«قازاقتىڭ – قازاقستاننان باسقا وتانى جوق. ...بۇگىن نە ەكسەك، ەرتەڭ سونى ورامىز» دەيتىن ءاليحاننىڭ اماناتى قازاق دالاسىنىڭ بۇگىنگى رۋحاني-مورالدىق اۋ-جايى مەن ءدىني راكۋرس بويىنشا بولاشاعى كوپتى ويلاندىراتىن ماسەلە جايىندا كاسىبي ساراپشى، تەولوگ مامان، رەسپۋبليكالىق ءتۇسىندىرۋ توبىنىڭ مۇشەسى كەڭشىلىك تىشقانۇلىمەن وي قوزعاپ، پىكىر ءوربىتىپ ەدىك. قوعامداعى ءدىني الاۋىزدىق، سالافيزم اعىمىنىڭ ءومىر سۇرۋىنە مۇددەلى فاكتورلار، ءدىني ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ ءھام بايسالدى-راديكالدى باعالاۋدىڭ اراجىگى، قولدانبالى-قۋاتتى مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ بار-جوقتىعى ت.ب. وزەكتى تاقىرىپتار تۇلپار جاراعان جەرگە دەيىن تاراتىلاتىن بولادى.
«بۇل ءۇردىس ەندى ۋشىعا بەرمەسە، وڭالا قويماسى انىق...»
– كەڭشىلىك تىشحانۇلى مىرزا، سۇقبات بەرۋگە كەلىسىم بەرگەنىڭىز ءۇشىن العىسىمدى بىلدىرەمىن! اڭگىمەمىزدى ارىدان باستاساق، قازاقستاننان وسى كۇنگە دەيىن ءسۇريا-يراك ايماعىنداعى «حاليفاتقا» بىرىكپەك ماقساتپەن 900-گە جۋىق ازامات كەتكەن دەگەن اقپارات بار. وسى دەرەك بويىنشا رۋحاني ساۋىقتىرۋ، سانا سالاماتتىلىعىنا بايلانىستى ەلىمىزدە ءالى دە بولسا قيىندىقتار، جۇيەلەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەردىڭ بارىن اڭعارتپاي ما؟ ءدىني فاكتور اسەرىمەن «جيھاد» جولىنا تۇسۋىنە بىزدەگى جالپىحالىقتىق يدەولوگيانىڭ السىزدىگى، ءتىپتى پراكتيكالىق تۇرعىدا جوقتىعى سەبەپ دەي الامىز با؟ جالپى قازاقستاندا ەل حالقىن ۇيىستىراتىن كوپسەمالى ء(دىني، مادەني، دىلدىك، ەتيكالىق...) قۋاتتى قولدانبالى يدەولوگيا جۇمىس جاساپ تۇر ما؟
– ارينە، سۇراق بارىنشا ورىندى. ءبىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى وتىز جىلعا جاۋىق ۋاقىت ءوتتى. بۇل ۋاقىت بىرەۋلەر ءۇشىن از، ال بىرەۋلەر ءۇشىن كوپ بولار. دەگەنمەن، ءدىن سالاسىندا بۇل ۋاقىت ازدىق قىلعان جوق دەپ سانايمىن. ولاي بولاتىنى حالىقارالىق قاتىناستاردا ەسىگىن ايقارا اشقان ەلىمىز ءۇشىن جان-جاقتان ەنتەلەگەن ءدىني بىرلەستىكتەر مەن ءدىني اعىمدار جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاق ءتارىزدى قاپتاپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ەلىمىز 1992 جىلى-اق «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭ» قابىلدادى. بۇل زاڭدا ءدىني اعىمدار مەن بىرەلستىكتەرگە ءتىپتى كەدەرگى كەلتىرەتىن بىردە-ءبىر تالاپ بولعان جوق دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. 10 ادام بىرلەسىپ ءدىني بىرلەستىك قۇرۋعا مۇمكىندىك الدى. وسىنىڭ سالدارىنان ءداستۇرلى دىندەرمەن قوسا ءوزىڭىز جوعارىدا ايتقان راديكالدى توپتار دا قالىپتاسىپ ۇلگەردى. بۇل ولقىلىقتىڭ ورنى 2011 جىلى 11 قاراشادا «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭ» قابىلداۋ ارقىلى تولتىرىلدى. ءدىني بىرلەستىكتەر قايتا تىركەۋدەن ءوتىپ، جارعىلارىن قايتا ۇسىندى، ولارعا جاڭاشا تالاپتار قويىلدى. دەسەك تە، ەلىمىزدەگى ءدىن سالاسىنداعى قۇقىقتىق نەگىزدەر تولىق ورنىقتى دەۋگە بولمايدى. ءدىني احۋالعا بايلانىستى ءالى دە تالاپتار مەن زاڭدار پايدا بولادى دەگەن ويدامىن.
