1990-1995 jılğı Qazaq KSR Joğarı Keñesiniñ törağası, qoğam qayratkeri, sayasatker Serikbolsın Äbdildin. Foto: QT

1993 jılı biz  alğaşqı Konstituciyanı qabıldadıq. Prezident ol konstituciyanı jaratpay 1995 jılı ekinşi konstituciyanı qabıldadı. Birinşi konstituciyanıñ barlıq bağıtı demokratiya bolatın. 1990-1995 jılğı Qazaq KSR Joğarı Keñesiniñ törağası, qoğam qayratkeri, sayasatker Serikbolsın Äbdildin  osılay deydi. 

– Serikbolsın ağa bizdiñ sayasattanuşılarımızdıñ «Qazaqstan ötpeli kezeñde twr» degenine biraz uaqıt boldı. Qaşan ötip bolamız?

– Ötpeli kezeñ degen jalpı sayasatkerlerdiñ oylap şığarğanı. Mına ömirde kezeñ degen bolmaydı. Sebebi adam balası özinen-özi tarihtı jalğastıra beredi. Onıñ qay jerde, qanday kezeñ ekenin anıqtau mına filosofiyada, ğılım tilinde joq. Ärkim öziniñ oyına, qabiletine baylanıstı bir şeşilmey jatqan mäselelerdi soğan siltey salu üşin ana kezeñ boldı, mına kezeñ boldı, anau auır boldı, mınau auır boldı dep şığara beredi. Äytpese, ömir degen özinen-özi jılji beredi. Al bwlardıñ kezeñ dep aytıp jürgenderi ol sayasattı özgertip, biliktiñ özine-özi tuğızıp alğan qiındıqtarı bolıp esepteledi.

– Qazaqstan halqı jıl sayın küzde özgeris kütedi. Sizdiñ oyıñızşa biıl bilikte özgeris bola ma?

– Onı Nwrekeñnen swrañız. Öytkeni özgeristi jasaytın bizde bir ğana adam. Bilikte de bir adam şeşim qabıldaydı. Barlıq baylıq ta, öner de, ğılım da, bilim de bir adamda. Sondıqtan ol özgeristi sol kisiden swrau kerek.

– Egemendikten keyin wlt ziyalıları adasqan joq pa?

