تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ توعىز پرەمەرى نەمەسە ساعىنتاەۆ ءبىر جىلدا نە ءبىتىردى؟

قىركۇيەكتىڭ 9-ى كۇنى باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالعانىنا ءبىر جىل تولادى. ول 2016 جىلدىڭ 9 قىركۇيەگىندە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 9-شى پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ سايلانعان بولاتىن. قالىڭ كوپشىلىك توعىزىنشى ايدىڭ توعىزى كۇنى توعىزىنشى پرەمەر بولىپ تاعايىندالعان ساعىنتاەۆتان ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن ەدى. ول وسى ۋاقىت ارالىعىندا نە تىندىردى؟ ەل ءۇمىتىن قانشالىقتى اقتادى؟ بۇعان دەيىن قازاقستان ۇكىمەتىن كىمدەر باسقاردى؟ قازاقستاندا ەڭ ۇزاق ۋاقىت پرەمەر كرەسلوسىندا وتىرعان كىم؟ بۇگىن ءبىز وسى جانە وزگەدە سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيتىن بولامىز. 

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ العاشقى پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ 1991 جىلى 10 جەلتوقسان كۇنى سەرگەي تەرەششەنكو تاعايىندالدى. ول بۇل قىزمەتتە 1994 جىلعا دەيىن وتىردى. تەرەششەنكو كەڭەستەر وداعىنان قالعان مەملەكەتتىڭ يەلىگىندەگى دۇنيەلەردى جەكەشەلەندىرۋگە ات سالىسقان پرەمەرلەردىڭ العاشقىسى. ول 1994 جىلدان بەرى ۇلكەن ساياساتپەن قوش ايتىسقان. قازىرگى تاڭدا سەرگەي تەرەششەنكو اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. ونىڭ اقمولا، قوستاناي، وڭتۇستىك قازاقستان جانە الماتى وبلىستارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەر تەلىمدەرى مەن «بانك تسەنتر كرەديت»، «ينتەگراتسيا روسسيا»، «راحات» سىندى ونداعان كومپانيالاردا ۇلەسى بار. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى سەرگەي تەرەششەنكو مىرزا قازىر جامان جاعدايدا ءومىر سۇرمەيدى.

تەرەششەنكودان كەيىن ەل ۇكىمەتىنىڭ تىزگىنىن 1994-1997 جىلدارى ارالىعىندا وپپوزيتسيالىق ساياساتكەر اكەجان قاجىگەلدين ۇستادى. ول پرەمەر-مينيستر كابينەتىندە ءۇش-اق جىل وتىردى. 1998 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ول نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كەڭەسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. بىراق بۇل جەردە دە ول كوپ ايالداماي 1998 جىلدىڭ كۇزىندە پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىندى. ال 1999 جىلى بارريكادانىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ كەتكەن قاجىگەلدينگە ەل ۇكىمەتى حالىقارالىق ىزدەۋ جاريالادى. 2001 جىلى 6 قىركۇيەك كۇنى  قر جوعارعى سوتىنىڭ سوتى بەكتاس بەكنازاروۆ اكەجان قاجىگەلديندى سىرتتاي 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى. قاجىگەلدين قازاق دالاسىندا سوتتالعان ەڭ العاشقى پرەمەر-مينيستر بولدى. بۇدان بولەك ول ەلىنەن قۋىلىپ، سىرتتاي 10 جىلعا سوتتالعانمەن، ەۋروپارلامەنتتەن «بوستاندىق تولقۇجاتىن» العان تۇڭعىش قازاقستاندىق رەتىندە دە ەل تاريحىندا قالدى.