ايتسە دە قانشالىقتى قۇقىقتىق مەملەكەت بولعانىمىزبەن، ءوزىڭىز كوتەرگەن قولدانبالى يدەولوگيانىڭ ورنى ويسىراپ تۇرادى. باستاپقىدا الەمگە جار سالعان «كوپەتنوستى»، «كوپكوفەسسيالى» ەلمىز دەگەن ۇرانىمىز ارتىقشىلىعىمىز سياقتى كورىنگەنىمەن ءدىني الاۋىزدىق تۋىنداعان جاعدايدا كەمشىلىگىمىزگە، وسالدىعىمىزعا اينالاتىندىعىن دا ەستەن شىعارماعان دۇرىس. ولاي بولاتىنى قازىر مەملەكەتتىك قۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ ءوزى سيىردىڭ بۇيرەگى ءتارىزدى كوپتەگەن ءدىني-دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارعا ءبولىنىپ كەتتى. بۇل ءۇردىس ەندى ۋشىعا بەرمەسە، وڭالا قويماسى انىق. مۇنىڭ الدىن الۋدىڭ جالعىز جولى – ۇلتتى ۇيىستىراتىن ۇلتتىق-رۋحاني قۇندىلىقتارعا باسىمدىق بەرەتىن ىرگەسى مىقتى يدەولوگيا بولماق. بۇل ازىرگە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جوق. ءتىپتى بار دەگەن كۇننىڭ وزىندە شاشىراڭقى. جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ اۋزىندا عانا ءجۇر. سوندىقتان، قۇلاققا جاعاتىن ۇرانشىلدىقتى قويىپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا قىزمەت ەتەتىن ۇلتتىق يدەولوگيانى اشىق دارىپتەي باستاۋىمىز كەرەك.
«...ادامدى ەلىنەن عانا ەمەس، دۇنيەدەن دە بەزدىرىپ جىبەرەدى»
– كىسىنىڭ ەسىن بيلەپ، ەلدەن بەزدىرەتىن «راديكالدى فاناتيزم» سيندرومىنا شالدىقپاس ءۇشىن قالاي دەگەنمەن دە تەولوگيالىق فۋندامەنتالدى ساۋاتتىلىق قاجەت قوي. وسى باعىتتا 2012 جىلدان «اجال بۇرشاعى» توگىپ تۇرعان سوعىس وشاقتارىنا قاشىپ بارۋ ءۇردىسىن تىيۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان اتاپ ايتقاندا قانداي امال-شارالار قولعا الىندى؟ ءارى سول ارەكەتتەردىڭ تيىمدىلىگى، ونىمدىلىگى تۋرالى ساراپشىلىق پىكىرىڭىزدى بىلدىرسەڭىز.