– Jalpı mwnday swraq qoyğanda da, oğan jauap bergende de negizgi sebepti eskeru kerek. Onı orıs tilinde de, ğılım tilinde de «pervopriçina» deydi. Ol ziyalılardıñ jasağanı ma, qoğamnıñ jasağanı ma, patşanıñ jasağanı ma, mäsele onda emes. Mäsele tarihtıñ jelisinde, tarihtıñ şındığında. Eger şındıqqa süyenetin bolsaq, bizdiñ qazaq ğasırlar boyı täuelsizdikti añsağan. Ol üşin köptegen bizdiñ babalarımız qan tökken. Osınday jerdi wstap otırğan. Onı mına sizge igilikke dep, paydalansın dep qaldırğan. Biraq ökinişke oray osınıñ barlığın oylap, salmaqtap, tarihtı bilip, jañalıqtı sonıñ jelisine baylanıstı jürgizetindey bizde qoğam joq. Ziyalı dep otırsız, ziyalınıñ biri menmin, mine. Sondıqtan aytıp otırmın men sizge. Onday qoğam bolu üşin wlt mıqtı bolu kerek. Bizde wlttıñ mıqtılığı da joq. Bayağıda bizdiñ ata-babalarımız bizge qarağanda äldeqayda mıqtı bolğan. Al täuelsizdik degen Keñes odağınıñ küyreuine baylanıstı kelgen. Ol täuelsizdikti jariyalağan Hİİ şaqırılımdağı joğarğı keñes. Onıñ törağası mine, sizdiñ aldıñızda otır. Ol jöninde siz de, basqa jwrt ta bir auız ädilettilikti aytpaydı. Sebebi nege? Sebebi osı täuelsizdiktiñ jaqsılığın da, jamandığın da bir adam jasadı dep soğadı, jwrt. Al negizine qarağan uaqıtta tarihi jelis, tarihi özgeristerdi özi alıp kelip bergen, ğasırlar boyı añsap jürgen täuelsizdik qazaqtıñ qolına tigennen keyin onı dwrıstap paydalanu degen mäsele tuğan. Ol täuelsizdikti dwrıstap paydalanu üşin birneşe zañ şığarılğan. Täuelsizdikti alğan jıldardıñ özinde 265 zañ şıqtı. Osı zañnıñ barlığı bizdiñ memlekettiñ irgesin bekitu üşin. Bilik pen halıq ekeuin biriktirip, täuelsizdik pen wltqa, keleşek wrpaqqa payda jasaytınday jol jasalğan. Ökinişke oray onıñ barlığı bwzılıp ketti. Bwzılıp ketken sebebi bilikti tartıp alğan, bilikke kelgen adamdardıñ köpşiligi öz basın sauğalap ketti. Öz öñeşin, öz qarnın oylap ketti. Sol sebepti de täuelsizdikti biz oñaltpay otırmız. Qazir täuelsizdik degen söz bar da, onı toltıratın is joq. Ökinişke oray odaq-odaq dep özimiz kün köre almaytınday odaq jasadıq. Endi ol odaqqa kirgennen keyin ol odaqtıñ talabı özgeredi. Jüre-jüre siz täuelsizdigiñizden de, teñgeñizden de barlığınan ayırılasız. Eger däl osı kezde qazaq öziniñ qazaqtığın körsetip, öziniñ memleketin özi qwruğa, nığaytuğa kirispese, onda bizdiñ täuelsizdigimizde opa bolmaydı. Men onı bireudi mwqatayın, sınayın dep aytıp otırğan joqpın. Bizden naşar, bizden tömen halıqtıñ özi memleket jasap otır. Al biz jerimizdiñ astı da, üsti de baylıqqa sıymay twrğan halıqpız jäne osınday keñ baytaq jerde halqımızdıñ sanı şamalı. Täuelsizdikti jariyalağan küni bizdiñ sanımız da, sanamız da özgeredi dep jospar jasağanbız. Solay oylağannıñ biri men. Men törağa bolıp saylanğannan keyin mağan Täkejanov pen Älimjanov degen eki deputat kirdi. Täkejanov menimen birge törağalıqqa saylauğa tüsken. Sonıñ betin aşu üşin olar mağan şındıqtarın ayttı. Mına Täkejanovtı törağa qılıp saylap jiberseñder onıñ mına memleketti qwru jönindegi öziniñ közqarası bar edi. Qazaqtıñ, qazaqtığın joğaltpay, ekonomikanı joğaltpay wstaytın. Olardıñ bwnıñ barlığın mağan aytıp otırğandarı üş qazaq qosılıp, osı joğarı keñestiñ jwmısın döñgeletip, özimizdiñ memleketimizdi jasay alamız degen twjırımğa kelu bolğan. Biraq ökinişke oray Joğarı keñesti taratıp bärimizdi bet-betimizben jiberdi. Bwğan deyin joğarı keñes özin-özi tarattı dep jüretin barlığı. Jaqında Nazarbaev özi eki ret Joğarı keñesti taratqanın moyındadı. Endi mına baylıqtıñ kimniñ qolında ekenin aytayın. Ökinişke oray bizdiñ jerimizdi, baylığımızdı basqalar sorıp jatır. Mwnay öndirip jatırmız dep jıl sayın maqtanamız. Biraq sonıñ 81 payızı şeteldiñ qolında. 19 payızınan biz salıq alamız. Mwnday degen eşbir memlekette joq. Kaddafi degen kösemdi bilesiñ be? Men sonıñ memleketinde boldım, 2002 jılı. Olar da mwnay öndiretin el, olar 19 payızın investorlarğa bergen de, 81 payızın özderi paydalanadı. Al men öz közimmen, öz qolımmen körgen dünie. Şevron kompaniyası kelgende men olarğa aytqam. Eger bizdiñ ülesimiz 50 payızdan kem bolatın bolsa, biz bwl qwjattı Joğarı keñeste radifikaciyalamaymız degenmin. Osılay biz 50-de 50 jasağanbız. Bwnday bağdarlamanı eñ naşar memleketter jasaydı. Al endi joğarı keñesti taratqannan keyin, prezident aldı da onıñ 25 payız akciyasın tağı satıp jiberdi. Söytti de Şevronnıñ qolında bizdiñ mwnayımız 80 payızdan artıq bolıp ketti de, jüre berdi. Onday mısaldı keşke deyin aytuğa boladı.

– Biz ata zañğa jii özgeris engizemiz? Osığan ne qajettilik bar?

