بۇدان بىلاي كاسپي تەڭىز دە ەمەس، كول دە ەمەس. جاڭادان قابىلدانعان كونۆەنتسيا كاسپيگە قانداي ەرەكشە قۇقىقتىق مارتەبە بەردى؟

تامىز ايىنىڭ 12-ءى كۇنى اقتاۋ قالاسىندا كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنداعى بەس مەملەكەتتىڭ باسشىلارى «V كاسپي» سامميتىنە جينالدى. قازاقستان، ءازىربايجان، رەسەي، تۇركىمەنستان جانە يران ەلدەرى پرەزيدەنتتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن سامميتتە كاسپيگە ەرەكشە قۇقىقتىق مارتەبە بەرۋگە بايلانىستى ارنايى كونۆەنتسيا قابىلداندى.

جاڭادان قابىلدانعان كونۆەنتسيا بويىنشا، كاسپي بۇدان بىلاي تەڭىز دە ەمەس، كول دە ەمەس، وزىندىك ەرەكشە قۇقىقتىق مارتەبەگە يە سۋ باسسەينى. كونۆەنتسياعا سايكەس، كاسپي ءار مەملەكەتتىڭ جاعالاۋ ايماعىنا قاراي تەرريتوريالىق سۋ اۋماعى جانە بەيتاراپ ايماق بولىپ بولىنەدى. بەيتاراپ ايماققا كاسپي جاعالاۋىنداعى بەس مەملەكەتتەن وزگە ەلدەردىڭ اسكەري كەمەلەرى كىرە المايدى.

كاسپي كونۆەنتسياسىنىڭ قابىلدانۋى كىمگە ءتيىمدى؟

مۇناي-گاز سالاسى بويىنشا، جاڭا كونۆەنتسيا قازاقستان مەن ازىربايجانعا كوبىرەك ءتيىمدى. سەبەبى كاسپي مۇنايى مەن گازىنىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى ەكى مەملەكەتكە تيەسىلى. ال قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق. بۇل جەردە ءبىرىنشى كەزەكتە رەسەي مەن يران ۇتىمدى پوزيتسيادا. سەبەبى رەسمي ماسكەۋ مەن تەھران كونۆەنتسياعا قول قويۋ ارقىلى  قازىرگى باس اۋرۋىلارى اقش پەن ناتو تاراپىنان ءتونۋى مۇمكىن قاۋىپتىڭ بەتىن قايتاردى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، كونۆەنتسيا شارتتارىنا سايكەس، وسىدان بىلاي كاسپي اۋماعىنا قازاقستان، ءازىربايجان، رەسەي، يران جانە تۇركىمەنستاننان وزگە ەلدەردىڭ اسكەري كەمەلەرى كىرە المايدى.

ۇمىتىنەن كۇدىگى باسىم كەلىسىمدەر

شەتەلدىك ساراپشىلار الداعى ۋاقىتتا كاسپي جاعالاۋىنداعى بەس مەملەكەت كونۆەنتسياعا سايكەس جۇمىس ىستەيدى دەگەنگە كۇمانمەن قارايدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، رەسەي تۇركىمەنستانعا «ترانسكاسپي» جوباسى نەگىزىندە ءازىربايجان ارقىلى ەۋروپاعا گاز تاسىمالداۋىنا جول بەرمەيدى. سەبەبى بۇل جوبا ىسكە قوسىلاتىن بولسا تۇركىمەنستان رەسەيدىڭ «گازپرومىنا» تىكەلەي باسەكەلەس بولادى. تۇركىمەنستاننىڭ كاسپي ارقىلى گاز قۇبىرىن تارتۋىنا يراندا قارسى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى گاز قۇبىرىن تارتۋ ايماقتاعى ەكولوگيالىق جاعدايدى ناشارلاتادى. ال بۇل جىلىنا بىرنشە مىڭ توننا قارا ۋىلدىرىق پەن قىزىل بالىقتاردى الەمدىك نارىققا شىعارىپ وتىرعان يران ءۇشىن ءتيىمسىز. الەمدىك نارىقتا كاسپي قارا ۋىلدىرىعىنىڭ ءبىر كيلوسى 30 مىڭ دوللار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، يران ەكونوميكاسىنا جىلىنا قانشا پايدا ءتۇسىپ جاتقانىن ەسەپتەي بەرىڭىز. ونىڭ ۇستىنە جاڭا كونۆەنتسيا بويىنشا بەيتاراپ سۋ ايماعىن بەس مەملەكەت بىرىگىپ پايدالانۋعا قۇقىلى. ال بۇل الداعى ۋاقىتتا يراننىڭ قارا ۋىلدىرىق پەن قىزىل بالىق نارىعىندا باسەكەلەستەر پايدا بولۋى مۇمكىن دەگەن ءسوز.

جالپى، قازاقستاندىق ساراپشىلار مەن جۋرناليستەر توبىنىڭ باسىم كوپشىلىگى «كاسپي كونۆەنتسياسى 1992 جىلدان بەرى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان ماسەلەلەردى تولىعىمەن قامتىدى جانە قازاقستان اۋماعىندا كەزەكتى تاريحي قۇجات قابىلداندى» دەپ جارىسا جازۋدا. ارينە سامميت بارىسىندا بەس مەملەكەتتىڭ باسشىلارى  تەرروريزم، براكونەرلىك جانە ۇيىمداسقان قىلمىسپەن كۇرەس، ساۋدا- ەكونوميكالىق ارىپتەستىك، كولىك ترانزيت قاتىناستارى، كاسپيدەگى قاۋىپسىزدىك، شەكارالىق ىنتىماقتاستىق ءتارىزدى ماڭىزدى ماسەلەلەر قامتىلعان قوسىمشا كەلىسىمدەرگە قول قويدى، ولار شىنىمەن ماڭىزدى كەلىسىمدەر. بىراق كاسپي اۋماعىن اتاپ ايتقاندا تەڭىزدىڭ استىن ءوزارا ءبولىسۋ ماسەلەسى سول قالپى اشىق كۇيىندە قالدى.

“The Qazaq Times”