مەنى اكە-شەشەم «ساتىپ العان»
– ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز كوپتەگەن شىعارمالارىڭىزدا ساكەن دەپ جازىلعان ەكەن. ساكەن نارىمبەتوۆ دەپ. نەگە؟
– مەنىڭ ساتىبالدى دەگەن ەسىمىم ءتولقۇجاتىمدا عانا جازىلعان. ال اينالامداعىلاردىڭ ءبارى ساكەن دەيدى. نەگە ەسىمىمدى ساتىبالدى قويعان دەسەڭىز، مەنىڭ الدىمدا بەس بالا بولعان ەكەن. بىراق، ءبارى ءبىر-ەكى جاستان اسپاي، كوز جۇما بەرىپتى.
ونى بىرەۋلەر كوز تيگەننەن بولدى دەپ جاتادى، ەندى بىرەۋلەر اۋىردى دەيدى… سودان اكە-شەشەم مەن تۋعاندا قارلىعاش دەگەن كىندىك شەشەمە اپارىپ، تابىستاعان ەكەن. قىرىق كۇن بويى انام سول كىسىنىڭ ۇيىنە قاتىناپ مەنى ەمىزىپ جۇرەدى. قىرىق كۇن تولعاندا ىرىمداپ وزدەرىنە قايتىپ الماق بولادى. ءسويتىپ، بازاردان سول كەزدە شىعىپ جاتقان «ۇيرەك تۇمسىق» تارازى الىپ كەلىپ، مەنى ءبىر جاعىنا جاتقىزىپ، ەكىنشى جاعىنا سول كەزدەگى ەڭ تاپشى، باعالى دەگەن زاتتاردان قويىپ، تەڭشەپ، مەنى «ساتىپ الادى». سودان سوڭ ەسىمىمدى ساتىبالدى قويادى. ونىمەن قويماي، قۇلاعىمدى تەسەدى. شاشىمدى الىپ، ايدار قويادى. سول ايدارمەن ەكىنشى سىنىپقا بارعانشا ءجۇردىم… بىراق مەنى تۋعانىمنان ەشكىم قۇجاتتاعى اتىممەن اتاعان ەمەس. ءبارى ساكەن دەدى. وقۋ ورنىندا دا، كينو سالاسىندا دا ارىپتەستەرىم ءالى كۇنگە مەنى سول ۇيرەنشىكتى اتپەن اتاپ كەلەدى. تەك مەنى جاقىن تانىمايتىن ادامدار عانا قۇجاتتاعى ەسىمىممەن ساتىبالدى دەيدى.
– بەلگىلى سىنشى ءاليا بوپەجانوۆا ءسىزدىڭ ءبىر كىتابىڭىزعا جازعان العىسوزىندە فەللينيدىڭ: «مەن بالىق تۋرالى فيلم تۇسىرسەم دە، ول ءومىرباياندىق بولار ەدى» دەگەن ءسوزىن كەلتىرگەن ەكەن… سول جازباسىندا ءسىزدىڭ شىعارماشىلىقتا جەكە تاعدىرعا ەرەكشە دەن قوياتىنىڭىزدى ايتىپ وتەدى.
– مەن عانا ەمەس، بارلىق رەجيسسەر سويتەدى. بىراق مەن تاعدىردى ينتريگا، فابۋلا رەتىندە الىپ قاراعاننان گورى حاراكتەردى، مىنەزدى اشقان ماڭىزدى دەپ سانايمىن. مەن ءۇشىن، كينونىڭ العىشارتى – كەيىپكەرىڭ كادرعا كىرگەننەن باستاپ مىنەز كورسەتۋى كەرەك. جۇرىسىنەن، سويلەۋ مانەرىنەن، لەكسيكونىنان، ءار ارەكەتى مەن قوزعالىسىنان سول مىنەزى كورىنىپ تۇرۋى شارت. ويتكەنى، ءبىر جارىم ساعاتتىڭ ىشىندە كوپ نارسەنى ايتىپ ۇلگەرۋ مۇمكىن ەمەس، قىسقا شتريحتار، مىنەز ارقىلى ءبىراز اقپارات بەرىلۋى ءتيىس. گرەك عۇلاماسىنىڭ «سەنىڭ مىنەزىڭ – سەنىڭ تاعدىرىڭ» دەگەن ءسوزى وسىدان شىققان. ادامنىڭ مىنەزىن العاش ەسىك اشىپ كىرگەنىنەن باستاپ-اق كورۋگە بولادى. مىسالى، بىرەۋلەر ەسىكتى سىقىرلاتپاي، ءجاي اشادى. ءسويتىپ، «سالەمەتسىزدەر مە» دەپ امانداسىپ، ءجون سۇراي باستايدى. ەكىنشى بىرەۋ ەسىكتى اشىپ قويىپ: «اسسالاۋماعالەيكۇم! وسىندا پالەنشە بار ما!» دەپ داۋىس-تاپ كىرەدى. ءۇشىنشىسى، ەسىكتى سارت ەتكىزىپ اشادى دا، ەسىكتەن كىرىپ كەپ، قولىڭدى الادى. مىنە، وسى ءۇش مىنەزدىڭ اراسىنان بۇكىل ادام بالاسىنىڭ مىنەزىن تابۋعا بولادى. ارقايسىمىزدىڭ مىنەزىمىز – ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز. مىنەزىمىزگە ساي