– 1993 jılı alğaşqı Konstituciyanı qabıldadıq. Prezident ol konstituciyanı jaratpay, 1995 jılı ekinşi konstituciyanı qabıldadı. Birinşi konstituciyanıñ barlıq bağıtı demokratiya bolatın. Mına biliktiñ arasında bilikti bölu atqaru, zañ şığaru, sot ärqaysısına öziniñ mindetteri aşıq aydan anıq, künnen jarıq bolıp jazılğan. Onıñ barlığı prezidentke wnamadı. Sol sebepti Joğarı keñestiñ eki şaqırılımın quıp jiberip, öz konstituciyasın özi üşin jasadı. Qazirgi konstituciya prezidenttiñ konstituciyası, prezidentke qızmet etetin konstituciya. Senbeseñiz barıp köriñiz. Onda jazılğan keybir jerleri bar, biliktiñ közi - halıq degen. Biraq siz  de, halıq ta jalpı biliktiñ iisin sezbeysiz, barğandı qoyıp. Öytkeni sizdiñ qolıñızdağı biliktiñ bireui saylauda dwrıs dauıs berip, sonıñ nätijesin bilu. Biraq bizde ol da joq. Birde-bir saylau adal ötti dep aytqan eşkim joq. Ol birinşiden. Al ekenşiden, jıl sayın konstituciyağa tüsip jatqan özgeris, prezidenttiñ özine keregin jazıp özgertken dünie. Keyde prezident özine keregin ötkizu üşin parlamentke ananı berem, prokuraturağa ananı berem dep jwrttı aldausıratadı. Aynalıp kelgende onıñ barlığı prezidenttiñ qolındağı dünie. Sol sebepti konstituciyadağı özgeristerdiñ kimge kerek ekenin tağı da sol kisiden swrañız.

– Qazirgi qazaq qoğamı kommunistik jüyeni qabılday almaydı. Biraq sizder täuelsizdik alğan jıldarı kommunistik partiya qwrdıñızdar. Bwl sayasi qatelik pe, joq älde keñestik jüyege berilgendikteriñiz be?

– Kommunistik partiyanı täuelsizdik alğannan keyin eşkim qwrğan joq. Qayta täuelsizdik ala salısımen onı qwrttı. Täuelsizdik alğannan keyin keñes odağında da, Qazaqstanda da joyıldı. Onan keyin 1994-1996 jıldarı osında kommunister partiya qwru jöninde wsınıs jasap, basqa jüyedegi kommunistik partiya qwrdı. Atı kommunistik partiya, biraq isteytin jwmısı, zatı basqaşa. Ol partiya bwrınğıday jalğız partiya emes, köp partiyanıñ arasındağı partiya bolıp şıqtı. Al endi onı basqarudı keñes zamanındağıday mağan eşkim tapsırğan joq jäne sengen de joq. Öytkeni sol kezde «Äbdildin eşkimmen keñespey özi şeşim qabılday beredi» degen añız şığıp ketken bolatın. Sondıqtan partiya jwmısına meni jolatqan joq. Al mına qaytadan jandandırğan partiya ol bwrınğı partiya emes. Bwl partiya demokratiyalıq jolmen jüretin, halıqtıñ mwñın oylaytın partiya bolıp qwrıldı. Oğan meni basşı qılıp şaqırğanda barğan sebebim ondağı partiya müşeleri adal adamdar bolatın. Älgi qulıq-swmdıqtıñ arasında jürgen bwrınğı partiya müşeleri ketken, tazarğan pariya boldı. Sol partiyanı men 10 jıldan artıq basqardım jäne onı basqarğan sebebim olar prezidenttiñ sayasatına qanıqpadı, olar küyretu sayasatına qarsı şıqtı. Onday küş ol kezde kerek boldı. Sol sebepti qaysıbireuler meni tuğannan bastap kommunist dep oylaydı. Al jalpı bwl degen sayasatta mümkindikti paydalanu degen söz. Meniñ ol şaqıruğa barıp, partiyanı basqarğan sebebim ol mümkindikti, eldi küyretpeu üşin, eldegi baylıqtı, ekonomikanı qwrdımğa jibermeu üşin paydalandım.

– Qalay bolğanda da egemendi eldiñ irgetasın qalağandardıñ birisiz. Eliñizge ne aytasız?

– Halıqqa meniñ aytatınımdı osıdan bir ğasır bwrın bizdiñ Alaştıñ azamattarı aytıp ketken. Oyanu kerek, sezimtal bolu kerek, aldanbau kerek, şındıq jolımen jüruge tırısu kerek, ötirikke, ösekke, wrlıqqa boy bermeu kerek. Onı jasağan adamdarğa qarsı twratınday mümkindigi boluı kerek. Jalpı mınau qazaqtıñ jeri ma, suı ma, auası ma barlığı qazaqtıñ qazaq boluına jaqsı mümkindikter. Onı ata-babalarımız da däleldep ketti. El jäne jer degen eki wğım bar. Qazir barlığı «Mäñgilik el» dep şauıp jür. Biraq bizdiñ ata-babamız «el elu jılda jañaradı» degen. El degen jañarıp twradı, jer mäñgilik. Eñ birinşi qazaqtıñ aldında twrğan mindet jerin qorğau. Jerge el ie bolu kerek.

– Äñgimeñizge rahmet !

“The Qazaq Times”