داۋرەن بابامۇرات: مىقتى جاستار بار. بىراق ولار ءالى ۇيىمداسقان جوق  

قاي ۋاقىتتا بولسا دا، قانداي ەلدە بولسا دا، جاستار ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. بۇل تاقىرىپ قاشان دا وزەكتى. وسىعان بايلانىستى بۇگىن ءبىز قازاق جاستارىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى مەن ولاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ءبىلۋ ماقساتىندا وسى سالادا ۇزاق جىلدار بويى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان "بولاشاق" رەسپۋبليكالىق جاستار قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى داۋرەن بابامۇراتپەن سۇحباتتاسىپ كوردىك. 

- داۋرەن، سىزدەر قۇرعان «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق جاستار قوزعالىسىنىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانىنا ءبىراز ۋاقىت بولدى. رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە بارىپ لەكتسيا وقيسىزدار، ءتۇرلى جيىندار وتكىزەسىزدەر، جاستارمەن كەزدەسەسىزدەر. قازىرگى قازاق جاستارىن نە مازالايدى؟ ولاردىڭ ساياسي، رۋحاني، باسەكەگە قابىلەتتىلىك پوتەنتسيالى قانداي؟

- بۇل سۇراققا ءدوپ باسىپ ءبىر جاقتى جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. جاستاردىڭ بارلىعىنا جاپپاي «توپىراق شاشىپ» بارلىعى جامان نەمەسە بارلىعى جاقسى دەپ ماقتاي سالۋعا دا بولمايدى. جاستاردى شارتتى تۇردە بىرنەشە كاتەگورياعا بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى جاستار - ول اسفالتتى جاستار. ولار اۋىلدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن «ءينديۆيدۋاليزمى» باسىم جاستار. ەكىنشى جاستار -بۇل اۋىلداعى جاستار. ولار وقۋ وقىماعان، وقۋعا بارماعان تازا اۋىلدا قالامىن دەپ شەشىم شىعارعان جاستار. قالاعا بارسا بىرەن-ساران قارا جۇمىس ىستەپ كەلەدى، بولدى. باسقا كەزدە ولار اۋىلدا. ال ءۇشىنشى ساناتتاعى جاستار - بۇل اۋىل مەن قالانىڭ ورتاسىنداعى ءموبيلدى جاستار. ەگەر جاستاردى وسىلاي ءۇش ساناتقا بولەتىن بولساق، جالپى العان كەزدە جاعدايى ەڭ مۇشكىلى بۇل اۋىل جاستارى. سەبەبى اۋىلدا نەشە ءتۇرلى قاپتاعان مەملەكەتتىك باعدارلامالار، ءتىپتى الەۋمەتتىك-مادەني شارالاردىڭ ءوزى كەم دە كەم. وعان ەندى ءبىزدىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىمىزدا اسەر ەتەدى. اۋىلداردىڭ اراسى الشاق، اۋىلدار شاعىن دەگەن سياقتى. شارتتى تۇردە جاعدايى جاقسى - بۇل قالا جاستارى. سەبەبى مەملەكەتتىك، قوعامدىق، ساياسي ءىس-شارالار، جاقسى ءبىلىم، ءوزىن-ءوزى دامىتۋعا مۇمكىندىك، مۇنىڭ بارلىعى قالادا بار. بىراق ەڭ پوتەنتسيالى جوعارى بۇل اۋىل مەن قالانىڭ ورتاسىنداعى جاستار. مەن سونداي جاستارمەن جۇمىس ىستەيمىن، كوپ بىلەم، ءجيى كەزدەسەمىن. بۇل جاستار - پاسسيانار جاستار. بۇل جاستار - ءموبيلدى جاستار. بۇل جاستار اۋىلدا دا ءوز-ءوزىن جوعالتقان جوق، قالادا دا ءوز-ءوزىن جوعالتقان جوق. ەندى ولاردىڭ بۇگىنگى الەۋمەتتىك كوڭىل-كۇيىنە كەلەتىن بولساق، بۇل جەردە جاستاردى ۇيىمداسقان جانە ۇيىمداسپاعان دەپ ەكى توپقا بولەمىز. ۇيىمداسقان جاستار بۇل ستۋدەنت جاستار، مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى جاستار، مەكتەپتەگى جاستار. ۇيىمداسپاعان جاستار بۇلار كەزدەيسوق، تۇراقسىز جۇمىس ىستەيدى. ولار بازاردا ءجۇر، بيزنەستە ءجۇر. ۇيىمداسپاعان جاستاردىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل-كۇيى تومەندەۋ، ناشارلاۋ، بارلىعى جاقسى دەپ ايتا المايمىز. بۇلاردىڭ جۇمىستارى تۇراقسىز. ولاردىڭ «ۇشارىن جەل، قونارىن ساي بىلەدى» بىلايشا ايتقان كەزدە. بۇلار بەس جىلدان كەيىن قايدا تۇراتىنىن، قايدا وقيتىنىن، قايدا جۇمىس ىستەيتىنىن، قاشان ۇيلەنەتىنىن، كىمگە داۋىس بەرەتىنىن بىلمەيدى جانە ەلدىڭ بولاشاعىن ويلايتىن ەشقانداي جاعدايى دا، ويى دا، كوڭىل-كۇيى دە جوق. ال ەندى ۇيىمداسقان جاستاردىڭ كۇشتى جالاقىسى جوق شىعار، بىراق مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىلارى سولار. ولار وزدەرىنىڭ بولاشاعىنا ءىشىنارا سەنىمدى.

