine ne bir soraqılıqtar boldı ğoy, bäygesine talasıp, biriniñ qwsına biri qastıq qılatın degendey. Biriniñ qwsına biri birdeme işkizip jiberetin, biz tığıp alu degen sekildi ne bir ittik jasaytındarı bar. Men endi olardıñ jarısına barmaymın, bir joldı men barıp bäyge ala qoyayın dep bir dosım qwsımdı swrap kelgesin bersem, tünde ol şayğa aynalğanda bireui barıp temirmen wrıp bürkitimniñ keude süyegin sındırıp ketipti. Keyin jazılğanımen keudesiniñ qır süyegi tüsip qaldı. Nadandıq qoy endi.

Qazaq qwsbegiliginiñ bolaşağı qalay boladı, alañdaymın ärine. Äsirese bir kişkene balalar, qız-qırqın bürkitin köterip şığadı. Sonda oylaymın, Abılaydıñ, Kenesarınıñ bäybişe-toqaldarında at bolmadı ma, bürkit bolmadı ma, salatın bolsa solar nege salmağan. Talayına ayttım, ne mınau endi, bürkit degen bürkit, tabiğatı jırtqış, qız balanıñ minezine de, tabiğatına da kelmeydi.

–         Anau Moñğoliyadağı bürkitşi qız, bükil älemge tanımal boldı ğoy, qazaq qwsbegisiniñ mwrageri retinde... Tarihımızda sonda äyel zatına bürkit wstau josını joq pa?

–         Iä, Moñğoliyadağı bürkitşi qızdı kördim. Emiratta ma, Katarda ma, bir merekede keziktim, äkesi ertip barıptı. Biraq endi ol qız balağa birdeñe deuge bolmaydı, biraq basqalarına ayttım, qız degen bizdiñ köz qaraşığımızday qorğaytınımız twrsa, oğan endi bürkit baqtırıp, it baqtırıp, ayu baqtırğanşa basqa qazaqta öner qwrıp qalıp pa, sonı nege üyretuge bolmaydı dep.

Endi erikkende auıldağı qız-qırqındı, bozbalalardı erte jürip, swñqar, itelgini qwstarğa salıp, qoyanğa salıp, er balağa bauızdatıp degendey onday boldı ğoy. Biraq endi mına bürkit degen tım qarulı qws qoy. Tağılığına basıp oqıstan qız balanıñ betinen wstap qalsa nemese keudesinen wstap qalsa, ajıratıp bolğanşa onıñ twyağı ötip ketedi. Qanşa jerden äyelderdiñ teñdigi, qaysarlığı degenmen de, oylap qarasañ Bopay hanım bürkitke küşi kelmedi deysiñ be, salamın dese. Sondıqtan bwl endi keşegi kommunistik jüyeden qalıp qalğan daraqılığı men soraqılığı, meniñşe.

Bizdiñ qazaqqa ökpeleuge bolmaydı menşe. Reseydiñ üş jüz jıldıq şabuılı, onıñ beri jağında Keñes ükimeti, osınıñ bäri bizdiñ genetikamızğa, tegimizge şabuıl jasaptı ğoy. Abaydıñ bir qızın, küyeuimen, bala-şağasımen esiginen kirip atıp tastağan. Üytkeni bwyrıq solay bolğan. Genetika degendi aldınğısı da, keyingi kommunisteri de jaqsı biledi. Tüptiñ tübinde bireu şığadı dep oylaydı. Bizdiñ qazaq ne körmedi, qıms etse bay deydi, beker kisi, aqımaq kisi bay bola ma. Endi onıñ üstine aparıp, tük körmegen, jamandıqpen közin aşqan jındılar bilgenin istedi. Qazaqtı tek jağınan qwrtıp alsaq, maqwlıqtardı basqaru oñay degendey sayasat jürgizildi ğoy bayağıdan.

Al, qazirgige ne deymiz. Sayasattan özim qorqam, sodan wşınıp, qañğıp jürgen adammın. Biraq mınau wlttıq dünielerdiñ bäri keyinge qalıp, eldiñ bärin jarılqaymın degen närselerdi artımızğa qarap-qarap alıp isteu kerek edi. Osınday närseler keyde miıma simaydı. Qazaq dwrıs özimizge ie bolıp, öz önerimizdi örkendetip, qayda twrsaq ta qazaq ekenmiz körinip twratın därejege jetip almay twrıp eldiñ bärin jarılqağanımız dwrıs pa?!

