Sarah Cameron: نازارباەۆ ۇكىمەتى اشارشىلىق ماسەلەسىن كوتەرۋدە رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىن ءبۇلدىرىپ الۋدان قورقادى

جاقىندا امەريكان تاريحشىسى، امەريكاداعى مەريلاند-كوللەدج پاركى ۋنيۆەرسيتەتى تاريح پروفەسسورىنىڭ اسسيستەنتى سارا كەمەروننىڭ «اشتىق  جايلاعان دالا، زورلىق-زومبىلىق جانە كەڭەستىك قازاقستاندى قۇرۋ» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىق كورگەن ەدى. بۇل ەڭبەكتە ول اشارشىلىقتىڭ قازاقتاردىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىن جويۋعا سەبەپ بولعانىن ءارى گەنوتسيد دەپ تانىلعان ۋكرايناداعى اشارشىلىقپەن سالىستىرعاندا قازاق حالقىنىڭ كوپ زارداپ شەككەنىن ايتادى. الايدا، قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىقتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن گەنوتسيد دەپ مويىندالماۋىنا نە سەبەپ بولۋى مۇمكىن؟ وسى ورايدا اۆتورمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

ءسىزدىڭ قازاقستانداعى اشارشىلىق تاقىرىبىن زەرتتەۋ ماقساتىندا قازاقستاندا تۇرىپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەنىڭىز بەلگىلى. نەلىكتەن ۋنيۆەرسيتەتتەگى زەرتتەۋ تاقىرىبى رەتىندە كەڭەستەر وداعى مەن قازاقستاندى تاڭدادىڭىز؟

مەن باكالاۆر دارەجەسىن العان سوڭ، 1999-2001 جىلدار ارالىعىندا رەسەيدە تۇردىم. سول رەسەيدە جۇرگەن كەزىمدە كەڭەس تاريحىنا قىزىعۋشىلىعىم وياندى. ناقتىراق ايتسام، رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنداعى ۆلاديۆوستوكتان ءتورت ساعاتتىق جەردە تۇرىپ، باستاۋىش سىنىپتىڭ وقۋشىلارىنا اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەردىم. جەرگىلىكتى جەردە كەڭەستىك كەزەڭ مۇرالارىنىڭ ءالى دە ساقتالىپ، كۇندەلىكتى ومىرگە اسەر ەتۋى مەنى تاڭ قالدىردى. سودان سوڭ امەريكا قۇراما شتاتىنا ورالىپ، يەل ۋنيۆەرسيتەتىندە كەڭەس تاريحىن زەرتتەپ، دوكتورلىق دارەجەسىن الۋدى ماقسات ەتتىم.

يەل ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوزىمنىڭ تاقىرىبىما سايكەس كەڭەس جانە رەسەي تاريحى تۋرالى كۋرستارىما قوسىمشا تاياۋ شىعىس تاريحىنا دا قاتىستى ساباقتار الدىم.  اتالعان جوعارى وقۋ ورنىندا ورتا ازيانى زەرتتەپ جۇرگەن مامان بولماعاندىقتان، مەنى كەڭەس وداعىنىڭ شىعىس ايماعى، اسىرەسە ورتالىق ازيا تاريحى قىزىقتىرا باستادى.  سول كەزەڭدە باتىس عالىمدارى تاراپىنان كەڭەس كەزىندەگى ورتا ازيا زەرتتەلمەدى ءارى ەشقانداي ماقالالار جاريالانبادى. جاريالانعان كۇننىڭ وزىندە ولار تەك وزبەكستانمەن بايلانىستى بولدى.  وسىلايشا، مەنىڭ نازارىم قازاقستانعا ءتۇستى، ويتكەنى، جوعارىدا اتاپ وتكەندەي باتىس عالىمدارىنىڭ تاراپىنان تىس قالدى، سونىمەن بىرگە، مۇراعاتتان ماتەريالدار مەن قۇجاتتار الۋ جاعى قولجەتىمدى بولۋى سەبەپ بولدى. ياعني، مەملەكەتتىك مۇراعاتتار، بۇرىنعى پارتيا مۇراعاتتارى دا (قازىرگى «پرەزيدەنتتىك مۇراعات») زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن اشىق.