- جالپى قازىر (بيلىكتىڭ سوزىمەن ايتقاندا) قازاق جاستارىنىڭ ەتالونى، اۆانگاردى «جاس وتان» مۇشەلەرى. ءسىزدىڭ دە جاستارمەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىڭىزگە ءبىراز ۋاقىت بولدى. جالپى «جاس وتاننىڭ» قازىرگى جۇمىسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟

- «جاس وتانعا» باعا بەرۋ مەن ءۇشىن وتە قيىن. سەبەبى كەز كەلگەن نارسە سالىستىرمالى تۇردە. مەن «جاس وتانعا» باعا بەرۋىم ءۇشىن ونى بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتىك ۇيىممەن نەمەسە باسقا جاستار قاناتىمەن سالىستىرۋعا ءتيىسپىن. باسقا پارتيالاردىڭ جاستار قاناتىمەن سالىستىرايىق دەسەك، ول مۇمكىن ەمەس. جاستار قاناتى جوق. اق جولدا دا، كوممۋنيستىك پارتيادا دا مىسالى ماجىلىستە وتىرعان ءۇش پارتيا دەيمىز عوي. باسقا ماجىلىسكە وتپەگەن جسدپ-دا دا، باسقا دا ءىس جۇزىندە جاستار قاناتى مۇلدەم جوق. مەن بۇل جەردە ولاردى كىنالاپ تۇرعان جوقپىن. ونىڭ ءار ءتۇرلى سەبەپ-سالدارى بار. دەگەنمەن ەگەر دە فۋنكتسيونالدى جاعىنان الىپ قارايتىن بولساق، «جاس وتاندى» سالىستىرۋعا كەلمەيدى. بۇدان بولەك «جاس وتاندى» باسقا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن دە سالىستىرۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى «جاس وتاننىڭ» دەڭگەيىندەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم رەسپۋبيليكالىق دەڭگەيدە وكىنىشكە وراي جوق. سەبەبى فيليال جوق قوي ەندى ەشكىمدە. ال ەندى بۇگىنگى بار «جاس وتاننىڭ» اتقارىپ وتىرعان جۇمىسىنا كەلەتىن بولساق. مەنىڭ ويىمشا، بۇدان كۇشتىرەك جۇمىس ىستەۋگە بولاتىن ەدى. «جاس وتاننىڭ» مۇمكىندىگى بىلايشا ايتقاندا شەكسىز. ونىڭ ادامدىق رەسۋرسى دا، قارجىلىق رەسۋرسى دا كۇشتى.

- تاۋەلسىز قازاقستان بيلىگى تاربيەلەپ شىعارعان جاستاردىڭ الدى «اقشا جىمقىردى» دەگەن ايىپپەن ءىستى بولىپ جاتىر. قازىر حالىق اراسىندا «بيلىك مانساپقور، ۇرانشىل، كونپىس، ورىنداۋشى بۋىن تاربيەلەپ جاتىر» دەگەن پىكىر بار. ءسىز بۇل پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟

- مەن بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. سەبەبى جاستاردىڭ بارلىعىنا «توپىراق شاشۋعا» بولمايدى. بارلىق نارسەگە سالىستىرمالى تۇردە قاراۋ كەرەك. بىزدە بيلىك 27 جىل ىشىندە ەڭ بىرىنشىدەن جاستارعا بىلىمدە ەشقانداي شەكتەۋ قويعان جوق. شەتەلدە وقيسىڭ با، ەلدە وقيسىڭ با ەشقانداي شەكتەۋ قويىلماي، ءبىلىم ەركىندىگى بەرىلدى. اسىرەسە سوڭعى ون جىلدا جاستارعا ءبىلىم الۋعا تولىقتاي مۇمكىندىك جاسالدى. بۇل ۇلكەن مۇمكىندىك. سەبەبى ءبىز ءوزىمىزدى قاسىمىزداعى ەلدەرمەن سالىستىرامىز. قازىر شىنىمەن قازاقستانداعى ءبىلىمنىڭ قول جەتىمدىلىگى رەسەيدەن كەم ەمەس، وزبەكستان مەن قىرعىزستاننان جوعارى. قازىر امبيتسياسى بار، ەلدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى وزىندىك كوزقاراسى، ويى، پىكىرى بار، تەپسە تەمىر ۇزەتىن جاستار جەتەرلىك. سوندىقتان ۇكىمەت تۇگەلدەي كونپىس بۋىن تاربيەلەدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. ەندى ۇكىمەت وزىنشە جۇمىس جاساۋعا تىرىسىپ جاتىر. بىراق ءبىر جاقتى ايتۋعا بولمايدى. مىقتى جاستار بار. بىراق ولار ءالى ۇيىمداسقان جوق.

