ەڭ ىقپالدى ادامدار تىزىمدىگىنىڭ الدىنعى ۇشتىگى. فوتو: Global Village Space.

امەريكالىق «Forbes» جۋرنالى 2018 جىلدىڭ ەڭ ىقپالدى 75 ادامنىڭ ءتىزىمىن شىعاردى. تاڭقالارلىعى، اتالعان باسىلىم الەمدىك ەڭ ىقپالدىلار قاتارىنا قىتاي باسشىسى شي ءجينپيڭدى ءبىرىنشى ورىندا اتاپتى. «Forbes» ءتىزىم سوڭىندا: «الەمدە 7 ميلليارد ادام جاسايدى، بىراق، اتالعان 75 ادام سولاردى باسقارادى»، – دەپ جازعان. بۇل تۋرالى BBC شولۋ جاساعان.

قىتايدىڭ بيلىكتەگى كومپارتياسى ەلدەگى كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزىپ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ وكىلەتتى مەرزىمىنە دەگەن شەكتەۋدى الىپ تاستاعان ەدى. دەمەك، قازىرگى قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ (Xi Jinping) 2023 جىلدان كەيىندە بيلىكتە قالۋى بەك مۇمكىن. بۇعان دەيىن قىتاي كونستيتۋتسياسىندا مەملەكەت باسشىسى بەس جىلدان ەكى وكىلەتتى مەرزىمگە عانا ەل باسقاراتىن بولعان. شيگە دەيىنگى قىتاي ليدەرلەرى بۇل ەرەجەنى بەرىك ۇستانىپ كەلگەن. الايدا، شي تاققا وتىرىسىمەن ەلدى ءوز ەرەجە-تۇزىمىمەن باسقارۋعا دايىن ەكەنىن كورسەتە باستاعان.

شي جينپيڭ (سي تسزينپين/Xi Jin Ping) 1953 جىلى تۋعان. ونىڭ اكەسى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. 1974 جىلى شي قكپ قاتارىنا ءوتىپ، سودان باستاپ ساياسي كارەرالىق ءوسۋ جاساپ، 2013 جىلعا كەلگەندە قحر توراعاسى بولعان. بيلىككە كەلىسىمەن بىرقاتار ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار جاسادى. الايدا، BBC ساراپتاۋىنشا ونىڭ بيلىگى كەزىندە ەلدەگى ۇلتشىلدىق ءوسىپ، جەكە تۇلعالاردىڭ جانە ەتنيكالىق ازشىلىقتاردىڭ قۇقىقتارى شەكتەۋلەرگە ۇشىراعان.

قىتاي باسشىسى شي جينپتڭ. فوتو: AFP.

2018 جىلعى ەڭ ىقپالدى ادامدار تىزىمىندە شەكسىز مەرزىمگە بيلىك جۇرگىزە الاتىن قىتاي باسشىسى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتيندى ارتتا قالدىرعان. اتالمىش تىزىمدە، پۋتين ەكىنشى ورىندا جايعاسقان. ناۋرىزداعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا پۋتين 77 پايىز داۋىس جيناپ، ءتورتىنشى رەت پرەزيدەنت بولىپ سايلانعان ەدى. بۇنىمەن ول 18 جىلدىق بيلىگىن جالعاستىردى. پۋتين رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانە پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ تۇرعان داۋىردە ەل ەكونوميكالىق وسۋگە جانە اسكەري ەكسپانسياعا جەتىسىپ، رەسەي قايتالاي ءىرى دەرجاۆاعا اينالدى دەپ باعالانعان.

رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين. فوتو: فەدەرالنوە اگەنتستۆو نوۆوستەي.

دەگەنمەن، رەسەي وپپوزيتسياسى پۋتيندى «پاتشا» نەمەسە «يمپەراتور» دەپ اتاسادى. ونى 18 جىل ىشىندە رەسەيدىڭ جاس دەموكراتياسىن جەرمەن-جەكسەن ەتتى دەپ ايىپتايدى. قازىرگى تاڭدا ورىستىڭ قۋاتتى ارمياسى سول ەلدىڭ ۇلتتىق نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ قالىپتاستى. الايدا، كەڭەس وداعى تۇسىندا قىزىل كرەمل «قىرعيقاباق سوعىس جىلدارىندا» بيۋدجەتتىڭ باسىم بولەگىن ارميانى قۋاتتى ەتۋگە جۇمساپ، ونىڭ سوڭى تۇتاس وداقتىڭ بانكوت بولۋىنا اپارىپ سوققان ەدى. پۋتين بيلىككە كەلىسىمەن تۇرالاعان ارمياعا قارجىنى اياماي سالدى. سونىمەن بىرگە، پۋتين بيلىگى تۇسىندا ورىس اسكەرلەرى ءوز قۋاتىن شەشەنستان، گرۋزيا، ۋكراينا جانە ءسۇريا جەرلەرىندە ءوز قۋاتىن كورسەتتى.

اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ الەمنىڭ ەڭ ىقپالدى ادامدارى تىزىمىندە ءۇشىنشى ورىندا تۇر. ترامپ ميللياردەر جانە ساياساتكەر، رەسپۋبليكاشىلدار پارتياسىنىڭ مۇشەسى. 1946 جىلى 14 ماۋسىمدا نيۋ-يورك شتاتىندا تۋعان. 13 جاسىندا اسكەري اكادەمياسىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ەڭ الدىنعى قاتاردا تامامداعان. 2015 جىلى 16 ماۋسىم كۇنى اقش-تىڭ 45-ءشى پرەزيدەنتى بولۋعا كۇش سالاتىنىن مالىمدەگەن. 2016 جىلى مامىردا ءوز پارتياسى ىشىندە بىردەن ءبىر ۇمىتكەر بولىپ قالدى. 18-21 ماۋسىمىندا رەسپۋبلتيكاشىلدار پارتياسى ونى بىردەن ءبىر كانديداتى رەتىندە ۇسىندى.

اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ. فوتو: Politico.

2016 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋىندا جەڭگەننەن كەيىن قۇراما شتات پەن الەم ساياسي ارەناسىندا كوپتەگەن توسىن ىستەر تۋىلدى. ونىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتتارىنىڭ قاي-قايسى دا داۋ-دامايعا مۇرىندىق بولىپ كەلەدى. الايدا، سوعان قاراماستان ترامپ ءبارىن دەگەنىمەن ورىنداپ كەلەدى. يەرۋساليمدى يزرايل استناسى رەتىندە مويىندايتىنىن ايتقاندا، بۇل قادامنىڭ ۇلكەن قايشىلىققا ۇلاستانىن بارلىق ەلدەردىڭ ساياساتكەرلەرى ايتقان ەدى. الايدا، ترامپ دەگەنىنە جەتىپ، اقش ەلشىلىگىن قۇدىسقا (يەرۋساليم) كوشىردى. سالدارىنان 60-قا تارتا پالەستينالىق قازا تاۋىپ، 2500-گە جۋىق ادام جاراقات العان قاقتىعىس ورىن الدى.

ترامپ ۇلكەن قۋاتقا يە الىپ دەرجاۆانىڭ بيلىگىن ۇستاپ وتىر. اقش وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا الەمدىك اليانستارىنىڭ بارلىق ءتۇيىنى بار دەسە دە بولادى. اقش ارمياسىنىڭ قۋاتىنا تەڭ كەلەتىن قارسىلاس تا جوققا ەسەپ. «ۇلكەن 20» ەلدەرى اراسىندا دا كوپتەگەن ەلدەر ءوز قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قۇراما شتاتقا جانباسقىش. دەگەنمەن، ترامپتىڭ جۇرت كوزىنە سىيمايتىن ارەكەتتەرىنە قاراعاندا، پرەزيدەنتتىڭ بيلىگىنەن وزگە بيلىك ينستيتۋتتارى بەكەم كورىنىپ كەلەدى.

گەرمانيا كانتسلەرى. انگەلا مەركەل. فوتو: GETTY IMAGES.

ءتورتىنشى ورىنداعى گەرمانيا كانتسلەرى انگەلا مەركەل الەمدەگى ەڭ ىقپالدى ايەل بولىپ باعالانعان. ول بىلتىرعى سايداۋدا ءتورتىنشى رەت جەڭىسكە جەتتى. مەركەلگە پراگماتيكالىق جانە اقىلدى ليدەر رەتىندە باعا بەرىلىپ كەلەدى. ءتىپتى ونى «گەرمانيا پاتشايىمى» نەمەسە «ەۋروپا پاتشايىمى» دەپ تە باعالاپ جاتادى. 2005 جىلى تۇڭعىش رەت گەرمانيانىڭ ايەل كانتسلەرى رەتىندە بيلىككە جەتتى. ونىڭ ساياساتىن سىناپ-مىنەيتىن توپتار «ساياساتى دا ءوزىنىڭ كيىنۋ تالعامى سەكىلدى قارابايىر» دەگەن سوزدەر ايتادى. الايدا، انگەلا مەركەل شاش ۇلگىسى نەمەسە كوز بوياعىنا كوڭىل ءبولىپ، باس اۋىرتقان ادام ەمەس. ول ەل ىشىندەگى جانە ەۋروپالىق داعدارىستاردا ەلىن ءساتتى الىپ شىققان ليدەر رەتىندە ەل تاريحىندا قالىپ وتىر.

"امازون" كومپانياسىنىڭ باسشىسى جەفف بوزەس. فوتو: GETTY IMAGES.

بەسىنشى ورىن ميللياردەر وكىلىنە تيگەن. «امازون» كومپانياسىنىڭ باسشىسى جەفف بەزوس بەسىنشى ىقپالدى ادام رەتىندە باعالانعان. اتالعان باسىلىم بىلتىر عانا بەزوستى الەمدەگى ەڭ باي ادام قاتارىندا تانىعان. ونىڭ سالىقتان تىس تابىسى 105,1 ملرد اقش دوللارىنا جەتتى. ونىڭ «امازون» كومپانياسىندا 16 پايىزدىق ۇلەسى بار. اتالعان كومپانيا الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ونلاين ساۋدا-ساتتىق تارماعى. اقش، ەۋروپا، قىتاي، كانادا، ءۇندىستان جانە جاپونيا سەكىلدى ەلدەرىندە ورتالىقتارى بار. ساراپشىلار جەفف بەزوستى جەر پلانەتاسىنداعى العاشقى تريللونەر بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى.

"The Qazaq Times"