قىلىق جاسايمىز. ال سول قىلىعىمىزعا ساي تاعدىرىمىز جاسالادى. سول سەبەپتى، مەن ءۇشىن كەز كەلگەن شىعارما بىردەن مىنەزدى اشۋعا قۇرىلۋى كەرەك. «مۇستافا شوقايدى» تۇسىرگەندە دە، «اماناتتا» دا العا قويعان ەڭ باستى ماقساتىم، كەيىپكەر مىنەزىن كورسەتۋ ەدى. مىسالى، كەنەسارىنىڭ قايسار مىنەزى بولماسا، ول ءولىپ قالماس ەدى. ەگەر ول كومپروميسكە باراتىن بولسا، ماسەلەنى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشە الاتىن قابىلەتى بولسا، قىرعىزدارمەن كەلىسىمگە بارار ەدى. مامىلەگە كەلەر ەدى. بىراق ول كەلىسىمگە كونبەدى. «ءبىزدى ساتتىڭدار، بەرگەن ۋادەلەرىڭدى ورىنداعان جوقسىڭدار» دەپ اشۋعا ءمىندى دە، سوڭىندا باسى كەتكەن. بەكماحانوۆ تا بىربەتكەي بولعان. ول باسقا تاقىرىپقا ءوتىپ، ءوز پىكىرىن، ماقساتىن وزگەرتە سالعان جوق. سول بىربەتكەيلىگىنەن عىلىمنان الىستاتىلدى، قۋدالاندى. كەيىنگى تولقىن وكىلى – الگى جۋرناليست جىگىت تە بىربەتكەيلىگىمەن كەيىندەۋ، 1968 جىلى «ءۇش ءارىپتىڭ» قارماعىنا ىلىكتى، كينودان بايقاعان بولارسىڭ. دەمەك، مەنىڭ وسىنداعى ءۇش كەيىپكەرىم ۇشەۋى دە گاملەت بولدى. ادام بوپ قالامىز با، قالمايمىز با؟ تيتىقتاپ شارشاساق تا، اقيقاتتى ىزدەۋدى جالعاستىرامىز با، قويامىز با دەگەن سۇراقتار ۇنەمى ولاردىڭ الدىندا تۇردى. سوڭىندا كورەرمەن ويىندا «امانات ورىندالدى ما، ورىندالعان جوق پا» دەگەن سۇراق قالدى.
تاريحي فيلمدەر ءتۇسىرۋدى ءوزىمنىڭ پارىزىم دەپ ءبىلدىم
– «امانات» شولىركەپ، سۋساپ وتىرعان قازاق قوعامى ءۇشىن سالقىن سارى قىمىز سياقتى بولدى. ونداعى ءاربىر كارتينا، ءار ءسوز، ءار سيۋجەت ءبىر جۇتىم قىمىزداي ماڭىزدى، قۇنارلى. كورگەننىڭ ساناسىن سىلكىمەۋى، بويىن سەرگىتپەۋى مۇمكىن ەمەس. جالپى، ءبىزدىڭ قوعامدا تاريحي-پاتريوتتىق تاقىرىپتاعى فيلمدەرگە سۇرانىس جوعارى ەكەنىن سىنشىلار ءجيى ايتىپ ءجۇر. بۇل راس قوي؟
– راس، بىراق، مەنىڭ ءتۇسىرىپ جۇرگەنىم پاتريوتتىق فيلمدەر ەمەس. «جاۋجۇرەك مىڭ بالا»، «الماس قىلىش»، مىنە، وسىلار پاتريوتتىق فيلمدەر. مەنىڭ ماقساتىم، ءبىزدىڭ كورەرمەن، قازاق ءوزىنىڭ وتكەنىنە، تاريحىنا، وزىنە جيىركەنبەي قاراي بىلسە ەكەن دەيمىن. ايناعا قاراعاندا ءوز بەينەسىن تانىماي، وزىنە ءوزى ۇرگەن كۇشىك سياقتى بولماي، ءوزىنىڭ بالالىعى مەن بۇرىنعى تاريحىنا قۇرمەتپەن، ويلى كوزبەن قاراي الاتىن دەڭگەيگە جەتسەك ەكەن دەيمىن. اۋەلى، «مۇستافا شوقاي» تۇسىرىلگەندە، مەن سول قۇشتارلىق بار ەكەنىنە كوز جەتكىزدىم. ول ماعان قانات ءبىتىردى. دەمەك، كەنەسارىلار بوستان بوسقا قان توكپەگەن ەكەن. بەكماحانوۆ دا تەكتەن تەك باسىن بايگەگە تىكپەگەن. ءبارى بولاشاق ءۇشىن.
– ال ءبىز وسىنداعى كورەرمەن سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الىپ وتىرمىز با؟
– قايداعى قاناعاتتاندىرعان، جۇمىس ەندى باستالىپ جاتىر. ءبىز ءوز كينويندۋستريامىزدى دامىتۋعا ەندى بەت بۇرىپ وتىرمىز. ەندى عانا وزىمىزگە نە قاجەت ەكەنىن ويلاستىرىپ، ىزدەنۋگە كوشتىك. ەندى ەركىن جۇزە باستادىق. جيىرما بەس جىل ءبىر مەملەكەت ءۇشىن وتە قىسقا ۋاقىت.
