ەلەۋسىز سوپيەۆ: ەنەرگيا قۇنى 8-10 تەڭگە بولاتىن قۇرىلعىنى ويلاپ تاپتىم

قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ وندىرىستىك جانە الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمىنداعى ماڭىزدى سالالاردىڭ ءبىرى – ەنەرگەتيكا. بيىل قازاقستان وسى سالاعا باسىمدىق بەرىلگەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن EXPO-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىن وتكىزىپ جاتىر. ال بۇل كورمە ەنەرگەتيكا سالاسىنا ءوز ۇلەسىمدى قوسسام دەگەن ەل ازاماتتارى ءۇشىن بەرىلگەن ۇلكەن مۇمكىندىك. مىنە، وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەسەم دەيتىن ازاماتتار بار. ءبىز سونداي ازاماتتاردىڭ ءبىر ەلەۋسىز سوپيەۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك. ول قالدىقسىز، زيانسىز ەكولوگيالىق تازا ەنەرگەتيكا قۇرىلعىسىن ويلاپ تاۋىپتى. 

 - ەلەۋسىز اعا، ءسىز ەنەرگيا ءوندىرۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن ۇسىنىپ وتىرسىز. ول قانداي ءتاسىل؟

بۇل ءوزىن-ءوزى جەلدەتۋ ارقىلى ەنەرگيا ءوندىرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. ءوزىمىز «ماڭگىلىك جەل قوزعالتقىشى» دەپ اتاپ وتىرمىز.  ياعني تابيعاتتىڭ جەلىنە تاۋەلسىز جۇمىس ىستەيدى. ءوزىن-ءوزى جەلمەن قامتاماسىز ەتىپ، جابىق عيماراتتا تۇرادى. كومىر، گاز، مۇناي، ۋران قاجەت بولمايدى. ەنەرگيا ءوندىرۋ ءۇشىن قانداي دا ءبىر شيكىزاتتى ساتىپ الۋعا تاۋەلدى بولمايمىز. بۇدان ەكولوگيالىق شىعىن بىردەن بىرنەشە ەسەگە ازايادى. ال ەگەر بۇل جوبا جۇزەگە اساتىن بولسا باسقا ەلەكتر جۇيەلەرىندەگىدەي كۇردەلى پروتسەسس بولمايدى. مىسالى الماتىنى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جازدىڭ وزىندە 12-15 مىڭ توننا كومىر جاعىلادى. ال، ءبىزدىڭ ماڭگىلىك جەل قوزعالتقىشىنىڭ پايداسى تابيعاتقا ەكولوگيالىق زياندى قالدىق شىعارمايدى. ويتكەنى ەنەرگيا ءوندىرۋ ءۇشىن وتىن جاعىلمايدى، قالدىق شىقپايدى.

تاعى ءبىر مىسال، ءبىر قالادان ەكىنشى ءبىر قالاعا ەنەرگيانى تاسىمالداۋ كەزىندە ەنەرگيانى 30-50 %-ى دالاعا كەتەدى. ال ءبىزدىڭ جوبا بويىنشا ءبىر قالادان ەكىنشى قالاعا ەلەكتر باعاندارىن تارتۋ دەگەن بولمايدى. ول كەزدە قالا ىشىندەگى باعاندار عانا بولادى.  سەبەبى ەنەرگيا قانشا كولەمدە كەرەك، سونشا كولەمدە وندىرۋگە بولادى. قوندىرعىنى ۇلكەن مەگاپوليسكە كەرەك بولسا، ۇلكەن ەتىپ، ال، اۋدان اۋىلعا كەرەك بولسا شاعىن ەتىپ جاساپ، ورناتۋعا بولادى.

قازىرگى كەزدە ءبىز ەنەرگيانى رەسەي، قىرعىزستان ەلدەرىنەن الىپ جاتىرمىز. ال بۇل قۇرىلعى شىققان جاعدايدا ءبىز ەنەرگەتيكالىق تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلامىز.  ەستىگەن قۇلاققا سەنىمسىز بولۋى مۇمكىن، بىراق بۇل - شىندىق.

- ال بۇل جوبا يدەياسى قاشان كەلدى؟

نەگىزى  مۇنىڭ پايدا بولعانىنا 10 جىلدان استى. سول 10 جىلدا ەكسپەريمەنتتەر جاساپ، تولىقتىرىپ، زەرتتەدىك. ەندى وسى جوبانى بيىلدان باستاپ جارىققا شىعارۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جاتىرمىز.

ءبىز تەك وسى جاڭالىقتى ۇسىنۋشىمىز. ياعني، بىزدە ويلاپ تابىلعان جاڭالىق بار، ەكسپەريمەنت جاسادىق، بىراق ونى ودان ارى دامىتاتىن مۇمكىندىك جوق. ەگەر ءىرى كومپانيالار بىرلەسىپ، «بۇل قۇرىلعىنى جاسايمىز، قولعا الامىز» دەسە ءبىز ونىڭ قانشالىقتى پايداسى بار ەكەنىن دالەلدەي الامىز.