– جالپى، ءسىز ايتقان تەولوگيالىق ساۋاتتىلىق تا كەيدە ادامداردىڭ راديكاليزمگە ۇشراۋىنىڭ الدىن الا المايدى. كەرىسىنشە، سوعان يتەرمەلەيدى. قازىرگى راديكالدى جولدى تاڭداعان ازاماتتارمەن اڭگىمەلەسە قالساڭىز ولاردىڭ قۇندىلىقتار باعدارى باسقاشا. ولار ءۇشىن دۇنيە، مەملەكەت، وتباسى، ەڭبەك، ت.ب. ماسەلەلەر ماڭىزدى ەمەس. بار ماقساتى ءدىننىڭ ىشىندەگى وزدەرى دە تولىق تۇسىنبەيتىن (ولار ءۇشىن لوگيكا حارام-اۆت.), تۇسىنگىسى كەلمەيتىن ۇندەۋلەردىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ، «جۇماققا» بارۋ. مىنە، تەرىس تەولوگيالىق تۇسىندىرمەلەردىڭ سالدارى، ادامدى ەلىنەن عانا ەمەس، دۇنيەدەن دە بەزدىرىپ جىبەرەتىندىگىنە كوزىمىز جەتتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جۇزدەگەن وتانداسىمىز بالا-شاعاسىن ەرتىپ قاقتىعىس وشاقتارىنا اعىلدى. ارينە، بۇدان دا كوپ بولار ەدى، الايدا جۇرگىزىلىپ جاتقان شارالاردىڭ ارقاسىندا بارىنشا كەتۋشىلەردىڭ جولىن بوگەپ، راديكالدى كوزقاراستارىنان قايتارۋعا تالپىنىس جاسالدى. سۇرياعا كەتۋدەگى باستى كەمشىلىك تەولوگيالىق قانا ەمەس، ساياسي ساۋاتسىزدىق دەر ەدىم. سەبەبى، ءتىپتى ءدىن ءۇشىن كۇرەس دەگەن (قيالداعى حاليفاتتى ورناتۋ-اۆت.) كۇننىڭ وزىندە بەس قارۋى ساي مەملەكەتتەرگە قارسى جالاڭ قولمەن جاۋعا شاپقانداي، ۇرىسقا شىعۋ اقىماقتىق ەكەنىن ولار تۇسىنگەن جوق. ناتيجەسىندە قاقتىعىس وشاقتارىنا كەتكەن ەركەك كىندىكتىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى مەرت بولدى.
«زاڭ بويىنشا ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن. الايدا ءدىندى قوعامنان بولە المايمىز»
– ءوزىڭىز ايتقانداي جىل باسىنان بەرى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جاتقان 3 كەزەڭدى تسيكلدىق «جۋسان» وپەراتسياسى اياسىندا 516 جەرلەسىمىز ەلگە قايتا ورالدى، ونىڭ 357-ءسى بالالار. ءدال وسى تاقىلەتتەس كورشى وزبەكستان دا «مەھر» («مەيىرىم») وپەراتسياسىن ۇيىمداستىرىپ 156 ازاماتىن تاشكەنتكە قايتاردى. قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىندا «سالداردان سەبەپكە» قاعيداسى بويىنشا قانداي الدىن-الۋ شارالارى جاسالۋى قاجەت؟
– قۇدايعا سەنۋ ادامنىڭ پسيحولوگياسىنا قاتىستى قۇبىلىس. ءارى ءدىني سەنىم دە ادامنىڭ جۇرەگىنە ۇيالايتىن قۇندىلىق. ال قۇندىلىق دەپ بىلگەن دۇنيەسى ءۇشىن ادام ءوزىنىڭ جانىن دا پيدا قىلاتىندىعىن كورىپ وتىرمىز. سوندىقتان، ءدىني كوزقاراستارعا ءبولىنۋدى مەملەكەتىمىز ءوز اعىسىنا قالدىرماي بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە رەتتەۋشىلىك قىزمەت اتقاراتىن ۋاقىت جەتتى. زاڭ بويىنشا ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن. الايدا ءدىندى قوعامنان بولە المايمىز. ەندى قايتادان اتەيستىك قوعام قۇرا المايتىندىعىنىمىز ايدان انىق. ولاي بولسا جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا قازىردەن باستاپ دۇرىس باعدار بەرۋ جۇمىستارىنا بىلەك سىبانا كىرىسۋىمىز قاجەت. الەمدەگى ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك زايىرلى ەلدەر. بىراق كوبىنە وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنا قولداۋ رەتىندەگى رەسمي مويىندالعان كونفەسسيالارى نەمەسە دىندەرى بار. ءتىپتى كورشى رەسەيدىڭ وزىندە مەكتەپتەردە «پراۆوسلاۆيە ءدىنى مەن مادەنيەتىنىڭ تاريحى» ءپانى وقىتىلىپ كەلەدى. بۇل زايىرلىلىق ۇستانىمدارىنا قايشى ەمەس. ءبىز دە 2008 جىلداردان باستاپ مەكتەپتەردە «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى»، 2016 جىلدان باستاپ «ءدىنتانۋ جانە زايىرلىلىق نەگىزدەرى» پاندەرىن وقىتىپ جاتىرمىز. بىراق، بۇل پاندەر فاكۋلتاتيۆ. ساباق كەستەسىنىڭ سوڭىنا قويىلادى. مۇعالىمدەر نەمقۇرايلى قارايدى. سوندىمەن قاتار اتالمىش ءپاننىڭ مازمۇنىندا وقۋشىلارعا رۋحاني باعدار بەرەتىن، ءداستۇرلى ءدىني كوزقاراستاردى ورنىقتىرۋعا باعىتتالعان تاقىرىپتار وتە از. سونىڭ سالدارىنان ءپان نەگىزگى كوزدەلگەن ماقساتىن ورىنداپ وتىر دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. سوندىقتان بۇل پاندەگى ءدىني پليۋراليزم تاقىرىبىن (بارلىق دىندەردىڭ تاريحىن قامتىعان –اۆت.) ازايتىپ، وزىمىزگە قاتىستى رۋحاني-قۇندىلىقتىق تاقىرىپتاردى مولايتۋ ۋاقىت تالابى، قوعامنىڭ مۇقتاجى. ەگەر جاسوسپىرىمدەرگە مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ءدىني، رۋحاني كومپاستىق باعدار بەرە الماساق، راديكاليزم مەن ەكسترەميزممەن كۇرەس ۇزاققا سوزىلادى. ال بۇل بولاشاق بولشەكتەنۋدىڭ، ءتىپتى ءدىني نەگىزدەردەگى قاقتىعىستاردىڭ باستاماسى بولىپ تابىلادى.