– ءوزىڭىز وسى باعىتتا فيلم ءتۇسىرۋدى جالعاستىراسىز با؟ مىسالى، بەكماحانوۆ تۋرالى فيلم تۇسىرگىڭىز كەلەتىنىن ءسىز 2011 جىلدارى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ءۇشىن ساۋىتبەك ابدراحمانوۆقا بەرگەن سۇحباتىڭىزدا ايتقان ەكەنسىز.
– ءيا، سول تۇستا ايتسام، ايتقان بولارمىن. بىراق ول كەزدە مەنىكى ءالسىز عانا ءۇمىت بولاتىن. كەيىن «مۇستافا شوقايدى» تۇسىرگەن سوڭ ماعان قانات ءبىتتى. ويتكەنى، شوقاي مىنەزى ءبىراز كورەرمەن ساناسىنا وي سالعانىن بايقادىم. الدىنداعى «كوزىمنىڭ قاراسى»، «قىزجىلاعان» سەكىلدى اۆتورلىق فيلمدەردى قويا تۇرىپ، تاريحي تۇلعالارىمىزدى ەكرانداۋ مەنىڭ ءوزىمنىڭ پارىزىم ەكەنىن ءتۇسىندىم. ءالىم كەلگەنىنشە تاريحي تاقىرىپتارعا بارىپ، وسىنداي تۇلعالارىمىزدى جارىققا شىعارسام دەگەن ىقىلاس تۋدى. جالپى پاتريوتتىق، تاريحي تاقىرىپتارداعى فيلمدەرگە دەگەن سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن «قازاقفيلم» ءالى وسىنداي جيىرما-وتىز فيلم ءتۇسىرۋى كەرەك. قاراپ وتىرساڭىز، ءبىزدىڭ بىردە-ءبىر باتىرىمىز بىرەۋدىڭ ءبىر سانتيمەتر جەرىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن كۇرەسپەپتى، ءوزىنىڭ جەرىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن عانا كۇرەسىپتى. بۇل دەگەنىڭىز – پارادوكس. شىڭعىسحان دا، ناپولەون دا، باسقا اتاقتى قولباسىلاردىڭ ءبارى دە باسقا ەلدىڭ جەرىن جاۋلاپ الىپ، سونىمەن اتى شىققان. ال ءبىزدىڭ باتىرلارىمىزدىڭ ەشقايسىسى ادامزات الدىنداعى ادالدىقتان اسىپ كەتپەگەن، ءوز ءدىنىن، ءوز جەرىن، ءوز ەلىن قورعايمىز دەپ كۇرەسكەن.
– ءسىز ىلعي وتكىر تاقىرىپتاردى قوزعايسىز. «قىزجىلاعانداعى» پوليگون قانشالىقتى وزەكتى تاقىرىپ ەكەنى تۇسىنىكتى. ال «مۇستافا شوقايدى» كوپتەگەن زامانداستارىمىز كەڭەستىك كوزقاراستان، «ساتقىن، قاشقىن» دەپ قارالاۋدان ارىلا الماي جۇرگەندە ءتۇسىردىڭىز. وندايلار ءالى دە بار.
– ءيا، ءالى دە بار.
– ءسىز وسىنداي وتكىر تاقىرىپتارعا باراردا يدەياڭىزدىڭ جۇزەگە اساتىنىنا، ماقساتىڭىزعا جەتىپ، قولعا العان ءفيلمىڭىزدى ءتۇسىرىپ شىعا الاتىنىڭىزعا، قارسىلىققا، سىنعا ۇشىراپ، كەدەرگىگە تاپ بولمايتىنىڭىزعا سەنىم بولا ما؟
– مەن مۇنداي تاقىرىپقا بارعاندا كەدەرگى بولاتىنىن ءبىلدىم. تەحنيكا تىلىندە سوپرومات دەگەن ۇعىم بار. ول «قاراما-قارسى ماتەريالدار» دەگەن ءسوز. كەز كەلگەن تاقىرىپ ەگەر اقيقاتقا ارنالاتىن بولسا، ول جەردە قاشان دا سوپرومات بولادى. ويتكەنى، ادامزات ءوزىنىڭ ۇيرەنگەن كوزقاراسىنان اينىعىسى كەلمەيدى. سوعان ۇيرەنىپ قالعان. مىسالى، مەن ىلعي دا وزىمە ۇناعان ءبىر كيىمدەردى تاستاماي كيىپ جۇرەم، ويتكەنى، سوندا ءوزىمدى وتە ىڭعايلى سەزىنەم. ءتىپتى، بالالارىم جاڭا كيىم اپەرىپ، «اكە، نەگە ۇستىڭدەگىنى تاستامايسىڭ، مىنانى كيسەڭشى» دەسە دە، اينالىپ كەپ بۇرىنعى كيىمدەرىمە قول سوزىپ تۇرام. بولماي بارا جاتسا، بالالارىما «سەن كيىپ، كىشكەنە ەسكىرتىپ بەرشى» دەپ وتىنەم. ادامزات تا سولاي. ءبىزدىڭ ۇيرەنىپ قالعان كوزقاراسىمىز بار، ماركسيزم-لەنينيزم دەگەن. سول كەڭەستىك ءداۋىر قالىپتاستىرعان كوزقاراستان ارىلعىمىز كەلمەيدى. 