Järken Bödeş: Jalğızdıq Qwdaydan keyin aqınğa jarasadı

Qazaq ädebietiniñ joqtauşıları men janküyerlerine, Qazaq öleñ öneriniñ qadau-qadau biikteriniñ biri, halıqaralıq "Alaş" ädebi sıylığınıñ iegeri, Türki tildes elderi poeziyası II festivaliniñ laureatı,  Qazaq poeziyasına "Jwldızğa orının Ay bermes", "Jwldıztas", "Böriniñ asığı", "Emender tünde bürleydi" qatarlı jır jinaqtarın sıylağan zamana jırauı Järken Bödeşwlımen bolğan äñgimemizdi wsınıp otırmız.

– Täuelsizdiktiñ altın tañın körgen baqıttı aqın retinde  osı täuelsizdikti qanşalıqtı jırlay aldıñız?

– Qazaq wltına täuelsizdik ülken kürespen kelgen. Bizdiñ ata – babalarımızdıñ ömiri kürespen ötken. Kimmen kürespedi? Kim jağasına jarmaspadı? Moñğol da, qıtay da, orıs ta, tipti irgeñdegi tuısqan özbek pen qırğız da jau boldı bir kezde. Solardıñ bärimen qazaq eliniñ erkindigi, jeriniñ jat tabanğa taptalmauı üşin küresti. Sol qazaqtıñ eñ ülken baqıtı – täuelsizdik! Täuelsizdik twrğanda qazaqtı eşkim tobıqtan qağa almaydı. Qaqtırmaydı da. Osınday bodaumen kelgen täuelsizdikti men şamamnıñ jetisinşe jırladım. Şığarğan är kitabımnıñ işinde täuelsizdik turalı toptama öleñderim bar. Är aqın öz älinşe jırladı bwl täuelsizdikti. Mende öz älimşe, jaratqanıñ auzıma salğan sözin, jürekke tüsirgen säulesin irkip qalğan joqpın. Biraq qwr wrandamadım. «Qubas at» öleñimde wlttıñ erkindigi üşin küresken Qabanbay batırdıñ beynesin tek erlikterin tizbelep bere bermey ruhın jazdım. Bizge eñ aldımen ruhı kerek. «Aman bolsa Qarakerey Qabanbay mingen qubas at, qwyrıq-jalınan alar edim tu jasap», –dep jırladım. Osınday asıl babalarımızdıñ ruhı jebep jürse, är qazaqtıñ jüreginen öşpese, täuelsizdigimiz mäñgi bayandı bola bermek.

Azattıq pen bostandıq,

Eñsesi biik osı egiz söz.

Mağınası tereñ teñiz söz.

Sözimniñ işindegi altını,

Tilimniñ wşındağı jarqılı.

Qwm keseniñ tübinde,

Mwra qalğan büginge,

Ata babamnıñ auzınan qalğan sarqını, – dep jırladıq şamamızşa. Egemendik alğan jiırma altı jıldan beri qaray jırlap kelem. Öle – ölgenşe jırlaymın. 

– Tuğan jer taqırıbında köp jazdıñız. Bwl taqırıp sizdiñ tağdırıñızben tikeley baylanıstı. Äli de jazıp jatırsız ba? Qanday taqırıpqa at basın köp bwrıp jürsiz?

– Bwl ömir boyı tausılmaytın taqırıp. Qaşan jüregim toqtap qalğanşa jırlap ötem tuğan jerimdi. Bwğan eşkimniñ eşqanday kümäni bolmasın. Osı kezde de jürekti jegidey jep jatqan da sol sağınış. Sondıqtan ğoy meniñ – Jayırdan asqan tauım joq,

Jayırdan basqa jauım joq,

Dertiñnen kettim jauır bop – dep aytatınım. Bwnı bireuler Järken tuğan jerin jekköredi eken dep oylar. Jayır taudı sağınğanım sonşa bwl künde «jauım» boldı.

Tuğan jerden ketkeli,

Sağınışım köp tegi.

Ayğa qarap wlığan,

Men bir jalğız kökböri, – dedim, tuğan jerdi sağınğanda. Al basqa taqırıptarğa kelsek, men kez-kelgen taqırıpqa bara alam. Qoğam, uaqıt, osı zaman, osı küngi adamdar tağı da basqa. Astarlap sayasattı da aytıp jiberem key kezderi. Onı meniñ kitabımdı oqığan adam bayqaydı. Öleñderimniñ özegi – sarğayğan sağınış. Qalğanı özim ömir sürip otırğan däuir, qoğam.

– «Ayğa qarap wlığan, men bir jalğız kökböri», – deysiz, jalğızdıqtı ädette qwdaydıñ bir belgisi retinde aytıp jatadı. Siz nege jalğızsıraysız?

Şınında bwlay dep swraq qoyğanıñ orındı. Qazaqtıñ tämsil sözi ğoy «jalğızdıq qwdayğa ğana jarasadı» degen. Al men aytar edim jalğızdıq qwdaydan keyin aqınğa jarasadı dep. Öytkeni aqınnıñ jırı  qwdaydıñ bergen däuleti. Mäñgilik däuleti. Sol däuletti aqsatpauımız kerek. Biiktetuimiz, aspandatuımız kerek. Aqındıq – Qwdaydıñ bergen amanatı. Jalpı ädebiettegi jalğızdıq ol aqın nemese jazuşınıñ jan düniesiniñ älemine baylanıstı. Biraq ol jasandılıq bolmauı tiis. Qazir ädebiette jasandılıq joq dey almaymın. Al qwdaydıñ jibergen şın talantı ondayğa barmaydı. Olardıñ özgeden dara körinip twratını sol. Bwğan hakim Abaydı alıp aytuğa boladı. «Molasınday baqsınıñ, jalğız qaldım tap şınım» deydi küñirenip. Qwday şın talantqa erekşe oylau quatın beredi de, ol köpten erekşelenip jalğız qaladı.

