ۋاقىت وتكەن سايىن حالىقارالىق سوت شەشىمدەرىمەن شەتەلدەگى قازاقستان ۇلتتىق قورىنا تيەسىلى قارجىلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى بۇعاتتالۋدا. باستاپقىدا بۇعاتتالعان قارجى كولەمى 22 ميللارد دوللار بولعان بولسا، قازىرگى تاڭدا ول 27  ميللارد دوللارعا جەتتى. ۇلتتىق قور قارجىسىنىڭ بۇعاتتالۋىنا سەبەپشى بولعان مولدوۆالىق ميللياردەر اناتولي ستاتي دەگەن كىم؟ ونىڭ قازاقستانعا قانداي قاتىسى بار؟ قازاقستان بيلىگىنىڭ ستاتي بيزنەسىن تارتىپ العانى راس پا؟

ءبىز بۇگىن جوعارىدا قويىلعان سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەمەس بۇرىن «ۇلتتىق قور قارجىسىنىڭ بۇعاتتالۋى» اتتى ساياسي-ەكونوميكالىق «كوركەم شىعارمانىڭ» جازىلۋىنا سەبەپشى بولعان اناتولي ستاتيگە قىسقاشا توقتالۋدى ءجون كوردىك. سەبەبى اناتولي ءستاتيدىڭ قازاقستان بيزنەس الەمىنە كەلۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن وقيعا جانە بولەك ءبىر تريلوگياعا ارقاۋ بولارلىقتاي «سيۋجەتكە» يە.

اناتولي ستاتي ەڭ العاش قازاقستانعا 90 جىلداردىڭ باسىندا كەلگەن. ول كەلە سالىپ، ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى «تولقىن» جانە «بورانكول» كەن ورىندارىنا قارجى سالعان. كەيىننەن قازاقستاننىڭ «الىپ ماي شەلپەك ەكەنىن» سەزىنگەن ول، ءوزىنىڭ «Tristan Oil» كومپانياسى ارقىلى 2005 جىلى «بورانكول» گاز وڭدەۋ زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىسقان. قۇنى 176 ملن دوللار بولاتىن زاۋىتقا 156 ملن دوللار قارجى قۇيعان. بىراق ونىڭ قازاقستانداعى شۋاقتى كۇندەرىن 2008 جىلى سول كەزدەگى مولدوۆا پرەزيدەنتى ۆلاديمير ۆورونين بۇزادى. ول ءدال وسى جىلى ءوزىنىڭ قازاقستاندىق ارىپتەسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ستاتيگە قاتىسى بار قىزىقتى دەرەكتەرگە تولى حات جولدايدى. وندا ول قازاق دالاسىنا قىرۋار قارجى سالعان اناتولي ءستاتيدىڭ مولدوۆا وپپوزيتسياسىنىڭ دەمەۋشىسى ەكەندىگى جايىندا، ءستاتيدىڭ بۇۇ-نىڭ سانكتسياسىنا ىلىككەن وڭتۇستىك سۋدان ەلىنە قارجى سالعاندىعى جونىندە ايتادى جانە قازاقستان پرەزيدەنتىن ەل بەدەلىن الەم جۇرتشىلىعى الدىندا تۇسىرمەس ءۇشىن ستاتيگە توسقاۋىل قويۋعا شاقىرادى. وسىدان كەيىن 2009 جىلى مولدوۆادا وپپوزيتسيالىق توپتاردىڭ باستاماسىمەن جاپپاي تارتىپسىزدىكتەر باستالادى. كەيىننەن «مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماقشى بولدى» دەگەن ايىپپەن ءستاتيدىڭ ۇلى گابريەل ۇستالادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاقستان، مولدوۆا جانە ستاتي ماڭىندا بولليۆۋد پەن گولليۆۋد ستسەناريستەرىنىڭ تۇسىنە كىرمەيتىن وقيعالار بولادى. بىراق ءىس بۇنىمەن بىتپەيدى. مولدوۆاداعى جاعدايلاردان كەيىن، قازاقستان بيلىگى ەل اۋماعىنداعى ستاتيگە قاتىسى بار كومپانيالارعا تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ناتيجەسىندە اناتولي ستاتيگە تيەستىلى «قازپولمۇناي» كومپانياسىنىڭ ماگيسترالدى مۇناي قۇبىرلارىن ليتسەنزياسىز پايدالانانىپ، 22 ميلليارد تەڭگە زاڭسىز قارجى تاپقاندىعى انىقتالادى. كەيىننەن قازاقستان زاڭىن بەلىنەن باسقان كومپانيا ديرەكتورى سەرگەي كورنەگرۋتسا ءتورت جىلعا سوتتالىپ، ءبىر جىلدان كەيىن تۇرمەدەن قاشىپ كەتەدى. ال ستاتيگە تيەسىلى كومپانيالاردىڭ بارلىعى قازاقستان يەلىگىنە وتەدى. بۇل 22 ميللياردا توڭىرەگىندەگى «ەكشن» جانرىنداعى وقيعالار توپتاماسى.