جاقىندا جارىق كورگەن «اشتىق  جايلاعان دالا، زورلىق-زومبىلىق جانە كەڭەستىك قازاقستاندى قۇرۋ» اتتى كىتابىڭىز قازاقستانداعى اشارشىلىق جايىندا اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن بىردەن-ءبىر عىلىمي زەرتتەۋ بولىپ تابىلادى. اسىرەسە، ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز ارقىلى قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىق ماسەلەسى ەندى الەمنىڭ دە نازارىن اۋدارتپاق. كىتاپ تۋرالى ايتساڭىز. 

سارا كەمەروننىڭ «اشتىق جايلاعان دالا، زورلىق-زومبىلىق جانە كەڭەستىك قازاقستاندى قۇرۋ» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى

بۇل كىتاپ ون جىلدىق ەڭبەكتىڭ جەمىسى. العاشىندا، وسى تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا جازىپ شىقتىم. ادەتتە، امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى اكادەميالىق تاريحشىلارعا ەڭبەگىن كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارۋ ءۇشىن تاقىرىپتى ودان ءارى بىرنەشە جىل زەرتتەپ، جەتىلدىرىپ، تولىقتىرۋى قاجەت. سول سەبەپتى مەن دە  بىرنەشە جىل بويىنا ديسسەرتاتسيامدى قايتا قارادىم. سونىمەن بىرگە، اشتىق تاقىرىبىن زەرتتەۋ ءۇشىن مەن ورىس تىلىمەن قوسا قازاق ءتىلىن ۇيرەندىم. سونداي-اق، ەكى جىل بويىنا قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ارحيۆتەرى مەن كىتاپحانالارىندا جۇمىس ىستەدىم.

جالپى بۇل اشارشىلىق جايلى كىتاپتى مەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ سوڭعى جىلدارى جانە سول تۇستا ورىن العان وزگەرىستەرمەن باستايمىن. ماسەلەن، كوپتەگەن شارۋالاردىڭ (كرەستيانداردىڭ) قازاق جەرىنە قونىس اۋدارۋى قازاقتاردىڭ كوشپەلى تۇرمىسىن وزگەرتىپ، ولاردىڭ اشارشىلىق كەزەڭدەگى جاعدايىنىڭ ودان بەتەر ناشارلاي تۇسۋىنە اكەلىپ سوقتى. سودان سوڭ مەن كەڭەستىك بيلىك پەن ءستاليننىڭ قازاق كوشپەندىلەرىن ۇجىمداستىرۋ ماقساتىندا كۇشتەپ مودەرنيزاتسيالاۋ جوباسى ارقىلى قازاق دالاسىنا بيلىگىن كۇشەيتۋگە تىرىسقان كەزەڭ تۋرالى باياندايمىن.  كىتاپ اشارشىلىقتان كەيىنگى 30-شى جىلداردىڭ ورتاسىنداعى رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكانى قايتادان جانداندىرىپ، دامىتۋعا باعىتتالعان باستاماسىمەن جانە ءىس-ارەكەتتەرىمەن اياقتالادى. سونداي-اق، كىتاپ سوڭىندا ۇكىمەتتىك جانە پارتيالىق مۇراعاتتاردان تاپقان قۇجاتتاردان بولەك ەل اۋزىنان ەستىگەن تاريحي اڭگىمەلەر مەن ەستەلىكتەردى كەلتىرەمىن.

مەن زەرتتەۋ جۇمىسىمدى بىلاي دەپ تۇيىندەر ەدىم. بىرىنشىدەن، 1930 جىلدارداعى اشارشىلىق  ناقتى شەكاراسى بار ءارى كەڭەستىك ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلاتىن كەڭەستىك قازاقستاننىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلدى. سونداي-اق، اشارشىلىقتان كەيىن پاستورلىق كوشپەلى ءومىر سالتىن ىعىستىرعان جاڭا قازاقي ۇلتتىق بولمىس (new Kazakh national identity) پايدا بولدى. وسىدان باستاپ قازاقتار وزدەرىن الەۋمەتتىك توپ نەمەسە پاستورلىق كوشپەندى ءومىر سالتىن ۇستاناتىن حالىق ەمەس، ولار وزدەرىن ۇلتتىق توپ رەتىندە ويلاي باستادى.

الايدا، باسقا جاعىنان العاندا، ماسكەۋ ءوز ماقساتتارىنا تولىعىمەن قول جەتكىزە المادى. اقىر سوڭىندا، قازاقستان دا، قازاقتار دا ماسكەۋ كۇتكەنداي كەڭەستىك جۇيەمەن بىرىككەن جوق.  شىندىعىندا، قازاقتار اشارشىلىقتىڭ زاردابىن كەڭەس ۇكىمەتى تاراعانعا دەيىن تارتىپ كەلدى. ناتيجەسىندە،  سول كەڭەستىك جۇيە سالعان «تىرتىقتار» 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك الۋعا سەپ بولدى.