1980 جىلى ءبىزدىڭ كوممۋنيزم باعىندا شالقامىزدان ءتۇسىپ، الما جەپ جاتاتىن كەزىمىز ەدى. ويتكەنى، ءبىزدى سولاي ۇيرەتكەن. ءبىزدى قابانباي باتىر، الپامىس باتىر، كەندەباي باتىر سياقتى بول دەپ تاربيەلەگەن جوق، پاۆليك موروزوۆ بولساڭ، سوندا عانا باعاڭ وسەدى دەپ تاربيەلەدى. ءبىزدىڭ شىنىمەن پاۆليك موروزوۆ بولعىمىز كەلدى. ارامىزدا سونداي «دارەجەگە» قول جەتكىزىپ، پاۆليك بولىپ كەتكەن ادامدار دا بولدى. بىراق، قازىر ولاردىڭ اتتارى اتالمايدى. ويتكەنى، زامان وزگەردى. ال ەندى تاريحي تاقىرىپقا بارىپ، تىڭ دۇنيەلەر جاساپ جاتقان رەجيسسەر قازىر جالعىز مەن ەمەس. تاياۋدا «الماس قىلىش» دەگەن ءفيلمنىڭ تانىستىرىلىمى بولدى. الدا ول دا ەكرانعا شىعادى. سول فيلمدە دە ءبىراز نارسە قامتىلعان. ەرتەڭ وسى كينونى كورگەن سوڭ دا «ول زاماندا ونداي بولعان جوق، مۇنداي بولعان جوق» دەپ شىعاتىن كورەرمەن تابىلاتىنىن مەن بىلەم. ويتكەنى، ءبىزدىڭ كورەرمەننىڭ ءبارى – تاريحشى. جالپى، باسقا ەلدىڭ كورەرمەندەرىنە قاراعاندا قازاق كورەرمەنى وتە كىرپياز. بۇرىن سۇلتان قوجىقوۆ «قىز جىبەك پەن تولەگەن» ءفيلمىن ەكرانعا شىعارعاندا دا «قىز جىبەك بىلاي كيىنبەگەن، بىلاي جۇرمەگەن. تولەگەن شاشىن وسىرمەگەن» دەگەن سياقتى پىكىر ايتقاندار تابىلا كەتكەن. وندايلار ءداپ ءبىر قىز جىبەك زامانىنان كەلگەندەي سويلەيدى. مەن كوبىنە وسىنى قالجىڭعا اينالدىرام، جاڭاعىداي پىكىر ايتاتىن ازاماتتاردى نەگە ساحناعا شىعارىپ، «قىز جىبەكتىڭ زامانداسى»، «تولەگەننىڭ زامانداسى» دەپ ەلگە تانىستىرمادىق ەكەن دەيمىن… شىن مانىندە، ول زاماندا كىم بولدى؟ ال بولماسا، نەگە ولار تولەگەندەرمەن بىرگە اسىق ويناعان ادام سياقتى سويلەيدى؟.. كەيدە وسىنداي سىنشىلارعا شىنىمەن اشۋىڭ كەلەدى. بىزدە، قايتالاپ ايتام، كوبى پىكىر ايتپايدى، ۇكىم ايتادى. ءبارى كينو سىنشىسى… دۇرىسى، پىكىر ايتۋ ءۇشىن دە ادام الدىمەن دايىن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ال جاڭا مەن ايتىپ وتىرعان فيلمدەر ارقىلى ءبىز كورەرمەندەردى اقيقاتتى قابىلداي بىلۋگە پسيحولوگيالىق، ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدا دايىندايدى دەپ سەنەم. بولاشاققا قازىر ۇلكەن نەگىز قالانىپ جاتىر. جاس رەجيسسەرلەر ءوسىپ كەلەدى. ەرتەڭ تالاي جاڭا فيلمدەر تۇسىرىلەدى. سول كەزدە كورەرمەن ولاردىڭ تاريحي تاقىرىپتا تۇسىرگەن فيلمدەرىن تەز تۇسىنەتىن دارەجەگە جەتەدى دەپ ويلايمىن. ال قازىر ءبىزدىڭ كەيبىر كورەرمەندەر وزدەرى نوتا بىلمەيدى، بىراق سولفەدجيودان ساباق بەرگىسى كەلەدى.