«ءبىز راديكاليزم-ەكسترەميزم دەپ مۇسىلمانداردىڭ باسىن قوسا الماي جۇرگەندە پروزەليتيستىك ۇيىمدار بەتىمەن كەتتى...»
– كاسىبي-ەسپەرت تەولوگ رەتىندەگى تاجىريبەڭىز بويىنشا جاڭا پرەزيدەنتكە قانداي ۇسىنىس-تالاپتار ايتاسىز؟ قازاقستاندىق قوعام سان جاعىنان از بولعانىمەن كوپتەگەن توپتارعا بولىنگەنىن كوز كورىپ ءجۇر. مۇنداي اگرەسسيالىق ءدىني پليۋراليزم ەل كەلەشەگىنە تەرىس اسەر ەتەرى ءسوزسىز عوي.
– جوعارىدا دا ازداپ توقتالا كەتكەنىمىز سياقتى ەلىمىز، حالقىمىز سان ءتۇرلى ءدىني اعىمدارعا كىرىپ جاتىر. ءتىپتى پاتشالىق رەسەيدىڭ شوقىندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلگەن تۇستا دا قازاقتا مۇنداي شوقىنۋ دەڭگەيى بولماعان (كەيبىر مامانداردىڭ پىكىرىنشە ءجۇز مىڭعا جۋىق وزگە دىنگە ءوتىپ كەتكەن قانداستارىمىز بار – اۆت.). ال ءبىز راديكاليزم، ەكسترەميزم دەپ مۇسىلمانداردىڭ باسىن قوسا الماي جۇرگەندە پروزەليتيستىك ۇيىمدار بەتىمەن كەتتى دەۋگە بولادى. ارينە قۇقىقتىق جاعىنان پروبلەما جوق. ولار بارلىق مەملەكەتتىڭ قويعان تالاپتارىن ورىنداپ وتىرعان دا شىعار. ەل كونستيتۋتسياسى بويىنشا ءدىني سەنىم بوستاندىعى بەرىلگەن، اركىم قالاعان دىنىنە كىرە الادى. بىراق بۇل بولاشاق ءدىني الاۋىزدىقتىڭ العىشارتتارى ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. سول پروزەليتيستىك ۇيىمدار قازىردىڭ وزىندە مىنەز كورسەتە باستادى. ەلدىڭ رامىزدەرىن مانسۇقتاپ، وتان قورعاۋدان باس تارتىپ جاتقاندارى دا بار. ال وسىلاي كوبەيە بەرسەك، سولاي دا بولادى، ناتيجەدە ءبىرتۇتاس ەل بولا الامىز با دەگەن ۇلكەن سۇراق تۋىندايدى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ قاي ءدىننىڭ وكىلى بيلىككە جەتسە، سول ءدىن ءماجبۇرلى تۇردە پريوريتەتكە يە بولادى. وسى سەبەپتى دە ءدىني ۇيىمدار اسىرەسە جاستارمەن كوپ جۇمىس جاساپ وتىر. سوندىقتان جاھاندانۋدىڭ جالاڭ ۇراندارىنا جۇتىلىپ كەتپەس ءۇشىن، ۇلتتىق تۇتاستىقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءدىني بىرەگەيلىك اۋاداي قاجەت. ال بۇل يدەولوگيانى مەملەكەت قولعا الۋى كەرەك. ءوز كولەڭكەمىزدەن ءوزىمىز قورقا بەرمەي باتىل قادامعا بارۋ كەرەك. قازاقتىڭ رۋحانياتىن، ءدىنىنىن، ءداستۇرىن، مادەنيەتىن، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن قامتىعان ارنايى ءپان ەنگىزىلۋى كەرەك، ءارى بۇل مىندەتتى ءپان بولۋى ءتيىس!