- جالپى جاستارعا ءدال قازىرگى بيلىك جۇيەسىندە، مەملەكەتتىك قىزمەتتە تازا جۇمىس ىستەۋگە بولا ما؟

- ارينە بولادى. بىراق ول كەزدە سەن تازا مەملەكەتكە جۇمىس ىستەيسىڭ. بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى «جەمقور» دەگەن كوزقاراس، پىكىر قالىپتاسقان. بىراق مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىنا كىرىپ كورەتىن بولساڭ، كەشە عانا وقۋ ءبىتىرىپ كەلىپ وتباسىن، مانسابىن ىسىرىپ قويىپ، باس مامان بولىپ قىزمەت ىستەپ جاتقان ازاماتتار وتە كوپ. ولار دا جەدەل ساتىمەن كوتەرىلۋى كەرەك، ولار دا ءوسۋى كەرەك، ولاردىڭ دا جالاقىلارى ارتۋ كەرەك. بىراق بۇنىڭ بارلىعى بولەك اڭگىمە.

- قازىر كوپتەگەن جاستار، ونىڭ ىشىندە بىلىكتى ماماندار شەتەلگە كەتىپ جاتىر. بۇل ولاردىڭ ەل بولاشاعىنا سەنىمسىزدىگە مە، جوق الدە جەكەلەگەن فاكتورلاردىڭ اسەرى مە؟

- بۇل ەندى ەڭ اۋىر جاعداي. ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا، تاۋەلسىزدىك قولدا بار كەزدە، الەۋمەتتىك جاعداي تىم تومەن ەمەس كەزدە ءبىلىمدى، بىلىكتى جاستاردىڭ كەتىپ جاتقانى اۋىر تيەدى.  مەنىڭ ويىمشا، بۇعان ءبىرىنشى سەبەپ بۇل گلوبالدى سەبەپ. قازىر بۇرىنعىداي ەمەس شەكارالار ءوشىپ بارا جاتىر. قازىر كەز كەلگەن الەمنىڭ تۇكپىرىنە جەتۋ قول جەتىمدى بولىپ قالدى. قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ ەلدەن كەتىپ جاتقىنىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى جالپى الەمدىك عالامدانۋ پروتسەستەرىمەن بايلانىستى. ەكىنشى، بۇل ارينە ەلدىڭ ىشىندەگى ماسەلە. بۇل ءوسۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەۋلىلىگى. ءوسۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بولعان كەزدە التەرناتيۆتى دامۋ جولى بولعان كەزدە ادام كەتىپ قالادى. اۋىلدان دا قالاعا كەتتى عوي كەزىندە.  ۇشىنشى، كەتۋدەگى ۇلكەن ماسەلە - بۇل ادام ساناسىنىڭ وزگەرۋى. قازىر ينديۆيدۋاليزم باسىپ بارا جاتىر. ادام ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز الدىنا جاقسى، ءماندى، ءساندى ءومىر ءسۇرۋدى ماقسات ەتىپ قويادى.

- قازىرگى جاستاردىڭ سالىستىرمالى تۇردە العاندا ساياسي بەلسەندىلىگى وتە تومەن. ولاردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك?

- ءبىرىنشى كەزەكتە ولارعا جاعداي جاساۋ كەرەك. ەكىنشى كەزەكتە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولارمەن جۇمىس ىستەيتىن اعا بۋىن كەرەك. ولارمەن جوسپارلى تۇردە ۇزاق مەرزىمدە جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ءبىز وسى سالاعا قالاي كەلدىك؟ 2001 جىلى ءبىز كازگۋ-دە ستۋدەنتپىز. سول كەزدە بىزگە  دوس كوشىم اعامىز كەلدى. انا كىسىنىڭ ەكى ساعاتتىق ءسوزى بىزدەگى كوپتەگەن بالالاردى قوعامدىق سالاعا بۇرىپ جىبەردى. نەگىزىنەن بۇل سالادا اعا بۋىن جۇمىس جاساۋ كەرەك.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان ەسداۋلەت قىزىربەكۇلى

“The Qazaq Times”