ەلدەن قۋىلعان اكەجان قاجىگەلديننىڭ ورىنىنا 1997 جىلدىڭ 10 قازانىندا نۇرلان بالعىنباەۆ وتىردى. بىراق ول دا بۇل قىزمەتتە ۇزاق تۇراقتامادى. 1999 جىلدىڭ 1 قازانىندا قىزمەتىنەن بوساتىلىپ، «قازاق  ويل» كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. 2002 جىلى «قازاق ويل» مەن «مۇناي جانە گاز تاسىمالى» كومپانيالارىنىڭ بىرىكتىرىلىپ، «قازمۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ قۇرىلۋى سالدارىنان بالعىنباەۆ ءبىراز ۋاقىت جۇمىسسىز قالدى. وسىدان كەيىن ول نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇسىنعان قىزمەتتەرىنەن باس تارتىپ، «قازاق ويل» سياقتى ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك مۇناي كومپانياسىن قۇراتىنى جايىندا مالىمدەمە جاسادى. 2002-2007 جىلدارى ارالىعىندا «قازاقستان مۇناي ينۆەستيتسيا كومپانياسىنىڭ» پرەزيدەنتى، 2007 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. 2015 جىلدىڭ قازان ايىندا تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى پرەمەر-ءمينيسترى نۇرلان بالعىنباەۆ اۋىرىپ قايتىس بولدى. ءدال وسى جىلى ول Forbes Kazahstan جۋرنالىنىڭ جاريالاعان رەيتينگى بويىنشا قازاقستاننىڭ 50 باي ادامىنىڭ ىشىندە 23 ورىنعا جايعاسقان ەدى.

بالعىنباەۆتان كەيىن 1999 جىلى پرەمەر كرەسلوسىنا  قازىرگى ۋاقىتتاعى پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ وتىردى. ول پرەمەر-مينيسترلىككە دەيىن دە، ودان كەيىن دە كوپتەگەن قىزمەتتەر اتقاردى. اتاپ ايتقاندا 2002-2007 جىلدار ارالىعىندا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، 2007-2011 جىلدارى پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى بولدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ول ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن ساياساتتىڭ ورتاسىندا ءجۇر جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن بالعىنباەۆ سىندى نازارباەۆ ۇسىنعان قىزمەتتەن باس تارتىپ كورگەن جوق.

2002 جىلى پرەمەر-مينيستر بولىپ حالىق اراسىندا ۇلكەن قۇرمەتكە يە يمانعالي تاسماعانبەتوۆ تاعايىندالدى. بىراق ول بۇل قىزمەتتە ءبىر-اق جىل وتىردى. 2003 جىلى بۇل ورىنعا قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى دانيال احمەتوۆ كەلدى. بىراق بۇل جەردە احمەتوۆتىڭ  پرەمەر نەمەسە قورعانىس ءمينيسترى بولىپ اتقارعان قىزمەتتەرىنەن قاراعاندا، ونىڭ ميلليونداعان دوللار قارجىسى بار ۇلى تالعات احمەتوۆتىڭ ءومىرى قىزىعىراق. ويتكەنى ول Forbes Kazahstan جۋرنالىنىڭ 2017 جىلعى رەيتينگى بويىنشا قازاقستاننىڭ ەڭ جاس ميلليونەرى اتاعىنا يە بولعان. نەبارى 31 جاستاعى دانيال احمەتوۆتىڭ ەركە ۇلىنىڭ قازىرگى قارجىسى 145 ميلليون دوللاردى قۇرايدى.

ال ەگەمەن ەلدىڭ جەتىنشى پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ 2007 جىلى قازىرگى ۇقك-نىڭ (كنب) باسشىسى كارىم ءماسىموۆ سايلاندى. ول پرەمەر كرەسلوسىندا 2012 جىلعا دەيىن وتىردى. ونىڭ كەزىندە تەڭگە قۇنسىزدانىپ، ەلدە داعدارىس شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. كوپشىلىك جۇرت ءماسىموۆ پرەمەر بولعاندا ونى بۇل ورىندا ۇزاق ۋاقىت وتىرمايدى دەپ بولجادى. بىراق قالىڭ بۇقارانىڭ بۇل بولجامى مۇلدە قاتە بولىپ شىقتى. ول پرەمەر بولىپ ءبىردى قويىپ ەكى مارتە تاعايىندالدى.