«ولار قوس ستاندارتپەن دە ءومىر سۇرە بەرەدى...»
– ەندى وسى تۇستا كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ءبىر ساۋال. ەلباسى رەسمي تۇردە 2016 جىلعى اقتوبە، الماتى قالالارىندا بولعان تەرورلىق اكتىلەردىڭ راديكالدى سالافيزممەن تىكەلەي بايلانىستى دەپ راستاۋىنا قاراماستان نەلىكتەن ءالى كۇنگە دەيىن ءسالافيزم اعىمىنا قاتىستى وتكىر شەشىمدەر قابىلدانباۋدا. جالپى، تالداۋ تۇرعىسىنان كەلگەندە ءسالافيزمدى راديكالدى جانە بايسالدى دەپ ءبولىپ باعالاۋ قانشالىقتى نەگىزدى؟
– ۋاحابو-سالافيزم قازىرىگى كۇنگى ەڭ وتكىر ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ونىڭ وتكىرلىگى قازىرگى تارالۋ قارقىنىندا عانا ەمەس، قازاقستاندىڭ ساياسي جاعدايعا بەيىمدەلۋىندە، جاسىرىنۋىندا. بۇل اتالمىش اعىمنىڭ قاۋپىن تولىق سەزىنۋگە كەدەرگى بولماق. ءتىپتى قازىر قوعامدا سالافيزم يدەولوگياسىن ۇستانىپ جۇرگەن كەيبىر ازاماتتار بيلىكتى قولپاشتاۋدا الدىنا جان سالمايدى. بۇل ولاردىڭ قوس ستاندارتپەن ءومىر سۇرە بەرەتىندىگىن، شىنايى بەينەسىن جاسىراتىندىعىن كورسەتەدى. بۇل سيپاتى بيلىكتىڭ قاتاڭ شەشىمدەر قابىلداۋىنا جول بەرمەي وتىر. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان كوپتەگەن الەم ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناس جاسايدى. ولاردىڭ ىشىندە ۋاحابيزم يدەولوگياسىنا رەسمي باسىمدىق بەرىپ وتىرعان اراب ەلدەرى دە بار. ۋاحابيزمگە تيىم سالعان جاعدايدا وسى قارىم-قاتىناسقا سىزات ءتۇسۋى مۇمكىن. قارجىلىق قاتىناستار، ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمدەر ت.ب. كوپتەگەن مۇددەلەر ءۇشىن ازىرگە تەك يدەيالىق قارسىلىق جاسالعانىمەن زاڭدىق تيىم جوق. سول ءۇشىن دە كۇرەسۋ مۇمكىن ەمەس. راديكالدىلىق-بايسالدىلىق ماسەلەسىنە كەلگەندە، جالپى يدەولوگيا رەتىندە ۋاحابو-سالافيزم اعىمى راديكالدىلىققا قۇرىلعان. ءوز ىشىندە بىرنەشە تارماقتارعا بولىنۋىنە قاراماستان، وقيتىن كىتاپتارى، رۋحاني ۇستازدارى، جالپى كوزدەيتىن ماقساتتارى ورتاق. سوندىقتان سالافيزمدە جۇرگەندەردىڭ بايسالدىلىق پەن راديكالدانۋىنىڭ اراسىن ۇستازدارىنىڭ ءبىر ۋاعىزى، بۇيرىعى، نۇسقاۋى عانا ءبولىپ تۇرادى.