ەندى «ۇلتتىق قور قارجىسىنىڭ بۇعاتتالۋى» اتتى ساياسي-ەكونوميكالىق كوركەم شىعارماعا كەزەك بەرسەك. بۇل جەردە ءبىزدى نە كۇتىپ تۇر؟ بۇل ارادا ءسىز بەن ءبىزدى ۇلتتىق قور مەن «سامۇرىق-قازىنانىڭ» بۇعاتتالعان 27 ميلليارد دوللار قارجىسى كۇتىپ تۇر. بىراق بۇدان بۇرىن ءبىز 2014 جىلعا ساپار شەگۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. نەگە دەيسىزدەر عوي؟ سەبەبى ءدال وسى جىلى ەل ۇكىمەتى «ۇلتتىق قور قارجىسى 77 ميلليارد دوللارعا جەتتى» - دەپ «بورىكتەرىن اسپانعا اتقان» بولاتىن. الايدا ارادا ءۇش جىل وتكەندە ۇلتتىق قور قارجىسى 20 ميللياردقا ازايىپ، 57 ميلليارد ەكەندىگى انىقتالدى. وسى ارادا «باس-اياعى ءۇش جىلدا 20 ميلليارد دوللار قايدا كەتتى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى سانالى ادامنىڭ باسىندا. بىراق وعان جاۋاپ بەرەتىن ءتىرى پەندە جوق جاقىن ماڭايدا. ءجا، 20 ميللياردتى قويا تۇرىپ، اقش-تا بۇعاتتالىپ جاتقان 22 ميللياردقا ورالايىق.

«داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرىنان» ەمەس ءستاتيدىڭ قازاقستانداعى كومپانيالارىنان باستالعانىن جوعارىدا ايتتىق. اتالمىش جاعدايلاردان كەيىن ستاتي ءوزىنىڭ قازاقستانعا سالعان ينۆەستيتسيالارىن ەل بيلىگى كۇشپەن تارتىپ العاندىعىن ايتىپ، حالىقارالىق سوتقا شاعىمدانعان. ناتيجەسىندە 2013 جىلى ستوكگولم ساۋدا-ونەركاسىپ پالاتاسىنىڭ اربيتراجدى سوتى قازاقستان مەن ستاتي اراسىنداعى داۋدى مولدوۆالىقتىڭ پايداسىنا شەشىپ، قازاقستان ەنەرگەتيكالىق حارتيا تۋرالى شارتتى بۇزدى دەپ تانىپ، ستاتيگە 500 ميلليون دوللار وتەماقى تولەنسىن دەگەن شەشىم شىعارعان. بىراق اتالمىش وتەماقى تولەنبەگەن سوڭ ستاتي قازاقستانعا سالعان يۆەستيتسياسىن داۋلاپ ودان ارى بارعان. بۇل اينالىپ كەلگەندە ۇلتتىق قوردىڭ 22 ميلليارد دوللار قارجىسى مەن «سامۇرىق-قازىنا» كومپانياسىنىڭ 5,2 ميلليارد دوللار قارجىسىنىڭ بۇعاتتالۋىنا الىپ كەلگەن. «27 ميلليارد دوللاردى بۇعاتتاتىپ قويىپ ادىلەت مينيسترلىگى قايدا قاراپ وتىر؟» دەۋى مۇمكىن، كەيبىر جۇرت. ستاتي مەن اراداعى داۋدا قازاقستان ادىلەت مينيسترلىگى دە «ايعا باتا جاساپ» وتىرعان جوق. ولار 2013 جىلى ستاتي ستوكگولم سوتىنىڭ شەشىمىن «الاياقتىق» جولمەن العاندىعىن ايتىپ، 2017 جىلدىڭ قازان ايىندا اقش فەدەرالدى سوتىنا شاعىمدانعان. اقش سوتى اناتولي ستاتيگە قاتىستى قازاقستان تاراپىنىڭ شاعىمىن الداعى ۋاقىتتا قارايتىن بولادى. ول سوت پروتسەسسى قانشا ۋاقىتقا سوزىلادى؟ ونىڭ شەشىمى قانداي بولادى؟ 27 ميلليارد ەلگە قايتارىلا ما؟ ونىڭ بارلىعى ۋاقىت ەنشىسىندەگى دۇنيە.

“The Qazaq Times”