–         Qazaqtıñ qwsbegilik önerinde, Moñğoliyadağı qandastarımız turalı köp aytıladı. Batıstıñ ıqpaldı aqparat qwraldarı da derekti fil'mder taratıp jatadı. Olar da endi atadan balağa qalıp, mwra bolıp kele jatqanğa wqsaydı.

–         Moñğoliyağa barğanımda bürkitşilerin köreyin dep arnayı Bayanölgeydegi bürkitşilerdiñ festivalinde boldım. Olardıñ da bürkitşiler jarısı sol  bizdikindey ğana ötip jattı, eşqanday ayırmaşılığı joq, men endi olardan bir keremettey öner körmedim.  Jetim küşiktey bir qasqırdı jiberip edi, eki-üş bürkit jabılıp barıp aldı. Qaysısı qasqırdı alıp jatır, qaysısı bürkitti alıp jatır bilinbeydi, ieleri barıp ajıratıp alğanda qasqır äli tiri jür eken. Sosın sayatşılıqtıñ jönin biletin aqsaqaldarın swrattım. Süytsem olardıñ da nağız qwsbegi sayatşıları onday balanıñ oyını sekildi festival'derge kelmeydi eken. Olarğa baruğa jol alıs dedi, reti kelmedi. Biraq endi sondağı jürgenderdiñ birine:

–         Altaydıñ teriskeyin bolmasa da, küngey betin bilemiz, älgi «Altaydıñ aq iığı» qayda? Onı salatın qwsbegileriñ qayda?, – dedim.

–         Bizşe? Biz qwsbegi emespiz be? – deydi.

–         Sen qwsbegi emessiñ, renjiseñ renji, – dedim.

–         Onı qaydan bildiñ?

–         Qwsıñdı körip twrmın, qanatın äreñ köterip twr, – dedim. Endi bärin üytuge bolmaydı. Arasında ne bir qwsbegiler bar şığar, bäriniñ qwsın aralap körgenim joq.

Wlanbatırğa barğanda suretke tüsuge bir bürkit otırğızıp qoyıptı, bişaranıñ ayağı isip, topşısı qwrttap ketipti. Sonı wstap suretke tüsirip jürgen balağa: mınau kieli qws, büytkeniñ bolmaydı, emdep jazuğa boladı dep aytıp kettim, basqa ne isteymin. Degenmen bizden jaqsı, turizmi jaqsı damıp keledi eken. Şıñğıshannıñ alıp müsinin twrğızıptı, onda da twr bürkit wstap. At-kölik, barlıq qızmet körsetui tolıq, tabiğatı twnıq, bayağıday orıs tili emes, ağılşın tili jürip twr. Biraz jerin aralap kördim, turister köp, özim riza bolıp qayttım, osı betimen twrsa tez köterilip ketedi.

–         Bizde añ-qwstardıñ azayıp bara jatqanı anıq. Bwl neden? Ne isteuge boladı?

–         Qazir mına qasqırdı mäşinemen qualap, mıltıqpen atıp qırıp jatır ğoy. Meniñ özimniñ oyımşa, qasqırdıñ qazaqqa qılatın jaqsılığı mına miliciyalardan artıq. Biz bala kezimizden kördik qoy, oybay, qoydı küzet, qasqır tiip ketedi, maldı küzet deydi. Qaşanda saq, sekem otırasıñ. Qazaqtıñ miliciyası bolğan, bılayşa aytqanda. Sonıñ arqasında malğa qarap, malsaq boldıq qoy. Qasqır özi jırtqış bolğanımen tekti zat qoy. Eger onıñ twqımın qwrtıp jibersek, mına dalada aluan türli auru boladı. Maldıñ qanday da auırumen ölgenin qasqır jep aladı da, auru qasqırmen ketedi, qasqırğa tük te bolmaydı. Tabiğattı tazalap jüredi. Qazir endi qasqırdıñ jeytin añ-qwsın özimiz atıp qırıp tastadıq. Sosın ol qoldağı malğa tiispegende qaytedi. Böken anau, qasqır tügil öziniñ sanına keltire almay jatqanda, müyiz üşin onı qırıp tastadıq.

