Foto: Foto: Global Look Press

Bes jıldıñ aldında basşı lauazımına ie bolğan QHR törağası Şi Jinpiñ Qıtay ekonomikası üşin, ekonomikanıñ «bastı jebeuşi küşi» bazardı retteu turalı uäde bergen edi. Alayda bes jıldan keyingi bügingi jağday onıñ mälimdemesiniñ kerisinşe bolğanın körsetedi.

Sol kezde Şi Jinpiñniñ töñireginde toptalğan joğarı lauazımdı basşılar tipten memlekettik qazınanı baqılap-basqaru komitetin taratıp jiberudi de aqıldasqan. Alayda, bwl jospar jüzege asa qoymadı. Qazir Qıtay ükimeti ekonomikağa basşılıqtı bastı orınğa qoyıp, şikizat bağası men bazar bağası, ösim körsetkişi qatarlı külli bazar isin özderi tizgindegen. Memlekettik käsiporındar küşeyip, jeke kapital qorlarına da qol jetkizude. İs jüzinde mwnıñ bärin alğaşında taratıp jibermekşi bolğan baqılau komiteti uısında wstap otır.

Ökilettik merziminiñ ekinşi kezeñin bastaudıñ aldında twrğan Şidiñ pikirinşe, tek jalañ qabat bazarğa iek süyeu tım qaterli, kerisinşe memlekettik kapitalizm eñ qolaylı ülgi sanaladı. Osı künde Qıtay basşılığındağı reforma jaylı äñgimeler men Dıñ Şiaupiñ jolğa qoyğan erkin ekonomika bir-birimen qabısa bermeytin eki bölek äñgime bolıp qaldı. Şın mäninde, bazardıñ barlıq qimılın ükimet qalt jibermey baqılauına alıp otır. Bilikke tağı bir märte keletin törağa Şidiñ endigi maqsatı ükimettiñ är salasındağı joğarı qwqıqtarın öz qolına alıp, mektepterden bastap, jalpı ekonomika wğımına sayatın barlıq jaqtardı öz baqılauında wstaudı közdeydi.

Ükimet qızmetkerleriniñ, ükimettik keñesşilerdiñ, ekonomisterdiñ jäne käsiporın basşılarınıñ pikilerine süyensek, qazir Qıtaydıñ bazarğa qaratqan prisipteriniñ bir körinisi - qırağılıq pen qatañdıq. Mwnday qatañ rejim künderdiñ küninde bazarda özdiginen teñsizdik tuındatuı, memlekettik käsiporındar men kapital bazarın büldirui mümkin.

Qıtaydıñ qazına ilimin eertteu akademiyasınınñ basşısı Liu Şañşi: «bwl bir asa qaterli qoğam boldı. Ükimet qaşan da jetekşi bolğanda ğana bazardıñ bağı janar edi. Bizde ükimet jetekşi bolıp otırğan joq, bärin öz qaramağına ala bastadı», - deydi.

Qıtayda «bazar ataulını ükimet basqaruı kerek» degen zañ qaytalay alğa qoyıldı. Al «odan ne payda?» degenge kelsek, senimdi qarız arqılı alınğan qıruar aqşalar, öndirisi mardımsız memlekettik käsiporındarğa qwyıluda. Al, bwl käsiporındar is jüzinde jekelik käsiporındardan da küyi tömenirek edi. Al, kapitalistik öndiristiñ şığarıp otırğan önimderi öte älsiz. Osıdan ülken problemalar tuındauda. Erkin bazar degennen eşkim igilik köre almadı.

Ekonomisterdiñ pikirinşe, ükimet bazar isine şamadan tıs aralasıp alsa, bazardağı jañalıq jaratu tebini bayaulap, el men jwrttıñ bay-quattı bolluı aytılım ğana bolıp qaladı. Bazardı uısınan şığarmay wstaudı wlı tärtip sanağan qıtay elinde «wzaq uaqıttardan beri bolmağan ekonomikadağı ösimdi qalıptastırıp, AQŞ-tı on jıl işinde basıp ozamız» degen armandar tätti tüske aynaluı ğajap emes.