كارىم ماسىموۆتەن كەيىن جانە وعان دەيىن تاعى ءبىر اتىشۋلى ساياساتكەر سەرىك احمەتوۆ ۇكىمەت باسشىسى بولىپ سايلاندى. سەرىك احمەتوۆ 2012 جىلى قىركۇيەكتىڭ 24 كۇنى ماسىموۆتەن كەيىن پرەمەر كابينەتىنە جايعاستى. ول پرەمەر-مينيستر بولعاننان بۇرىن ەل جادىندا سوتتالۋىمەن كوبىرەك ەستە قالدى. قىرۋار قارجى جىمقىردى دەگەن ايىپپەن 10 جىلعا سوتتالعان احمەتوۆ، بيىل قىركۇيەكتىڭ 21-ءى كۇنى بوستاندىققا شىعادى دەپ كۇتىلۋدە. سەرىك احمەتوۆتىڭ سوتتالۋىمەن ەل ىشىندە "تۇرمەدە دە ءبىر ۇكىمەت جاساقتالىپ قالدى" دەگەن ءازىل-شىندىعى ارالاس اڭگىمە تاراعانى بەلگىلى. ەندى ونىڭ بوستاندىققا شىققانىن تۇرمەدەگى ۇكىمەتتىڭ وتستاۆكاعا كەتكەنىنە بالاۋعا ابدەن بولادى.

2014 جىلى اتىشۋلى احمەتوۆ پرەمەرلىكتەن كەتكەننەن كەيىن ۇكىمەت باسىنا سول باياعى پرەزيدەنتتىڭ سەنىمدى ساربازى كارىم ءماسىموۆ قايتىپ ورالدى. بىراق ونىڭ بۇل جولعى ورالۋى ۇزاققا بارمادى. ەكى جىلدان كەيىن پرەزيدەنت ونى ۇقك باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى. ءماسىموۆتىڭ پرەمەرلىكتەن ەرتە كەتۋىن باتىس باسىلىمدارى ونىڭ ۇستىنەن فرانتسيادا قىلمىستىق ءىس قوزعالۋىمەن بايلانىستىردى. باتىس باق وكىلدەرىنىڭ مالىمەتىنشە، ءماسىموۆ شەتەلدىك اۋە كەمەلەرىن وندىرەتىن كومپانيادان قازاقستانعا تىك ۇشاقتارىن ساتقانى ءۇشىن 12 ميلليون دوللار كولەمىندە پارا العان. بىراق بۇل اقپارات رەسمي راستالماعان جانە وعان كارىم ءماسىموۆتىڭ ءوزى دە ەشقانداي پىكىر بىلدىرمەگەن.

كارىم ءماسىموۆتىڭ قىسقا مەرزىمدەگى باسشىلىعىنان كەيىن ۇكىمەت باسىنا قازىرگى پرەمەر-مينيستر باقىتجان ساعىنتاەۆ كەلدى. ونىڭ تاعايىندالۋىنان حالىق ۇلكەن ءۇمىت كۇتتى. بىراق ساعىنتاەۆ كەلگەننەن ۇكىمەت جۇمىسى وزگەرىپ كەتكەن جوق. جىل سايىنعى كوكتەم-كۇزدەگى جانارماي قىمباتتاۋى، ءبىلىم سالاسىنداعى بىلىق، جەر ساتۋ جونىندەگى داۋ بارلىعى-بارلىعى ءباز باياعى قالپىندا قالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ساعىنتىپ جەتكەن ساعىنتاەۆ ەل ۇكىمەتىنە اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي وزگەرىس الىپ كەلگەن جوق، "باياعى جارتاس سول جاتاس". بىراق ونى دا بۇلاي جازعىرا بەرۋگە بولماس، ارينە. ويتكەنى پرەمەرى اۋىسسا دا پرەزيدەنتى اۋىسپايتىن ەل ۇكىمەتىنە وزگەرىس الىپ كەلۋ وتە قيىن.

قورىتا كەلگەندە سەرگەي تەرەششەنكودان باستاپ، باقىتجان ساعىنتاەۆقا دەيىنگى پرەمەر-مينيسترلەر ۇكىمەتتىڭ دامۋىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇلەس قوسقانى انىق. بىراق ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن وزدىگىنەن باستاما كوتەرىپ، بەلسەندىلىك تانىتقان جوق. باس شۇلعىپ، ورىنداۋشىلىق مىندەتتەن ءارى اسپايتىن پرەمەرلەر تىزىمىندە قۋعىنداعى ساياساتكەر اكەجان قاجىگەلديننىڭ جوق ەكەنى بەلگىلى. بىراق قالعان سەگىزدىك وزدەرىن پرەزيدەنتتىڭ سەنىمدى ساربازدارى ساناعانىمەن وسى كۇنگە دەيىن حالىق سەنىمىن اقتاي الدى ما، جوق پا ول ۇلكەن سۇراق.

“The Qazaq Times”