وسىدان ءۇش اي بۇرىن The Wall Street باسىلىمىندا جاريالانعان ماقالاڭىزدا قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىق ۋكراينامەن سالىستىرعاندا الدەقايدا قاتتى بولدى دەپ جازىپسىز.  ايىرماشىلىعى نەدە؟

ءيا، باتىستا قازاقستاندا بولعان اشارشىلىقتان كورى ۋكرايناداعى اشارشىلىق بەلگىلى. سەبەبى باتىستاعى بەلسەندى ۋكراين دياسپوراسىنىڭ ارقاسىندا ۋكرايناداعى اشارشىلىق ماسەلەسى كەڭىنەن ناسيحاتتالعان. ۋكرايندىق كەيبىر عالىمدار ۋكرايناداعى ورىن العان جاعدايدىڭ گەنوتسيد ەكەندىگىن، سونداي اق، ەتنيكالىق توپ رەتىندە ۋكرايندىقتارعا قارسى شابۋىل جاسالعانىن دالەلدەۋ ماقساتىندا ولارعا كورسەتىلگەن ازاپتاردىڭ «ەرەكشە» ەكەنىن اتاپ كورسەتۋگە تىرىسۋدا. ولار ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندە تەك قانا ۋكرايندىقتارعا قارسى وسىنداي قاستاندىق جاسالدى دەگەندى العا تارتادى.

الايدا، ۋكرايناداعى اشارشىلىق تۋرالى جاسالعان مالىمدەمەلەر شىندىقتان الىس، راسىمەن دە بولعان جاعدايمەن سايكەس كەلمەيدى. اشارشىلىق جىلدارى ۋكرايندار سەكىلدى قازاق حالقى دا كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان زورلىق-زومبىلىققا ۇشىرادى. ماسەلەن، اشىققان ادامداردىڭ شەكارا ارقىلى باسقا ەلگە قاشىپ كەتپەسى ءۇشىن شەكارالاردىڭ جابىلۋى، اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىنداردى قالا اۋماعىنا جاقىنداتپاۋ، سونداي اق، اشتىقتان زارداپ شەككەن اۋدانداردىڭ قارا ءتىزىمىن جاساۋ. اسىرەسە سوڭعىسى قازاقتارعا جاسالعان قاستاندىقتىڭ زورى بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

سونىمەن قاتار، ماسكەۋ قازاقستاندا دا قاتىگەز، ادامشىلىققا جاتپايتىن ءىس ارەكەتتەرگە باردى. اتاپ ايتقاندا، قازاقستان قىتاي شەكاراسىندا مىڭداعان اش قازاقتى مالشا قىرۋى، اش قازاقتى ءوز جەرىنەن، جايلاۋىنان قۋىپ شىعۋى، وسىنىڭ ءبارى ۋكراينادا بولماعان كارلاگتىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلدى. ال، مۇنداي لاگەر ۋكراينادا بولعان ەمەس.

شىن مانىسىندە، ۋكرايندىقتارمەن سالىستىرعاندا اشارشىلىقتان قازاقتار كوپ قاسىرەت شەكتى.  اشارشىلىقتىڭ سالدارىنان قازاقتار مادەني ترانسفورماتسياعا ۇشىرادى، كوشپەلى ءومىر سالتىن جوعالتتى. ال، ۋكرايندىقتار ودان امان قالدى.

وتكەن جىلدىڭ مامىر ايىندا "جاڭا قازاقستان" قوزعالىسى "قازاقستانداعى اشارشىلىقتى گەنوتسيد دەپ قابىلداۋ" اتتى مەموراندۋم جاريالادى. ولار قازاق دالاسىنداعى اشارشىلىقتى ادامزاتقا قارسى جاسالعان قاستاندىق دەپ تانىپ، گەنوتسيد ەكەندىگىن مويىنداۋدى ۇسىندى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستانداعى اشارشىلىق گەنوتسيد رەتىندە مويىندالۋى مۇمكىن بە؟