«كوزگە كورىنىپ تۇرعان قۇندىلىق بولماعان سوڭ كىمنىڭ قولىنان ۇستاسا سوعان ەرىپ كەتەدى»
– «وتان وتباسىنان باستالادى». قازاقستاندا ون بەس مىڭعا جۋىق ءسالافيزم سەنىمىندە ءدىني اۋديتوريا بار دەسەدى. ال بەيرەسمي دەرەكتەردە ءتىپتى كوپ. بۇل وتباسىلاردا ءتارتىپ، تۇسىنىك قوعامنان تىس، وزىنشە دەربەس. زايىرلى-اكادەميالىق بىلىمدەر مەن دارىلىك ەكپەلەردەن باس تارتىپ جاتادى، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە قىرىن قارايدى، كوبىنە ساۋدا-ساتتىققا ءۇيىر كەلەدى. مۇنداي جانۇيالاردا قانشا مىڭداعان بالالار ءوسىپ-جەتىلۋدە. ەرتەڭ بۇرىن-سوڭدى بىلمەك تۇگىلى بولجاپ كورمەگەن جاڭا تۇسىنىكتەگى بۋىن تاربيەلەنىپ شىققاندا سان سوعىپ قالمايمىز با؟ وتباسى ينستيتۋتىنىڭ ىرگەسىن قايتا بەكىتۋ-مىقتاۋ ءىسى قانداي فورمادا جۇرگىزىلۋى ءتيىس؟
– مەنىڭ شىرىلداپ ايتاتىنىم دا وسى. ءدىني ساياساتتا ەكى-اق جاعداي بار. نە ولار باقىلاۋدا بولادى، نە باقىلاۋدان شىعىپ كەتەدى. قازىر جالپى ءدىني احۋال تۇراقتى، باقىلاۋدا بولىپ ەسەپتەلەدى. ال ەرتەڭ بۇلىڭعىر. بىزدەگى تەرىس اعىمدارعا كەتۋدىڭ باستى سەبەبى رۋحاني جۇتاڭدىق. كوپ وتباسىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار ءالسىز. ءتىپتى قازىر تولىق ەمەس وتباسىلاردىڭ قاتارى تىم كوپ. ول جەردە تاربيەلەنىپ جاتقان بالالار ەس بىلگەندە رۋحاني ىزدەنىسكە تۇسەدى، كوزگە كورىنىپ تۇرعان قۇندىلىق بولماعان سوڭ كىمنىڭ قولىنان ۇستاسا سوعان ەرىپ كەتەدى. سوندىقتان وتباسىن بەكىتۋگە قاتىستى جۇمىستار جاسالۋى ءتيىس، ارينە. بىراق بۇل ۇزاق ۋاقىتتى الاتىن شارۋاعا ۇقسايدى. سوندىقتان مەن مەكتەپتەردە ۇلتتىق-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى وقىتۋ كەرەك دەگەن پىكىردەمىن. تىم بولماسا، بالالار وزدەرىنىڭ وتكەنىنىڭ قالاي ەكەندىگىن، بابالارىمىزدىڭ قاي جولدا بولعاندىعىن، قانداي ەڭبەكتەر جازعاندىعىن، ولاردىڭ مازمۇنىمەن تانىسىپ شىعار، تەرىس اعىمدارعا تاپ بولعان كەزدە قارسى قالقان بولار دەگەن ۇمىتتەن تۋىنداعان وي. ءارى بۇل ءدىني بىرەگەيلىگىمىزدى ساقتاپ قالۋعا دا ۇلكەن سەپ. تەك سالافيزم عانا ەمەس، بارشا ءدىني اعىمدارعا مەملەكەت تاراپىنان تالاپتار كۇشەيتىلۋى ءتيىس. قازىر ون مىڭداعان قارا كوزدەر شوقىنىپ كەتتى. ولاردىڭ ۇرپاعى نە بولادى؟ تالاي تاريحي داۋىلداردا، شوقىندىرۋ ساياساتتارىندا ءدىني-رۋحاني بىرلىگىمىزدى بۇزباعان ۇلت ەدىك. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن بۇلىنۋىمىزگە نە سەبەپ؟ ارينە، كەڭەستىك تار يدەولوگيادان شىققان ەلىمىزدە رۋحاني حاوس پايدا بولدى. سول ءۇشىن دە ءالى دە بولسا ءدىني اعىمداردىڭ قاتارىن تولىقتىراتىن اۋديتوريا باسىم بولىپ تۇر. ال مۇنى جونگە سالاتىن مەملەكەتتىك ساياسات بولۋى كەرەك!