Al, bwnday keleñsiz jağdaylardıñ bola bastağanın Qıtay ükimeti de moyındauda. Degenmen, onday tepe-teñsizdikti, olqılıqtardı ükimet tizgindeuimen emes, basqarudı kemeldendire tüsu arqılı  toltırıp alamız dep qaraydı.

Jalpı kapitalizm jolına Qıtay basşıları qızığadı, biraq qorqadı. Degenmen, Şi kapitalizmniñ ne ekenin jaqsı biledi. Qıtaydıñ kapitalizmi ejelden örken jayğan Jıjiyañ ölkesinde basşı bolğan ol, 2012 jılı el basşısı ornına otıra salısımen de, ekonomika jolına özgerister jasamaqşı bolğan. Tipten, ol Qıtaydıñ äygili bayı Djek Manı (Ma Iün) şaqırğan. Memlekettik emes, halıqtıq töndirispen aynalısatın käsiporındarğa jeñildikter jasağan edi Şi.

2012 jılı basşılıqqa otırardan az ğana bwrın, eki aptaday «ğayıp bolıp ketken» Şidiñ sol äreketi jöninde tört töñirek türli äñgimeler aytadı. Senimdi derekterdiñ aytuınşa, ol Jıjiyañnıñ Ju ji qalasında asa mañızdı jaqtastarımen birge memlekettiñ keleşek josparlarınıñ swlbasın sızğan. Al, sodan keyin-aq, bazar isi Qıtay ekonomikasın süyreytin küş boladı degen közqarasın ortağa qoyğan.

Şidiñ bayandamasınan keyin, ekonomikanıñ damuı erkin jolğa tüsip, baqılausız ketuinen alañdağan memlekettik baqılau mekemesi boldı. Öytkeni atalğan wyımda memlekettik käsiporındardı basqaru, baqılau, tipti basşılıq alqasın özderi saylau siyaqtı iri kölemdi qwqıqtar bar organ edi.

Endi bir özgeşe derekke köz salsaq, sol kezde Qıtay basşısı «Maşi ülgisi» (Temasek) degen ekonomikalıq formanı jolğa qoymaqşı bolğan. Bwl degenimiz asa iri reforma sanalar edi. Alda-jalda onı batıldıqpen jolğa qoysa, joğarıda atalğan baqılau komiteti küşinen qalğanmen birdey edi. Al, Maşi Singapur eliniñ baylığın basqaratın qor qoğamınıñ atı bolatın.

Sonımen, sırt elge bilinbegenimen, el işinde köptegen şielenister boladı. Äsirese basına qara bwlt üyirilgen komitet köptegen äreketter jasap, Şidiñ «jañalığın» qabıldamau üşin «el ekonomikası erkin ketse, partiyanıñ küş-quatı älsireydi» dep törağanı sendirgen.

Degenmen, köşbasşınıñ jaña ideyasın qoldap, qızığuşılıq tanıtqandar osı bir bazarğa qarjı salğan. Bastapqıda, dañqınan at ürkerdey damığan osı jaña ülgi, 2015 jılğa kelgende şındığın ayta bastaydı. 2015 jılı mausım ayında Qıtaydıñ bazarı teñseldi. Ol älem bazarına da belgili deñgeyde ıqpal etti. Bazardıñ jağdayı auırlay bastağanda törağa Şi endi mwnı «atalmış komitettiñ baqılaudağı älsizdigi» dep sındaydı.

Qalay degen künde de Qıtay basşısı üşin auır sınğa döp kelgen osı sätten bastap, ükimet endi erkin joldı bögeuge tırıstı. Qatañ basşılıq pen baqılaudıñ nätijesinde alğaşında erkin qarjı aynalımı boladı dep aqşa qosqandarğa auır soqqı boldı.