جالپى، گەنوتسيد ماسەلەسىندە مۇنداي سۇراققا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. سەبەبى، گەنوتسيد "قىلمىستاردىڭ قىلمىسى" بوپ سانالادى. كوپشىلىك بەلگىلى ءبىر جاعدايدىڭ گەنوتسيد دەپ تانىلماسا، مورالدىق ەڭ جوعارعى ايىپتاۋلارعا قول جەتكىزە المايدى نە لايىق ەمەس دەگەن ويدا. الايدا، مەن كىتابىمدا مۇنداي تۇسىندىرمەلەرمەن كەلىسپەيمىن.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى تاراپىنان قابىلدانعان گەنوتسيدتىڭ انىقتاماسى وتە كۇردەلى. ول انىقتاما كوپتەگەن قازاقستانداعى اشارشىلىق سەكىلدى ماڭىزدى كەيستەرمەن سايكەس كەلمەيدى. قازاقستاندىق جاعدايدا ءبىز بۇۇ-نىڭ انىقتاماسىندا كورسەتىلگەندەي، اشارشىلىقتىڭ "ۇلتتىق، ەتنيكالىق، ناسىلدىك نەمەسە ءدىني توپتى تۇتاستاي نە جارتىلاي جويىپ جىبەرۋ نيەتىن كورمەيمىز. قولداعى بار دالەلدەر رەجيمنىڭ ەتنيكالىق قازاقتاردى جويىپ جىبەرۋگە تىرىسقاندىعىنا دالەل بولا المايدى. الايدا، قازاقستانداعى اشارشىلىق گەنوتسيدتىڭ "مادەني، ساياسي جانە الەۋمەتتىك جويۋ" دەگەن كەڭ اۋقىمداعى ماعىناسىنا جاۋاپ بەرەدى. ماسكەۋ ۇجىمداستىرۋ ارقىلى قازاق مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى سانالعان كوشپەلى ءومىر سالتىن جويۋعا تىرىستى.

دەگەنمەن، قازاقستانداعى اشارشىلىقتىڭ گەنوتسيد انىقتاماسىمەن سايكەس كەلمەۋى - بۇل زۇلىمدىقتىڭ نازاردان تىس قالۋى كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى. كەرىسىنشە، تەك گەنوتسيدتىڭ انىقتاماسىنا جاۋاپ بەرەتىن قاستاندىقتاردىڭ نازارعا ىلىگىپ، ال ساياسي پروتسەستەن تۋىنداپ، ادامزاتتىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ، قىرعىنعا ۇشىراتقان قازاقستانداعى اشارشىلىق نەلىكتەن نازاردان تىس قالۋى كەرەك؟ مىنە، ءبىز وسى باعىتتا ويلانۋىمىز كەرەك.

اقش سەناتى ۋكرايناداعى اشارشىلىقتى گەنوتسيد دەپ مويىندادى. ءتىپتى، وتكەن جىلى بۇۇ-نىڭ 73-سەسسياسىندا ۋكراينا پرەزيدەنتى پوروشەنكو ۋكرايناداعى اشارشىلىققا قاتىستى دەكلاراتسيا قابىلداۋدى ۇسىندى. قازاقستان نەلىكتەن مۇنداي شەشىمدەر قابىلداي المايدى؟ نە كەدەرگى بولۋى مۇمكىن؟

نەگىزى مەن ساياساتتانۋشى ەمەس، تاريحشىمىن جانە دە زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىپتارىمنىڭ باستى بولىگى دە وسى تاريحپەن بايلانىستى. الايدا، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا سايكەس بىرنەشە بولجامدار جاساپ كورەيىن. جالپى، قازاقستان مەن رەسەي تىعىز قارىم-قاتىناستا. سول سەبەپتى، نازارباەۆ ۇكىمەتى اشارشىلىق ماسەلەسىن كوتەرۋدە رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىن ءبۇلدىرىپ الۋدان قورقادى. ال، باسقا قازاقتار ءۇشىن اشارشىلىق ماسەلەسىن اشىق تالقىلاۋ كەڭەس كەزىنەن قالعان مۇرالارعا كولەڭكە ءتۇسىرۋ بوپ سانالادى، ويتكەنى كوپشىلىگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانعا جاساعان جاقسىلىعى كوپ دەپ ويلايدى.