كورەرمەندى ويعا شاقىراتىن فيلمدەردى كوبەيتۋ قاجەت
– سماعۇل ەلۋبايدىڭ ءسىز جايىندا جازىلعان «تۋعان توپىراققا نىق قادام تىرەگەن سۋرەتكەر» اتتى ماقالاسىندا وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا «كينو ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋدا الدىنا جان سالمايتىن شاپشاڭدىعىن مويىنداتىپ»، جۇرت شۇعىل كينو ونەرىنە بەت بۇرا باستادى دەپ جازىپتى. ءبىز وسى كينونى ۇلتتىق يدەولوگياعا پايدالانا الىپ ءجۇرمىز بە؟
– پايدالانا الماي وتىرمىز. ءبىز ايانباۋىمىز كەرەك. بۇرىن كوپ جۋرناليستكە ايتقان دا شىعارمىن، امەريكانىڭ وبرازىن 30-شى جىلى گولليۆۋد جاسادى. ءالى كۇنگە امەريكالىقتاردىڭ قالاي كيىنىپ، قالاي ءجۇرۋى كەرەكتىگىنە دەيىن گولليۆۋد بەلگىلەپ وتىرادى. جانە ونىسى ۆيرۋس سياقتى بۇكىل دۇنيەگە جايىلىپ جاتىر. دەمەك، كينو دەگەن وتە كۇشتى قارۋ. ونى شوق ۇستاعانداي ابايلاپ جاساۋ كەرەك. باياعىدا ءبىزدىڭ انالارىمىز وشاقتىڭ جانىنداعى ساماۋىردى قىزدىرۋ ءۇشىن وشاقتىڭ ىشىنەن الىنعان شوقتى ەكى الاقانىنا كەزەك-كەزەك ساپ وتىرىپ، الپەشتەپ اپارىپ، ساماۋىرعا سالاتىن. مىنە، كينوعا دا وسىنداي ەپتىلىك، يۋۆەليرلىك جاۋجۇرەكتىك، وجەتتىك قاجەت. تاريح تا سونداي. ول – شوق، جانىپ تۇرعان شوق. ونىڭ ارقايسىسىن الپەشتەپ الاقانعا سالىپ وتىرىپ پايدالانۋىمىز قاجەت. تاريحقا ۇلتتىق كوزبەن قاراۋ كەرەك. باسقا ەلدىڭ كوكەلەرىنىڭ كوزىمەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ، ناعىز قازاقتىڭ كوزىمەن قاراۋىمىز كەرەك.
– جاتتاندى سۇراق، ءبىز كەز كەلگەن تاريحي فيلمدە جوق جوڭعارمەن شابىسىپ جۇرەمىز. نەگە؟ ەگەر سول جوڭعارلار قازىر ۇلكەن مەملەكەت بولىپ وتىرعان بولسا، ءبىز مۇلدەم تاريحي تاقىرىپقا بارا الماس پا ەدىك؟
– ءبىز ونەردە دە شىندىققا تىكە قاراي الماي كەلەمىز.
– ءوزىڭىز وسىنداي قولايسىزدىقپەن بەتپە-بەت كەلمەدىڭىز بە؟
– ەگەر ءبىز تاريحي فيلم ءتۇسىرىپ، وندا باسقا ەلدەرمەن سوعىسقانىمىزدى كورسەتسەك، ۇكىمەت اقشا بەرەدى دەپ ويلايسىڭ با؟ ءبىز ساياسي سىپايىلىقتان اسا المايمىز. بۇل، شىنىمەن دە ءبىر جاعىنان ءبىزدىڭ ونەرىمىزگە توسقاۋىل بولىپ وتىر. مۇنداي بىراق ءار ەلدىڭ باسىنان وتكەن. مىسالى، بۇرىن كسرو كەزىندە «تاراس بۋلبا» تۇسىرىلگەندە پولشامەن، ۋكراينامەن اراداعى قاتىناسقا جارىقشاق تۇسە مە دەپ، شىن تاريحتا بولعان قاتىعىستاردى ەكرانداۋعا رۇقسات بەرمەگەن. الايدا وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن ولياس بوركو دەگەن رەجيسسەر جاڭاعى وقيعانىڭ ءبارىن قامتىپ فيلم ءتۇسىردى. ول فيلمنەن سوڭ، وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، ەشقانداي حالىقارالىق سوقتىعىس، سوعىس بولا قويعان جوق. ويتكەنى، ول تاريحي اقيقات. بۇل جەردە قاشان دا ادىلدىك، ادالدىق كەرەك. تاريحقا دەگەن. سول پسيحولوگيالىق جالتاقتىق بىزدە ءالى دە بار. ەگەر ءبىز كورشىلەر تۋرالى جامان بىردەڭە ايتىپ قالساق، ءبىزدىڭ تولەرانتتىعىمىز قايدا، ساياسي سىپايىلىعىمىز قايدا دەپ شۋ ەتە قالامىز، ءوز كولەڭكەمىزدەن ءوزىمىز قورقامىز. بىراق وتكەندى ايتۋ كەرەك قوي. وتكەندى ايتقانعا وكپەلەۋ دۇرىس ەمەس شىعار. وتكەندى بىلمەي بولاشاقتى قالاي جاسايمىز؟
ياعني جاڭاعى سۇراعىڭا كەلسەم، مەن دە «اماناتتى» تۇسىرگەندە كەنەسارىنىڭ قىرعىزدارمەن قاقتىعىسىن اشىق كورسەتكەن جوقپىن. قىرعىز اعايىندار وكپەلەپ جۇرە مە دە، سول سيۋجەتكە كەلگەندە ەكراندى قىپ-قىزىل قىلىپ قانعا بوياپ قويا سالدىق، ءوزىڭ بايقاعان بولارسىڭ. جالپى، ءبىزدىڭ كوپ كەيىپكەرلەرىمىز ەكراندالعان جوق. تاريحتاعى باتىرلارىمىز بەن حاندارىمىز، ءتىپتى اۋىز ادەبيەتىندەگى كەيىپكەرلەر دە كورەرمەنگە جەتپەدى. قامبار باتىرىمىز، كۇن استىنداعى كۇنىكەي، ەرتوستىك… نەگىزىندە وسى سالادان قارجىنى اياماۋىمىز كەرەك ەدى. امەريكا كەزىندە اقشاسىن اياعان جوق. ءالى دە اياپ جاتقان جوق. سونى اقىرى يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە پايدالانىپ كەلەدى.
