قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىندا نە سىر بار؟

قىتاي «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» فورۋمىن دابىرالى وتكىزىپ جاتىر. بۇل الەمدەگى كەيبىر ايماقتاردىڭ نەگىزدىك قۇرىلىمدارىن جەبەيدى.  قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ (سي تسزينپين) جينالىستا قىتاي ەركىن ساۋدانىڭ ۇندەۋشىسى بولادى دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى.

"The Wall Street Journal" باسىلىمىنىڭ ايتۋىنشا، ەكى كۇنگە جالعاسقان فورۋمعا 29 ەلدەن مەملەكەت باسشىلارى جانە ون نەشە ەلدىڭ جوعارى دارەجەلى وكىلدەرى قاتىستى. قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ اشىلۋ سوزىندە: "وسى  الىپ جوبا ارقىلى ازيا-ەۋروپا، افريكا ، قىتاي قاتىناسىن ءتىپتى دە نىعايتا تۇسۋگە بولادى. ماقساتىمىز  تەك ەكونوميكالىق، قارجىلىق  قاتىناستى كۇشەيتۋ عانا ەمەس. بۇنى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءار قايسى ەل وداقتاستىق قارىم-قاتىناستى بۇزىپ، جاڭا حالىقارالىق قاۋىپسىز ۇلگىنى قۇرۋى كەرەك", – دەدى.

قىتاي باسشىسى سوزىندە ەركىن ساۋدا جارشىسى رەتىندە، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باعدارلاماسىن قولدايتىن ەلدەرگە $ 10 ترلن بەرەمىز  دەپ ۋادە ەتتى.

«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى شي جينپيڭ  ورتاعا قويعان ەڭ ۇلكەن سىرتقى ساياسات ۇندەۋى دەۋگە بولادى. ياعني، بۇل اسا ءىرى جوبا پورت، تەمىر جول، قۇبىر جولى، ونەركاسىپ باقشاسى قاتارلى جەلىلىك كۇيدەگى اسا ۇلكەن جوبا سانالادى.

جينالىسقا قاتىناسقان رەسەي، تۇركيا، فيليپپين، يندونەزيا، گرەكيا، ۆەنگريا، چيلي، ارگەنتينا قاتارلى ەلدەردىڭ باسشىلارى بۇل جوبانى قولدايتىندارىن ايتتى.

قىتايدىڭ بۇل قادامى بىرنەشە كۇماندى ويلار تۋعىزدى. بىر ءبولىم ساياساتكەرلەر: "قىتايدىڭ مۇنىسى ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسىن ىرىقتى ورىنعا شىعارۋ  ۇشىن"  دەسە، كەيبىر ساراپشىلار:  "قىتاي وسى ارقىلى حالىقارالىق  بازاردا ءوزىنىڭ كومپانيالارىن باستى ورىنعا شىعارماق بولىپ وتىر" دەپ قارايدى. بۇعان شري-لانكا، قىرعىزستان سياقتى ازيا ەلدەرى اشىق قارسى تۇردى.  اقش جانە ەۋروپا بيزنەس توپتارى قىتاي سىرتقى ساۋدا بازارىن تارتىپ الىپ، ەل ءىشى بازارلارىن قولدا مىقتاپ ۇستاماقشى دەپ قاراپ،  بۇل باستاماعا بولعان نارازىلىعىن  كۇشەيتتى.

وسى رەتكى جينالىستا اقش-تىڭ مەملەكەت قاۋىپسىزدىك  كوميتەتىنىڭ باسشىسى  قىسقا عانا  پىكىر ءبىلدىردى. ول  قىتايدى  حالىقارالىق جوبادا  اشىق-اشكەرە بولۋمەن بىرگە، ءتارتىپتى دە قاتاڭ ساقتاۋعا شاقىردى. ال، بۇل شاراعا ءۇندىستان قاتىناسپادى. سەبەبى، ءۇندى ەلى  پاكستان  اۋماعىنان وتەتىن  جىبەك جولى  قۇرىلىس نىساندارى ۇندىستانعا تاۋەلدى دەپ سانايدى.

«ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى ورتاعا قويىلعان ءۇش جىلدان بەرى، شي جينپيڭ جانە باسقا دا قىتاي باسشىلارى بۇل جوبانى باسقا ەلدەرمەن سەلبەستىك ورناتۋ ءۇشىن دەپ سيپاتتاۋمەن  كەلەدى. سونىمەن ءار ەلدىڭ باستى قۇقىقتارى مەن قوعامدىق ءتۇزىم، دامۋ جوبالارى جانە وزەكتى مۇددەلەرىنە قۇرمەت ەتە وتىرىپ،  سەلبەستىك قۇرۋ ۇرانىن كوتەرۋدە.