Al, biıl mamır ayında Qıtay yuan'i qwldırap, ekonomikası ekinşi ret teñseldi. Közi aşıq basşılar «Europa elderindegi täjiribelerdi negizge ala otırıp, ekonomikanı birtwtas erkin jolğa salmayınşa, küşpen wstap otırğan yuan' narığı senimdi bolmaydı» degendi aşıq aytadı. Al, Qıtay ükimeti mwnday erkindik Şidiñ bastamasımen sınaq retinde jolğa qoyılğan kezde-aq ekonomikağa alğaşqı dağdarıstı alıp kelgen. Sondaqtan, ol asa qaterli dep, bwl pikirge üzildi-kesildi qarsı twrdı.

Sarapşılardıñ pikirinşe, ekinşi ret ornına qayta otıra salısımen, el basşısı endigi kezekte bastı küşti ekonomikağa şoğırlandıradı. «Ol memlekettik qarjı basqaru komitetin küşinen qaldırğandı qoyıp, kerisinşe  komitettiñ qwzırın keñeytui mümkin» deydi.

Bwğan senuge de boladı. Sebebi QKP  XIX qwrıltayınıñ qazirge deyin ğalamdı şarlap ketken bayandamasında, törağa Şi Jinpiñ halıqtı bwrınğıdan da bay, auqattı künge jetkizetinin jariya etude.

Atalğan komitetten bir lauazımdı kisiniñ aytuına qarağanda, endi «Maşi ülgisi» (Temasek) auızğa alınbaydı. Sebebi, ol Qıtay eline üylesimsiz dünie eken.

Qıtaydıñ osınday tığırıqqa tirelui bwl ğana emes. 20 jıl bwrın eldiñ sol kezdegi  premer ministri Ju Rwñji jaña formanı iske qosu üşin, eldegi memleket menşigindegi şağın käsiporındardı tügeldey japqızğan. Tek elge orasan zor payda berip otırğan iri öndiris oşaqtarın sol qalpında saqtap qaldı. Ol kezde de elde jwmıssızdıq köbeyip, kedeylik körinis bere bastağanımen, jeke wsaq öndiriske qan jügirip, Qıtaydıñ eñsesi tez köterilgen bolatın.

Al, senimdi aqparlarğa qarağanda, aldağı uaqıtta qazına baqılau komiteti sol Ju Rwñjidiñ kezinde taratılğan birqatar zauıttar men kompaniyalardı qaytadan memleket ieligine ötkizip, osı komitettiñ baqılauına alatın körinedi.

Australiya Mel'burn kompaniyasınıñ jauaptısı Michael Komesaroff: «Qıtay köne jolına qayta tüspekşi. Bwl eldiñ közqarasınşa, memleket müddesi qaşan da bärinen qımbat», - degen pikirin bildirdi.

Memleket ekonomiasındağı twraqsızdıqtı Qıtay ükimeti bildirmeuge tırısıp, el menşigindegi käsiporındardı kreditpen süyemeldeumen keledi.

«Bwl qarjınıñ ösuine jaqsı bolsa da, ekonomikanıñ ornıqtı boluına tiimsiz»,-deydi Peterson halıqaralıq ekonomika zertteu ortalığınıñ  mamanı Nicholas Lardy.

Qıtay  bügingi tañda birqatar jeke menşiktegi iri bolat temir zauıttarın japtı. Tamızdan beri birneşe iri kompaniyalardı biriktirdi. Al el işindegi qarjıgerlerdiñ memlekettik käsiporındarğa qarjı qosuğa qwlqı azdau.

Neşe ondağan jıldardan beri Qıtay biligi eldegi memlekettik tüzimdi «Qıtayşa erekşelikke ie socialistik tüzim» dep ataumen keledi. QKP-nıñ qanday da bir bayandamasında asa qasterli söylem retinde qaralatın bwl tirkestiñ arğı jağında, Qıtayda eldi socialistik jüyemen, al, ekonomikanı özgeşe mändegi kapitalistik jüyemen basqaratını körinip twr. Alayda 30-40 jıl üdere alğa tartqan Qıtay ekonomikası jaqın uaqıttardan beri älisin-älsin sürinip jatır.

“The Qazaq Times”