Sarşa qıran. Foto: QT.

Osılardı qarap otırıp oy keledi, onı ükimetke aytam ba deymin, biraq meni qay ükimet tıñdaydı. Aqırı bastama kötergiş elmiz ğoy, yadrolıq qarusız el dedik, Süriyanı da tatulastırıp jatırmız. Üytkenşe tağı bir bastama bastasaq, bes jılğa mıltıqpen añ aulauğa tıyım salu deytin. Üytkeni jıl qwsı degen qws bar, köktemde keledi, jazday jaylap, küzde qaytadı. Endi solar köktem de tuğan jerim, Balqaşım, İlem, Jaysañım dep qanatı talıp, äreñ-äreñ wşıp kelgende aldınan oqpen qarsı alamız. Tipti soğan rwqsat beredi. Solardıñ tağdırı men oralmandardıñ tağdırı birdey sekildi elesteydi keydi. Qazir mına Qapşağaydan Balqaşqa deyin atqannan qalğan därini jinaytın bolsa, qwday biledi Almatı bir qıs kömir jaqpay şığar edi. Sonşalıq köp oq atıladı. Ol qwstar köp bolsa swñqar da köp boladı, qarşığa da köp boladı. Tabiğatıñ da basqaşa boladı.

Al qasqırdı tikwşaqpen quıp, töbesinen kelip atıp qırıp tastağanşa, mıqtı atıña min, mıqtı bürkitiñdi köter nemese mıqtı tazı-töbetiñdi ert, sonı qızıq köretin Batıstıñ serilerin ilestir, aqşasın al, sayatqa şıq. Olay jürip wstasañ, birinşiden älgindey qırıp tastamaysıñ, ekinşiden Qwday men tabiğat aldında ädilettilik qoy.

Bayağıda bir aqınğa qasqırdıñ terisin sıyğa tartqanım bar. Sıyğa bergende aytıp berdim, mınau bürkitpen alğan emes, tikwşaqpen quıp jürip töbesinen kelip atıp alğan qasqırdıñ terisi. Töbesinen kelip atatın kezde kökke qarap wlıp edi. Atıp alıp jası ülken dep mağan baylap edi. Biraq sol qasqır wlığanda  janımdağılar eşteñe bilmedi, meniñ tüsingenim: «Iä, Qwday, mınanday tehnikası bar jauız adamdar öltirgenşe, meni nesin jarattıñ» degendey boldı. Jekpe-jektiñ eki türi bar, biri ädiletti, biri ädiletsiz. Mınanı töriñe ilip qoy da, mınau ädiletsiz jekpe-jekten jeñilgen böriniñ terisi, qoğamdağı ädilet pen ädiletsizdikti esiñe salıp twrsın dep berip otırmın dedim.

Atın aytpay-aq qoyayın, özderiñdey bir jigitten swrağanım bar, qanşa qasqır attıñ dep. Sonda mıñnan asqanın bilem dedi. Tikwşaqpen quıp jürip atsañ qasqır qayda tığıladı. Sol mergendik pe, batırlıq pa, maqtan ba! Sol sekildi mıltıqpen atudı bir bes jılğa şekteu bastamasın, prezident bola ma basqa bireuimiz bolama kötersek. Bes jılda su mañayındağı juas qwstar da, jırtqış qwstarda köbeyedi. Tabiğat ta jaqsaradı.

–       Äñgimeñizge rahmet!

Qwsbegi qartpen äñgimemiz tek bwl ğana emes edi. Atadan qalğan önerge qalay boy wrıp, qalay qws wstağanınan tartıp, Keñes odağı men Qıtay arasındağı qaqpaqılğa tüsken tağdırı, sonau zamandarda qazaq jerinen öşkindey tüsken wlt önerin üzbey saqtap qalğan keşirmeleri, öziniñ sır-minezi turalı wzaq äñgime şertken edi. Bwl qatardağı sır-äñgimelerin, özi ömirinde wstap baptağan sayat qwstarı, olardıñ erekşeligi, bekzat önerdiñ sır-sipatı turalı äñgimesin saytımızda aldağı uaqıtta oqırmanmen bölisetin bolamız.

Swqbattasqan Estay Bojan

“The Qazaq Times”