زەرتتەۋ بارىسىندا بۇرىن سوڭدى جاريالانباعان قانداي دەرەكتەرگە كەزىكتىڭىز؟ رەسەيدەگى ارحيۆتەردى اقتاردىڭىز با؟ زەرتتەۋ كەزىندە قانداي كەدەرگىلەر بولدى؟

مەملەكەتتىك مۇراعاتتار مەن قازاقستانداعى پرەزيدەنتتىك مۇراعاتتىڭ قىزمەتكەرلەرى زەرتتەۋ جۇمىسىما وتە كوپ كومەكتەرىن تيگىزدى. قازاقستانداعى پرەزيدەنتتىك مۇراعاتىندا جاقىندا اشىلعان  قور 719 بولىمىنەن كوپتەگەن قۇندى ماتەريالدار تاپتىم. مۇنداعى اشارشىلىققا قاتىستى قۇجاتتار  كىتابىم ءۇشىن ماڭىزدى دەرەكتەردىڭ كوزى بولدى.

مەن قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەرمەن قاتار، بىرنەشە اي بويى ماسكەۋ ارحيۆتەرىندە دە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاسادىم. الايدا، ماسكەۋدەن كورى، قازاقستانداعى مۇراعاتتار وتە پايدالى بولدى مەن ءۇشىن، ويتكەنى، ولار قولجەتىمدى ەدى. ماسكەۋدە زەرتتەۋشىلەرگە پايدالانۋعا تىيىم سالىنعان قۇجاتتار قازاقستاندا قولجەتىمدى. وكىنىشكە وراي، مەن قازاقستاندا دا، رەسەيدە دە قۇپيا پوليتسيانىڭ مۇراعاتتارىنا قول جەتكىزە المادىم.

الايدا، زەرتتەۋ بارىسىنداعى ەڭ باستى كەدەرگى مۇراعاتتارداعى ماتەريالداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ەمەس، سەبەبى، اتالعان ارحيۆتەردەن اشارشىلىققا قاتىستى كوپتەگەن رەسمي قۇجاتتارعا تاپ بولدىم. بىراق، مەن ءۇشىن ەڭ قيىنى - اشارشىلىق تاريحىن ادامدار تاراپىنان بايانداپ بەرۋشىلەردىڭ جوقتىعى، ەستەلىكتەر، اۋىزشا ايتىلاتىن ماتەريالدىڭ ازدىعىندا. دەگەنمەن، از بولسا دا اۋىزشا جازىپ العان ماتەريالدار، ەستەلىك اڭگىمەلەر مەنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگىنە اينالدى. ولاردىڭ كومەگىمەن اشارشىلىقتىڭ قازاق قوعامىن قالاي وزگەرتكەنى جايىندا ايتا الدىم.

بولاشاق جوسپارلارىڭىز قانداي؟ ءسىز قازاقستان تۋرالى زەرتتەۋدى جالعاستىراسىز با؟

ءيا، مەن قازاقستاندى زەرتتەۋدى جالعاستىرامىن، الايدا، زەرتتەۋ باعىتىمدى ازداپ وزگەرتتىم. بولاشاقتا قازاقستان مەن ۋكراينادا بولعان اشارشىلىقتى سالىستىرىپ، ماقالا جاريالاماقپىن. ادەتتە، بۇل ەكەۋى ەكى بولەك زەرتتەلۋى ءتيىس، الايدا، ەكى ەلدەگى اشارشىلىقتى سالىستىرۋ ارقىلى مەن ۇجىمداستىرۋعا دەگەن كوزقاراستى وزگەرتەمىن دەپ ويلايمىن. ال، كەلەسى كىتابىمدا كەڭەس داۋىرىندەگى ارال تەڭىزىنىڭ ترانسفورماتسياسىن زەرتتەۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. ارال تەڭىزىنىڭ داعدارىسى دا قازاقستانداعى اشارشىلىق تاقىرىبى سەكىلدى باتىستا اسا تانىمال ەمەس. الايدا، وسى تاقىرىپتى زەرتتەۋ ارقىلى كوپتەگەن ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ باسى اشىلادى دەگەن سەنىمدەمىن. ماسەلەن، كەڭەس وداعىنىڭ قۇلدىراۋ سەبەپتەرى مەن كەڭەس كەزەڭىنىڭ سوڭعى جىلدارىنداعى ورتا ازياداعى ۇلتشىلدىقتىڭ قارقىندى دامۋىنىڭ العىشارتتارىن تابۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. سونداي-اق، ول قازىرگى عالامدى الاڭداتىپ وتىرعان كليماتتىڭ وزگەرۋى مەن سۋدى پايدالانۋ ماسەلەلەرىن شەشۋدە ىقپالىن تيگىزەدى دەگەن ويدامىن.

سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

"The Qazaq Times"