– ءارى سول كينويندۋسترياسى ارقىلى ەكونوميكاسىنا دا قوماقتى كىرىس كەلتىرە باستادى عوي؟
– ءيا، ول – ۇلكەن كىرىس كوزى. بىزدە قازىر «ينتەرتايمەنت» دەگەن پالە شىقتى. ءبىزدىڭ كورەرمەندەردى ءۇش كاتەگورياعا ءبولۋ كەرەك. ءبىرىنشى كاتەگورياداعىلار جۇمىستان شارشاپ كەلگەندە كوڭىل كوتەرىپ، دەمالعىسى كەلەدى. ەكىنشى توپتاعىلار – ەكشن فيلم كورىپ، ادرەنالين العىسى كەلەدى. ال ءۇشىنشى كاتەگورياداعىلاردىڭ ماقساتى بولەك. ولار «ءبىز نە ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز؟ ءومىردىڭ ءمانى نەدە؟» دەگەن سۇراق بىلەتىندەر. ەگەر رەجيسسەر كورەرمەن ساناسىندا سۇراق تۋدىرا السا، وندا ونىڭ جۇمىسى ناتيجەلى بولعانى. نەگىزىندە بىزگە جاڭا اتالعان كورەرمەندەردىڭ ءۇش كاتەگورياسىنا ارنالعان فيلمدەردىڭ ءبارىن تۇسىرە بەرۋ كەرەك. بىراق سوڭعى باعىتتاعى ونىمدەردى، كورەرمەندى ويعا شاقىراتىن فيلمدەردى كوبەيتۋ قاجەت. ونىڭ ءبارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جىلىنا ءتورت-بەس-اق فيلم تۇسىرەتىن «قازاقفيلمنىڭ» مۇمكىندىگى از بولىپ تۇر.
ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ەكرانىمىز بولۋى كەرەك
– جاقىندا qazaqtimes.com سايتى رەجيسسەرلەرىمىز ۇلتتىق ادەبيەتكە بەت بۇرماي جۇرگەنىن ايتىپ، ماسەلە كوتەردى… كەڭەستىك كەزدە ۇلتتىق ادەبي تۋىندىلارىمىزدىڭ نەگىزىندە تۇسىرىلگەن فيلمدەرىمىز بولدى عوي.
سول جول نەگە ءۇزىلىپ قالدى؟
– ءيا، بىزدە تاقىرىپ كوپ. مۇحتار اۋەزوۆتە قانشا شىعارما بار، بەيىمبەت مايليندە، سايىن مۇراتبەكوۆتە قانشا! بەرتىندەگى جازۋشىلارىمىز دۋلات يسابەكوۆ، مۇحتار ماعاۋين، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆتەردىڭ شىعارمالارى قانداي! ال قاليحان ىسقاقوۆتىڭ ءبىر عانا «اقسۋ جەر جانناتى» دەگەن رومانى ارقىلى ءتىپتى كوپسەريالدى فيلم تۇسىرۋگە بولادى. اكىم تارازي اعامىزدىڭ شىعارمالارىنىڭ ءبارى دايىن ستسەناريلەر. ال ەندى ءارى قاراي نە كەرەك؟ قارجى كەرەك. ولاردى قامتۋ ءۇشىن «قازاقفيلمنىڭ» فيلم ءتۇسىرۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋ قاجەت. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن، «قازاقفيلمدى» ەرمەك امانشاەۆ باسقارىپ تۇرعان ۋاقىتتا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز جاندانعان بولاتىن. سول تۇستا جىلىنا ون ەكى فيلم تۇسىرگەن كەزىمىز بولدى. بيىلعى جىلى، مىسالى، جەتى فيلم تۇسىرۋگە جاعداي جاسالىپ وتىر. بىراق، مۇنىڭ ءوزى جامان ەمەس. نەگىزىندە جىل سايىن ون بەس فيلم تۇسىرەتىن بولسا، ءبىز بوس كەڭىستىكتى تەز تولتىرۋعا مۇمكىندىك الار ەدىك. «ساننان – ساپا» دەگەن وسىدان شىعادى.