قازىر اقش پرەزيدەنتى ترامپ ساۋدا سالىعىن قورعاۋدى ىسكە اسىرىپ، ازيا ساۋدا ۇيىمىنان  شىعۋعا بەل بايلادى . ەو بولسا ۇلىبريتانيا وداقتان شىعۋىنا بايلانىستى تىعىرىققا تىرەلۋدە.    سونىمەن قاتار، ساياسي قىسىمدارعا دا  ءدۇپ كەلۋدە. بۇنىڭ بارلىعى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بۇكىل الەمنىڭ بۇيداسىن   قولعا الۋىنا  وراي بولىپ تۇر.

اتالعان فورۋمدا الەم نازارىن اۋدارعان الىپ جوباسىن جاقسى جاعىنان تانىتۋعا تىرىسقان، قىتاي ەلىنىڭ ۇسىنىسى كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ نازارىن اۋداردى. مىسالى،  بوليۆيا،  باحرەين،  گرەكيا قاتارلى جەتى مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىمەن باستالىپ،  بۇل كۇندە 77 مەملەكەتتىڭ قولداۋىنا يە بولعان قىتايدىڭ ازيا بانكى (Asian Infrastructure Investment Bank). بۇل قىتايدىڭ  الەمدەگى ەكونوميكا مەن ساياساتتا ىرىقتى ورىنعا شىعىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. ءار ەلدىڭ ساراپشىلارى ۇقساماعان پىكىرلەر بىلدىرۋدە. دەگەنمەن،  كوپ ساندى ساراپشىلار  قىتايدىڭ حالىقارالىق جوبالار ارقىلى توڭىرەكتەگى ەلدەردى مويىنداتا باستاعانىن ايتۋدا. اقش-تىڭ بۇرىنعى قازىنا ءمينيسترى Henry Paulson: «قىتاي جاھاندانۋ داۋىرىندە سارا جول سالىپ كەلە جاتىر» دەپ القادى. اقشا قورىن باقىلاۋشى قوعامنىڭ (Observer Research Foundation) توراعاسى Sudheendra Kulkarni: "بۇعان قول كوتەرىپ كەلىسۋ جەتكىلىكسىز.  نە دەسەك تە ەشكىمنىڭ ويىنا كىرمەگەن، ادام نانعىسىز جوبانى قىتاي عانا ورتاعا قويىپ وتىر. اقش بۇل كۇندە ءوز ەلىنىڭ ىشكى قۋاتىن كۇشەيتۋگە بار كۇشىن سالىپ جاتىر،  ال،  قىتاي حالىقارالىق ىستەردىڭ تىزگىنىن قولىنا الۋعا قامدانۋدا»،– دەپ القاي كەتتى.

جەكسەنبى كۇنگى فورۋمدا قىتاي باسشىسى «جىبەك جولىنىڭ» ەكى مىڭ جىلدىق تاريحى جايلى تەاترلانعان قويىلىمدى ءوز ويىمەن ۇشتاستىرا سويلەگەن بولاتىن. ول تاريحتاعى  جىبەك جولى قۇرلىق جانە تەڭىز جولدارى ارقىلى مادەنيەت الماسۋ جانە ساۋدا-ساتتىق دامىتۋ بارىسىنداعى قولعا كەلتىرگەن تابىستارىن باسا ايتتى.  ەگەر جىبەك جولى بولماسا الەمنىڭ مۇلدە باسقاشا بولاتىنىن دا ءسوز ەتتى.

ارينە، وتىزعا تارتا مەملەكەت قول قويۋعا ءتيىستى بۇل جوبا، ەرتەڭگى كۇنى بار يگىلىكتى جوبا اۆتورىنا تاۋەلدى ەتپەسىنە كىم كەپىل. حالىقارالىق بايلانىس پەن ساۋدادا بىرەۋ ۇتىلاتىنى،  بىرەۋ جۇتىلاتىنى،  ال بىرەۋى ۇلىبريتانيا سەكىلدى قاشىپ قۇتىلاتىنى داۋسىز. قازىرشە،  ءار قايسى ەل ساقتىقپەن شەشىم قابىلداۋعا تىرىسۋدا.  جوبانى قولداۋشى ەلدەرگە $ 10 ترلن بەرەتىنى دە تەگىن بولماسا كەرەك.

“The Qazaq Times”