قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسى اقش-تى نەگە الاڭداتىپ وتىر؟

وتكەن اپتانىڭ باس شەنىندە قىتاي كومپارتياسىنىڭ XIX قۇرىلتايى ءوز مارەسىنە جەتتى. بۇل قۇرىلتاي قىتايدىڭ قازىرگى باسشىسى شي ءجينپيڭدى (سي تسزينپين/Xi Jinping) پارتيا تاريحىنداعى ماڭىزدى ورىنعا كوتەردى. سونىمەن بىرگە 24 قازان كۇنى قىتاي باسشىسىنىڭ 2013 جىلدان بەرى جولعا قويىپ كەلە جاتقان «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگياسى دا قكپ-نىڭ قۇبىلاناماسىنا اينالدى. وعان قوسا ونىڭ «قىتاي ارمانى» دەپ اتالاتىن ساياساتى دا ەل ۇكىمەتىنىڭ تەمىرقازىعى بولىپ ورنادى.

«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىنىڭ قكپ جارعىسىنا ەنۋى، شي ءجينپيڭنىڭ بۇل ستراتەگيانى جۇزەگە اسىرۋعا بارىنشا نيەتى بولىپ وتىرعانىن ايعاقتايدى. وعان قوسا، ونىڭ قۇرىلتايدىڭ اشىلۋ سالتاناتى كەزىندەگى بايانداماسىندا «كۇشتى، قۋاتتى مەملەكەت» دەپ ءسوز باستاۋىنىڭ نەمەسە قىتايدىڭ حالىقارالىق اۋقىمدى ماسەلەلەردەگى ىقپالىنىڭ ارتا تۇسكەنىن قايتا-قايتا ءسوز ەتۋى دە بۇعان مىسال بولا الادى.

اتالعان قۇرىلتاي قىتايدىڭ الداعى باعىتى مەن ماقساتىنىڭ تىم ارىدا، ايتالىق الەمنىڭ تەڭدەسسىز الپاۋىت ەلى بولۋدى كوزدەپ وتىرعانىن انىق اڭعارتتى. اقش-تاعى «ۋاشينگتون پوست» (Washington Post), «The Wall Street Journal» اتتى تانىمال باسىلىمداردا «ءبىز ترامپپەن ابىگەر بولىپ جاتقاندا، قىتاي جاڭا تاريح جازۋعا كىرىستى» نەمەسە «شي جينپيڭنىڭ «قۇدىرەتتەنۋى» اقش-قىتاي ساياساتىنا نەلەردى الىپ كەلەدى؟» دەگەن تاقىرىپتارداعى كولەمدى ساراپتامالار جاريالاندى. بۇل ماقالالاردا قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» ستراتەگيالىق باعدارلاماسى ارقىلى الەم ەلدەرى اراسىندا اكتيۆتى ساياساتتى ۇستانعانىن ايتادى. ال، ترامپ ۇكىمەتىنىڭ الەمدىك ماڭىزدى ماسەلەلەردە تىم سالقىنقاندىلىق تانىتقانىنا سىن ايتىپ، قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بۇدان پايدالانىپ وتىرعانىن العا تارتادى.

“The New York Times” باسىلىمىندا جاريالانعان «قىتايدىڭ «جاڭا جىبەك جولى» امەريكا ءۇشىن ۇلكەن سىن» اتتى ماقالادا مىناداي مىسالداردى كەلتىرگەن: «قىتاي العا قويعان «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسى الەمنىڭ 65 ەلىن، جەر پلانەتاسىنىڭ 70 پايىزىن، ال ەنەرگيا قورىنىڭ 75 پايىزىن، ءوندىرىس الىپتارىنىڭ 28 پايىزىن قامتىپ جاتىر. ەگەردە بۇل جوسپارىن جۇزەگە اسىراتىن بولسا، وندا قىتايدىڭ اۋقىمى قىسقا ۋاقىت ىشىندە جەدەل كەڭەيۋمەن بىرگە، مۇنشالىق بايلىقپەن ۇشىراسا وتىرىپ وزدەرىنىڭ ونىمدەرى ءۇشىن الىپ بازار اشاتىن بولادى» دەلىنگەن. باسىلىم ءتىلشىسى بىرنەشە امەريكالىق مامانداردىڭ پىكىرىن دە ورتاعا سالادى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جوسپار جۇزەگە اسىپ جاتسا، قىتاي الەمدىك دامۋدا اسا قارقىندى بولعان اعىسقا كىرەدى جانە ول ورىنىن ەشكىمگە وڭاي بوساتپايتىنى انىق.

قالاي بولعاندا دا وتكەن اپتادا اقىرلاسقان قۇرىلتايدان كەيىن، ىرگەمىزدەگى قىتايدىڭ  «ۇلى دالامىزدى» باسىپ وتەتىن ستراتەگيالىق باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا بەل شەشە كىرىسكەنى انىق. «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىنىڭ وتىرىستارىنا قاتىسقان پرەزيدەنتىمىز دە بۇل باستاماعا قولداۋ تانىتىپ قايتقانى تاعى بار. ەندى بىزگە بۇل الامانداعى ءوز باسىرەمىزدىڭ بابىن كەلىستىرىپ، باعىن اشۋ كەرەك بولعانداي. قالايدا، ءبىز ءۇشىن قازىر اينالامىزدا بولىپ جاتقان ءدۇبىردى قاباق قاقپاي قاراعانىمىز ءلازىم.

“The Qazaq Times”