– كەيدە از عانا قاراجاتپەن دە ادەمى كويلەك تىگىپ كيۋگە بولادى. ال كەرىسىنشە، كوپ قاراجات جۇمساساڭ دا، ناشار كويلەك تىگىپ كيۋىڭ مۇمكىن. كينودا دا سولاي ما؟ الدە جاقسى كينو ءتۇسىرۋ قاراجاتتىڭ اۋقىمدىلىعىمەن عانا ولشەنە مە؟
– قارجى كينوماتەريالعا-سيۋجەتكە ساي بولۋى كەرەك. مىسالى، جاڭاعى بيىل تۇسىرىلەدى دەگەن جەتى ءفيلمنىڭ ىشىندە 200 مىڭ دوللارعا ءتۇسىپ جاتقانى دا بار. ونىڭ دا وزىندىك ايتار ويى بار. دەسەك تە، كينودا ماسەلە قاراجاتقا عانا ەمەس، وعان كەتەتىن ماتەريالعا بايلانىستى. مىسالى، «اماناتقا» اجەپتەۋىر قارجى قاجەت بولدى. «الماس قىلىش» تا از قاراجات تالاپ ەتكەن جوق. نەگە دەسەڭىز، وندا ەڭ قۇرىعاندا 300-500 سالت اتتىعا كيىم تىكتىرۋ كەرەك. ولارعا قۇرال-سايمان كەرەك. ونىڭ ءبارى – شىعىن. ال ەندىگى ءبىر فيلمدە ءۇش-اق ادام ويناۋى مۇمكىن. وعان كوپ قاراجات كەرەك ەمەس. سوندىقتان، باستى ماسەلە قاراجاتتا دا ەمەس، كوڭىلدە. مىسالى، بىرەۋگە كومەديا كەرەك، بىرەۋگە ەكشن كەرەك. ولاردىڭ ءبارىنىڭ سۋسىنىن قاندىرۋ قاجەت. جانردىڭ مەيلىنشە كوپ بولعانى جاقسى. قازىر ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا، ەڭ قۇرىعىندا ەكى جىلدا ءبىر رەت تاريحي فيلم تۇسىرسەك تە جامان بولماس ەدى. بۇل جەردە مىناداي كويلەك كيدى دەگەن اڭگىمە ەمەس، كوڭىل ماڭىزدى بولىپ وتىر. ۇلتتىق ءسوزىمىزدى سويلەيتىن ءبىزدىڭ ەكرانىمىز بولۋى كەرەك. ال قازىر ەكرانىمىزدى امەريكانىڭ، ءۇندىستاننىڭ، كورەيانىڭ فيلمدەرى باسىپ كەتتى. «گارري پوتتەر»، مىسالى، ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا كەرەك پە؟ بىزدىكىلەر ەر توستىكتى، الپامىس باتىردى، قوبىلاندىنى كورىپ ءوسۋى كەرەك ەمەس پە؟ ءبىز قازىر باسقا ەلدىڭ ەرتەگىلەرىمەن بالالارىمىزدى تاربيەلەپ وتىرمىز. بۇل – ۇلكەن قاتەلىك. ءتول ەرتەگىلەر – ءبۇلدىرشىندەرگە رۋحاني ازىق. مەن بىلتىر ءبىر ۇيدە قوناقتا بولدىم. سوندا كەلىنى نارەستەسىن «بايۋ بايۋشكي بايۋ» دەپ ۇيىقتاتىپ جاتقانىن كورىپ، جاعامدى ۇستاعام. اجەلەرىمىزدىڭ «ءالديى» قايدا قالدى؟ «ءالدي» ەستىمەي وسكەن ۇرپاق قايدا بارادى؟
وكىنىشىم، ءار ءفيلمىمنىڭ اراسىندا ءۇش-ءتورت جىلىم ءوتىپ جاتىر
– تاياۋدا «كوزىمنىڭ قاراسى» دەگەن اتپەن جيناق كىتابىڭىزدى شىعارىپسىز. سونى وقىپ وتىرعاندا سۇراعىم كەلدى: ءسىز اقىل-وي ازابىن كوپ كوردىڭىز بە، جەمىسىن بە؟
– مەن مۇنى ءالى ويلاپ ۇلگەرگەن جوقپىن. قازىر جۇمىس پروتسەسىندەمىن، سون-
دىقتان، ول جاعىن ساناپ كورمەدىم. ءمۇمكىن، كەيىن، قارتايىپ، شاۋ تارتقاندا وتىرىپ، كورگەن ازابىم مەن جەتكەن جەتىستىگىمدى پايىزعا سالىپ سانايتىن شىعارمىن. بىراق كەز كەلگەن جۇمىستىڭ قىزىعى مەن ازابى قاتار جۇرەدى عوي. يۋري كازاكوۆتىڭ مىناداي ءسوزى بار: «جازۋشى ءۇشىن ەڭ قورقىنىشتىسى، ەڭ ازاپتىسى – اق قاعازبەن وڭاشا قالۋ» دەيدى. نەدەن باستارىڭدى بىلمەۋ، قالام-قاعازىڭمەن جەكپە-جەككە ءتۇسۋ. تولستويدىڭ ويىن كىشكەنە جاڭعىرتقانى بولار. بىراق، وسى سوزدە شىندىق بار.
– ءبىر سۇحباتتا جالعىزسىرايتىنىڭىزدى، سۇراعىڭىزعا جاۋاپ تاپپايتىنىڭىزدى ايتىپسىز. ويشىل ادامداردىڭ، اسىرەسە ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبارى جالعىزسىرايتىنى تۇسىنىكتى عوي. ال سودان قۇتىلۋدىڭ جولى بار ما؟
– ادامنىڭ ءبارى – جالعىز. ءسىز دە جالعىزسىز، باسقالار دا. سول جالعىزدىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن ءبارىمىز بىردەڭە ىزدەيمىز. كىتاپ وقيمىز، ەڭبەكتەنەمىز. دەمەك، عۇلامالار ايتقانداي، ىزدەنىس جولىنداعى ادام عانا جالعىزسىرامايدى.
– وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «ءىز» دەگەن فيلم تۇسىرگىڭىز كەلەتىنىن دە ايتقان ەكەنسىز… جالپى، الداعى جوسپارىڭىز قانداي؟ سىزدەن تاعى قانداي فيلمدەر كۇتۋگە بولادى؟
– تۇسىرگىم كەلگەن نارسە كوپ. اسىرەسە، «اماناتتان» كەيىن الدىمدا الاش ازاماتتارى ءتىزىلىپ تۇر. بىراق اقشا جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆ، سىرىم باتىر، قۇرمانعازى اتام… – ءبارى قاشان تۇسىرەسىڭ دەپ، الدىمدا قاراپ تۇرعانداي بولادى. شىنىندا، تاقىرىپ كوپ. ءبىز قازىر جازۋشى نۇرلان سانجار ەكەۋمىز ادولف يانۋشكەۆيچ تۋرالى فيلم ستسەناريىن جازىپ قويدىق. ەندى قارجى كۇتىپ وتىرمىز. بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ دەگەن جازۋشى اعامىز بار عوي. سول كىسىنىڭ «كۇتۋمەن وتكەن عۇمىر» دەگەن رومانى بار. سونىڭ اتىن الىپ، «ءبىزدىڭ، رەجيسسەرلەردىڭ ءومىرى كۇتۋمەن وتكەن عۇمىر» دەيمىن مەن ىلعي قالجىڭداپ. بىراق بۇل – شىندىق. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ءبارى قارجىعا بايلانىستى. ءبارىمىز – قارجىعا تاۋەلدىمىز. مەن، مىسالى، كينو تۇسىرەيىن دەسەم، وپەراتور جالدايمىن. وعان اقشا كەرەك پە، كەرەك. ەكەۋمىز بىرگە سۋرەتشى جالدايمىز. ول تەگىن جۇمىس ىستەمەيدى. ودان كەيىن اكتەرلار ىزدەي باستايمىز. ولارعا تولەيسىڭ بە، تولەيسىڭ. وعان اقشانى كىم بەرەدى؟.. كوردىڭىز بە، ءبىز تاۋەلدىمىز. بىزدىكى سوندىقتان «كۇتۋمەن وتكەن عۇمىر».
– جازۋشىلار جازعىسى كەلگەن يدەيانى ۇيىندە وتىرىپ-اق جازىپ تاستاپ، ءبىر شىعارمادان ەكىنشى شىعارماعا كوشىپ، ەركىن جۇرە الادى… ءسىز جازۋشىلىقپەن قاتار رەجيسسەرلىكتى قولعا الىپ، كينوعا بايلانىپ قالعانىڭىزعا وكىنبەيسىز بە؟
– كۇندە وكىنەم. نەگە دەسەڭىز، ءار ءفيلمىمنىڭ اراسىندا ءتورت-بەس جىلىم ءوتىپ جاتىر. «مۇستافا شوقايدان» سوڭ جەتى جىلدان كەيىن «امانات» ءتۇسىرىلدى. كۇتتىم مەن، اقشا قاشان بەرەدى دەپ كۇتتىم… مەنىڭ ماسكەۋدە بىرگە وقىعان ءبىر كۋرستاسىم ءوزىنىڭ 33 ءفيلمىن ءتۇسىرىپ، قازىر 34 ءفيلمىن قولعا الىپ وتىر. ال مەن جەتى-اق فيلم ءتۇسىردىم. قالاي؟ نە ءۇشىن؟ ول مەنىڭ جالقاۋلىعىمنان عانا ەمەس. بىزدىكى – كۇتۋمەن وتكەن ءومىر. وسىعان وكىنەم.
اڭگىمەلەسكەن: ءنازيرا بايىربەك
(تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: كينو – كۇشتى قارۋ)
«ۋچاسكەدەن ارۋاققا كوك حات»: الماتىدا مارقۇمعا كەلگەن شاقىرتۋ
رىسبەك سارسەنبايۇلى: اەس – جارىلىپ كەتۋگە شاق تۇرعان بومبانى قۇشاقتاپ وتىرعانمەن بىردەي
اينارا ايدارحان. ايگەرىم اقتالعانشا كۇرەسەدى. ەندى بۇۇ-نا ارىزدانامىز
وتانعا ورالعان قانداس بەيىمدەلۋى نەمەسە قانداستار مەن قازاقستانداعى ميگرانتتاردى اقپاراتتىق قولداۋ جانە الەۋمەتتىك بەيىمدەۋدىڭ مەديا-ستراتەگياسى
استانادا قالعان جاڭاوزەندىك جۇمىسسىزدار "قازمۇنايگاز" كەلىسسوزدى توقتاتىپ تاستادى دەيدى
فبر پەنتاگوننىڭ قۇپيا قۇجاتتارىنىڭ جاريالانۋىنا قاتىسى بار كۇدىكتىنى قامادى