«...جەكەلەگەن شەشىمدەردە بىرەۋلەردىڭ ىقپالى بولۋى مۇمكىن»
– قازاقستانداعى ءدىني ينستيتۋتتار مەن بيلىك كوزقاراسىنا قاتىستى ءبىر ساۋال. كەيبىر تەولوگتاردىڭ پىكىرنشە بىزدەگى ءدىني الاڭ ماقساتتى تۇردە ءارتۇرلى «مەكتەپتەردىڭ» تارتىسىنا قۇرىلعان. ءارى ول قايسىبىر اۋديتوريا باسىمدىققا يە بولماس ءۇشىن قاتاڭ باقىلاۋدا. بۇعان ساياسي قاۋىپتەر تۋماس ءۇشىن كوپباعىتتىلىققا بيلىك مۇددەلى دەگەندى ايتادى. بۇل قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟ وسى ىقتيمالدىلىقتى ەسكەرسەك، وندا ءدىن مەن مەملەكەت ءوزارا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بايلانىستا بولۋى ءتيىس دەگەن وي تۋماي ما؟
– مۇنداي پىكىرلەردىڭ بارى راس. بىراق، مەن مامان رەتىندە ايتارىم، ءبىزدىڭ وسى سالاعا جاۋاپتى مەكەمەلەرىنىڭ باسىنداعى ازاماتتار قولدان وسىنداي جاعداي جاساپ ەلدەگى ءدىني-اعىمدىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاپ وتىراتىنداي ساياسات جۇرگىزەتىندىگىنە سەنبەيمىن. بىرەۋلەردىڭ ىقپالى بولۋى مۇمكىن. ال، جالپىلاما ونداي نەگىزگە قۇرىلماعان. قۇرالعان كۇننىڭ وزىندە بۇل ۇزاق مەرزىمدى ساياسات بولا المايدى. سول وزدەرى قامقور بولعان اعىمنىڭ اۋزىنا وزدەرى تۇسەدى. ەلدىڭ ءىشى بۇلىنەدى، جاقتاستارى كوبەيەدى. ال قازىر كىمنىڭ جاقتاسى كوپ، بيلىك كىمنىڭ قولىندا بولسا – ءسوز سونىكى!
– ەندىگى وزەكتى ماسەلەردىڭ ءبىرى ساۋاتتى، ينتەگراتسيالىق بىلىگى زور تەولوگ كادرلاردى دايارلاۋ، قىزمەتپەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندە. ءدىلى بەكەم ءدىنتانۋشىلار دايىنداۋدا وتاندىق جوو الەۋەتى قاي دەڭگەيدە؟ ولاردىڭ ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا تۇرۋى قالاي شەشىلگەن؟ وسىزامانعى تەولوگيا سالاسى بويىنشا قانداي نەگىزگى پروفەسسيالىق پروبلەمالاردى اتار ەدىڭىز؟
– ەىلىمىزدە ناقتى ءدىني ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورنى نۇر-مۇباراك ەگيپەت يسلام ۋنيۆەرسيتەتى. سونىمەن بىرگە بىرنەشە ۋنيۆەرسيتەتتەردە تەولوگيا، ءدىنتانۋ، يسلامتانۋ باعىتتارى بويىنشا ماماندار دايارلانۋدا. جالپىلاما العاندا ەلدەگى مىقتى دەگەن تەولوگتاردىڭ باسىم بولىگى ءبىلىمىن شەت ەلدەردە العاندار نەمەسە بىلىكتىلىگىن شەت ەلدەردە كوتەرگەندەر. ال قازىرگى زاماننىڭ تالابىنا ساي، تەولوگيالىق تالاپتاردى تولىق يگەرگەن ماماندار ازىرگە ساۋساقپەن سانارلىق. بۇندا ارينە ءبىلىم باعدارلامالارىنىڭ مازمۇنى، وقىتۋشىلاردىڭ بىلىكتىلىگى سياقتى فاكتورلار ءرول اتقارادى. دەگەنمەن قۋ شوپپەن اۋىز سۇرتۋگە بولمايدى. وتاندىق ءدىنتانۋ سالاسى اقىرىنداپ قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. جۇمىسقا ورنالاسۋ جاعىنان دا اسا كۇردەلى جاعدايدا ەمەسپىز. قازىر بىلىكتى ماماندارعا دەگەن سۇرانىس جوعارى. اسىرەسە ايماقتاردا سۇرانىس بار. سوندىقتان بۇل باعىتتى جەتىلدىرە بەرۋ قاجەت دەپ سانايمىن.