– Ädebiettegi jaña ağımdarğa qalay qaraysız? Ol jaqqa qalam sermep kördiñiz be?

– Qazirgi zamanğa, narıqqa, baylanıstı poeziyanıñ da aytarı bwrınğıdan özgerek. Qazirgi kezde köp jastar osını özinşe aytam dep jetkize almay qinaladı. Basqa eldiñ aqındarına, anağan – mınağan elikteydi. Söytip öziniñ tu tikken otanın wmıtıp qaladı. Abaydıñ özin eski deytinder bar. Abay mäñgi Abay. Adam neni oqısa da tek keregin ğana alu kerek. Poeziya qoqıspen bılğanbauı tiis. «İzdenbegennen iz qalmaydı» degen sözim bar meniñ. Biraq büginde izdenip jürip adasıp ketkender qanşama. Al özime kelsem, öleñde jañalıqqa men bardım. Biraq bılay bardım dep naqtılı ayta almaymın. Öleñimdi oqığan adam onı sezedi. Bizdiñ jıraulıq sarın älemdik poeziyamen  älmisaqtan beri astasıp jatır. Poeziya jaralğannan bastap jıraulıq sarın men qara öleñ älemdik deñgeyge köterilip ketken. Qazaq öziniñ wlı poeziyası arqılı basqağa ülgi boluı kerek.

– Öleñge sözsiz wyqas kerek pe?

– Men osı wyqas degen närsege basqaşa qaradım. Bireuler eñ aldımen wyqastı tauıp aladı. Wyqasıp twrsa öleñ dep esepteydi. Al şın aqınıñ köñilinen şığatın wlı jır qwdaydıñ qwdiretimen swlu söz bolıp  özi tögile saladı. Jıraulardıñ aytıp-aytıp kelip qara sözge kirip ketetini siyaqtı. Özdiginen ündesip, wyqasıp twradı.

– Wyqassız öleñ jazdıñız ba?

– Wyqassız öleñ jazdım, onday öleñ bar mende. Bala kezimde esimde qalğan, qariyalardan estigen Üybek degen bürkitşi turalı  oqiğa negizinde jazılğan «kek» degen öleñim. Sol oqiğanıñ özi swlu poeziya twrsa onı wyqastırıp büldirgim kelmedi. Qara sözben bwlaqtay sıñğırlata  saldım. Jüregime tabiği qalay keldi, solay jazdım. Wyqastıramın dep bwzıp almayın dedim. (Aqın osı sözinen keyin kitabın aşıp körsetti, bir qarap proza eken dep oylaysıñ biraq tögilip twr).

– Qazirgi qalam wstap jürgen jastardı oqisız ba? Jastar ädebietinde toqırau bar degen pikirge kelisesiz be?

– Qazirgi kezde talpınıp, jaqsı jazıp jürgen jastar bar. Joq emes. Olardıñ qaysı birin aytayın. Birinen – birin bölip jarmay-aq qoyayın. Qazir jamırap izdenis üstinde kele jatqan jas aqındar bar. Bizdiñ poeziyamız solarmen jañğıradı. Qwdayğa şükir. Müldem poeziya joq , jasandı degenge senbeymin. Öleñ jazğannıñ bäri aqın bolıp ketpeydi ğoy. Aqını sanaulı adamdar. Sol sanaulılar äli bar. Barlığına aytarım bir-aq närse – poeziya – ol ülken azap. Eñbektenbeseñ, mañdayıñnan ter tökpeseñ, jatpay-twrmay oqıp toqımasañ ol qaydan keletin dünie?! Barlığına şıdau kerek. İzdenbey aqın bolıp ketem degen oy bolmasın.

– Jwrt arasında keşegi Säbet odağı kezindegi ädebiet bir sıdırğı izge tüsip, sol izden şığa almay qaldı degen söz bar. Soğan qarağanda 20 ğasır ädebieti özine tiesili mindetin orınday aldı ma?

– Poeziyanı aytsaq, ol erkindik degen söz ğoy. Onı eşqanday sayasat qwrsaulay almaydı. Sol Keñes kezinde jazılğan İliyas Jansügirovtıñ «Qwlager» poemasın oqığan şığarsıñ? Qanday keremet. Qıp qısqa poemanıñ işine, jılqı men balanıñ tağdırına bügil qazaqtıñ tağdırın sıydırıp jibergen. Öz kezinde şığarmay qoyğan. Qazir bärimiz oqıp jürmiz. İliyastiñ jüregi şektelip qalğan joq. Qazir qwdayğa şükir söz erkindigi bar. Kim ne ayta alam deydi sonı aytsın. Biraq sonı dwrıs ayta almay jürmiz ğoy. Bir Mağjannıñ özi nege twradı.  Qazaq ädebieti Säbet twsında da jaqsı şığarmalarımen däurendep twrdı. Toqırap qaldı degenge kelispeymin.

– Sizdiñ biigiñiz kim?

– Men pälenbay biigim bar soğan jete almay talpınıp jürmin dep ayta almaymın. Meniñ biigim-poeziya!

– Äñgimeñizge rahmet!

Äñgimelesken: Retbek Mağaz

“The Qazaq Times”