قىتاي جاساندى جاۋىن-شاشىن ءادىسىن ەڭ كوپ قولداناتىن ەل. فوتو: CNN

كەرەك بولسا جاڭبىر جاۋعىزىپ، قالاسا جاۋعالى كەلە جاتقان بۇلتتى تاراتىپ جىبەرۋ، ءيا بۇل بۇگىندە قىتايدا تاڭقالارلىق ءىس ەمەس. بىلتىر جەلتوقسان ايىنىڭ باس شەنىندە قىتاي اۋا-رايىن باسقارۋ جوباسىن جاريالادى. بۇل ارقىلى 2025 جىلعا دەيىن ەل اۋماعىنىڭ 60 پايىزىندا جاساندى جاڭبىر نەمەسە قار جاۋدىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. بەيجىڭ بيلىگى بۇنى قۇرعاقشىلىقتىڭ الدىن الىپ، اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن كوبەيتۋ جانە ورمان ءورتىنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا جاسالاتىنىن ايتادى. بىراق، قىتايدىڭ بۇل باعدارلاماسى كورشىلەس ەلدەردى الاڭداتىپ وتىر.

قازىرگى عىلىم-تەحنيكانىڭ كومەگىمەن اشىق كۇندە جاڭبىر جاۋدىرىپ، ءتۇيىلىپ كەلگەن جاۋىن بۇلتىن اتقىلاپ ىدىراتىپ جىبەرۋگە بولاتىنى بەلگىلى. كۇمىس ءيوديدى نەمەسە وزگە دە حيميالىق زاتتاردى زەڭبىرەكتەرمەن بۇلتقا اتۋ ارقىلى جاساندى جولمەن جاڭبىر جاۋعىزۋ وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندە-اق اقش-تا پايدا بولعان تەحنولوگيا. تاعى وسى سەكىلدى ادىستەرمەن جاۋىن بۇلتىن ىدىراتىپ جىبەرۋگە دە بولادى.

دەگەنمەن، بۇل ارەكەتتەردىڭ تابيعات تەپە-تەڭدىگىنە قالاي اسەر ەتەتىنى جانە ونىڭ ونىمدىلىگى قانشالىق بولاتىنى ءالى دە عىلىمي تۇردە دالەلدەنبەگەن. ونىڭ ۇستىنە قىتايدىڭ 60 پايىز اۋماعىن قامتيتىن جوبا ونىڭ كورشى ەلدەرىنە دە اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. ءتىپتى، بۇل تۇتاس وڭىرلىك كليماتتىڭ وزگەرىسىنە الىپ كەلۋى دە عاجاپ ەمەس.

قىتاي كوپ جىلدان بەرى وسى ادىستەر ارقىلى جاڭبىر جاۋعىزىپ كەلگەن. كەي وڭىرلەردە اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن جيناۋ ناۋقاندارى كەزىندە بىرەر اي بويى جاۋىن جاۋعىزباي، بۇلتتاردى اتىپ تاراتىپ وتىرادى. بىراق، ەگىن شارۋاشىلىعىنا ءتيىمدى بۇل ادىستەر وزگە شارۋاشىلىقتارعا، ايتالىق مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن ايماقتارعا ءوزىنىڭ كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتادى.

قىتاي كليمات جوباسى ەل اۋماعىنىڭ 60 پايىزىن قامتيدى. فوتو: Rathbones

الەمدە، جاساندى جولمەن جاۋىن-شاشىن جاسايتىن ەل قىتاي عانا ەمەس. ءۇندىستاندا دا جاساندى جاڭبىر جاۋعىزۋ ادىستەرىن پايدالانادى. وعان قوسا ورمان ءورتى مەن قۇرعاقشىلىققا قارسى اۋستراليا مەن افريكانىڭ بىرقاتار ەلدەرى دە قولدانىپ كەلە جاتقان ءادىس. بىراق، باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا بەيجىڭ بۇل ءادىستى كوبىرەك قولدانادى. قىتايداعى كليمات زەرتتەۋشىلەرىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ەلدەگى 50 مىڭعا جۋىق قالا مەن شاعى قالاشىقتار جاساندى جاۋىن-شاشىن ارقىلى ەگىستىك جەرلەرىن ساقتاپ كەلگەن.

بۇنداي جاساندى ادىستەردىڭ ءالى دە عىلىمي تالاستى كۇيدە بولعانىنا، سونداي-اق، كورشىلەس ەلدەردىڭ مۇددەسىنە ساياتىن ماسەلە بولعانىنا قاراماستان بەيجىڭ بيلىگى جوباعا مول قاراجات ءبولىپ وتىر. قىتاي جوباعا زەڭبىرەكتەرمەن قاتار ۇشقىشسىز ۇشۋ قۇرىلعىلارىن (ۇۇق) قولدانباق. وتكەن ايدا قىتايدىڭ رەسمي اقپارات اگەنتتىگى «شينحۋا» ءوزىنىڭ «تۆيتتەردەگى» پاراقشاسىندا ارنايى كليمات جوباسىنا قولداتىلاتىن درونداردى تانىستىرعان بولاتىن.

قازىردىڭ وزىندە قىتايدىڭ اۋقىمدى كليمات جوباسىنا قارسىلىق بىلدىرگەن كورشىلەس ەلدەر شىعىپ جاتىر. ايتالىق، ءۇندىستان قىتايدىڭ بۇل جوباسىنا اشىق قارسىلىق ءبىلدىردى. بۇل ءۇندىستان ءۇشىن اسا ماڭىزدى «مۋسسون مەزگىلىنە» كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن ەكەن. تايۋان (تايۆان) ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 2017 جىلى عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەسىن جاريالاپ، بۇنداي ماسەلەلەردى كورشىلەس ەلدەر ورتاق كەلىسىم ارقىلى جاساۋى كەرەك ەكەنى، ولاي بولماعاندا ءبىر ەلدەگى جاساندى جاۋىن-شاشىن كەلەسى ءبىر ەلگە جاراتىلىستىق اپات الىپ كەلۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتقان بولاتىن.

“The Qazaq Times”