«اسىل ارنا» ماسەلەسىندە دە ۇمىتتەن كۇدىك باسىم»
– قازاق قوعامىنا ءتان گۋماندىق سيپاتى باسىم ءداستۇرلى يسلام مەكتەبىنىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق پوتەنتسيالىن قالاي باعالايسىز؟ قر ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى، جەرگىلىكتى ءدىن ىستەرى باسقارمالارى، قمدب، «اسىل ارنا» ءدىني-اعارتۋشىلىق ارناسى ينستيتۋتتارى اراسىندا ءبىرىزدى، جۇيەلى ءارى سەنىمدى-ءمولدىر قارىم-قاتىناس جۇرگىزۋ ارقىلى ەسكى الەمنىڭ جاڭا تۇرعىندارىنىڭ بار قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىراتىن تۇششىمدى جاۋاپ بەرىلسە، ءدىني الاۋىزدىق الدەقايدا كەمۋى مۇمكىن عوي. بىزدە وسى پلاتفورما قالاي ارەكەت ەتەدى؟
– ءداستۇرلى يسلام مەكتەبى دەگەن ۇعىم توڭىرەگىندە ءبىراز شارالار جاساۋعا تالپىنىستار بولعان. الايدا بۇل جاۋاپتى مينيسترلىكتىڭ ءبىر جىلدىق جوباسىمەن شەكتەلدى-اۋ دەپ ويلايمىن. ولاي بولاتىنى بۇل تاقىرىپ بويىنشا ەڭ بىلىكتى مەكەمە ءدىني باسقارما بولۋى كەرەك ەدى. قازىرگى ءدىني باسقارمانىڭ باعىتى مۇلدە باسقا جاقتا. عىلىم مەن اعارتۋشىلىق دەگەن دۇنيە كەنجەلەپ، ءدىني دوگمالىق دارىستەردىڭ اينالاسىنان شىعا الماي ءجۇر. «اسىل ارنا» ماسەلەسىندە دە ۇمىتتەن كۇدىك باسىم. سەبەبى بۇل ارنانى مەنىڭ بىلۋىمشە شەت ەل قارجىلاندىرادى. سايكەسىنشە سولاردىڭ تالابى مەن مازمۇنىن نەگىزگە الادى. سوندىقتان ءبىردى-ەكىلى باعدارلامالار بولماسا تۇبەگەيلى ءداستۇرلى يسلام مەكتەبىن ۇلىقتاپ كەتەدى دەۋ قيىن. ال رەسمي مەكەمەلەر زايىرلىلىق قاعيدالارىن العا تارتىپ، بارلىعىنا تەڭ قارايمىز دەگەن سىلتاۋ ايتىپ ءدارتۇرلى يسلام مەكتەبىنىڭ دامۋ تەتىگىن ازىرلەۋگە اسىقپاي وتىر. سوندىقتان ءداستۇرلى يسلام مەكتەبىن قالىپتاستىرۋ، دامىتۋ بويىنشا مۇددەلى ۇيىمداردىڭ ءوزىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى جەتىسپەيدى قازىر. جەكەلەگەن تۇلعالار مەن مامانداردىڭ ءوزى ءبىر-ءبىرىنىڭ پىكىرىن مويىنداي قويۋى ەكىتالاي. بۇل ءدىني بىرەگەيلىك پەن بولاشاق رۋحاني تۇتاستىقتى ساقتاپ قالۋدا اسا ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى.
– قۇرمەتتى كەڭشىلىك مىرزا، قازىرگى قازاقتىلدى تەمىرقازىق تەولوگ-مامان رەتىندە وزىڭىزدەن تورەلىك سۇراۋعا جۇگىنىپ ەدىك. تۇششىمدى ءارى وتكىر وي-پىكىرلەرىڭىز ءۇشىن راقمەت. ەلدىگىمىز بەن بىرلىگىمىز ماڭگى بولعاي!
#قاڭتار2022: الماتىدا "اۋەجاي ءىسى" بويىنشا سوت ۇكىمى شىقتى – جۋرناليست، مۇعالىم، جۇرگىزۋشى...
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى جاسارال قۋانىشالين ومىردەن وزدى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى
ەرمۇرات باپي: مەملەكەتتەن جاناشىرلىق كورمەگەن حالىق بيلىككە تاسبۇيرەك بولادى