مىسالى ەلەكتر پويىزدارىن الايىق. ولاردى ديزەلدەن ەلەكتر جۇيەسىنە اۋىستىرۋ ءۇشىن قانشاما باعاندار تارتىلادى. ال ەگەر مەن ايتقان قۇرىلعى جاسالىپ شىقسا، وندە ونى تەك 1 ۆاگوننىڭ ىشىنە ورناتىپ قويىپ پايدالانا بەرۋگە بولادى. سۋ كەمەلەرىن الايىق. ولاردىڭ دا وسى قۇرىلعىنى پايدالانۋعا مۇمكىندىگى بار.

- ياعني بۇل قۇرىلعىلاردىڭ كولەمى كىشى بولادى عوي؟

بۇنى ەندى الدىندا ايتقانىمداي ۇلكەن ءارى كىشى ەتىپ شىعارا بەرۋگە بولادى. ول شىعارىلاتىن توكتىڭ اۋقىمىنا بايلانىستى بولادى. مىسالى 500-1000 مۆت شىعارۋ ءۇشىن ۇلكەن گەنەراتورلار، قۇرىلعىلار كەرەك. ال كەمە، پويىزدى جۇرگىزۋ ءۇشىن قانشا توك كەرەك، سونشا قاجەت توكتى ءوندىرىپ بەرەتىن كىشى قۇرىلعىنى جاساپ شىعارۋعا بولادى.

- بۇل قۇرىلعى باسقا ەنەرگەتيكا كوزدەرىن الماستىرا الا ما؟ سەبەبى بىزدە كوپشىلىگى سۋ، اتوم ەلەكتر ەنەرگياسىن پايدالانادى.

ارينە. ول جىلۋ، سۋ، اتوم ەلەكتر ستانتسياسى بولسىن، ولاردىڭ ورنىن الماستىرا الادى.

- ال ەكونوميكالىق تۇرعىدان قانداي پايداسى بار؟ ويتكەنى مىسالى سەس، اەس سىندى ەنەرگەتيكا جۇيەلەرىن سالۋعا بىرىنشىدەن، مول قاراجات، ەكىنشىدەن ۋاقىت قاجەت.

دۇرىس ايتاسىز! مىسالى ءبىر عانا مويناق سەس-ءىن سالۋعا 340 ملن. $ شاماسىندا قاراجات جۇمسالدى. ال، ءبىز ويلاپ تاپقان جاڭالىقتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سونشالىقتى كوپ قاراجات كەتپەيدى. ءتىپتى بۇل قۇرىلعى پايدالانۋعا بەرىلگەننەن كەيىن توكتىڭ كيلوۆاتى قازىرگىدەي  20-25 تەڭگە ەمەس، 8-10 تەڭگە شاماسىندا بولۋى مۇمكىن.

- وسى جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا قانداي ماسەلە تۋىنداپ وتىر؟

اتالمىش قۇرىلعىنى جاساۋ ءۇشىن جالعىز مەنىڭ شامام جەتپەيدى. مەن  جوبانى ۇسىنۋشىمىن. ال، ونى وندىرىسكە كىرگىزۋ ءۇشىن ءىرى كومپانيالاردىڭ كومەگى كەرەك. ويتكەنى بۇل ءوزىمىز قۇراي سالاتىن جيھاز ەمەس. وعان عىلىمي، ينجەنەرلىك ەسەپتەۋلەر قاجەت.

- وسىعان كومەك كورسەتە الاتىنداي كومپانيالارمەن كەزدەسە الدىڭىز با؟

ءبىز مۇنى جۇزەگە اسىرۋدى ەندى باستاپ جاتىرمىز. بۇعان دەيىن قۇرىلعىنىڭ وزىندىك قۋاتىن كۇشەيتۋمەن اينالىستىق. نەگىزگى ءبىزدى قۋانتاتىنى- ءبىزدىڭ قوزعالتقىش جۇمىس ىستەيدى. ەندىگى كەزەكتە ينۆەستورلاردى تابۋ ماقساتى تۇر جانە اقپارات كوزدەرى ارقىلى مالىمەت تاراتىپ جاريالى تۇردە جۇمىسىمىزدى جالعاستىرعىمىز كەلەدى. نەگىزى زاڭ اياسىندا. بىزگە جاريالىلىق، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك وتە ماڭىزدى. سەبەبى، ءبىزدىڭ جوبا 21 عاسىردىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ۇلكەن جاڭالىق.

- جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا مەملەكەتتىك قولداۋ باعدارلامالارىن پايدالانۋ جولىن قاراستىرىپ كوردىڭىز بە؟

بۇل جەردە بىلاي. بىزگە مەملەكەت قانشا ميلليارد اقشا بەرسە دە ءبىز ونى جاساي المايمىز. بىزگە اقشا قاجەت ەمەس. بىزگە وسى وسى ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى  ماماندار، ينجەنەرلەر قاجەت. سەبەبى ءبىزدىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرعان قۇرىلعىنى ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن ماماندارمەن بىرىگە وتىرىپ،وتە دالدىكپەن جاساپ شىعۋىمىز كەرەك.

سونداي-اق، ءبىز بۇل جوبانىڭ قازاقستاندا جاسالعانىن قالايمىز. سەبەبى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قىزىعۋشىلىق تانىتاتىنى ءسوزسىز. ال ەگەر ەلىمىز قىزىعۋشىلىق تانىتپاسا شەتەلگە ۇسىنۋعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان ءبىز اقپارات كوزدەرى ارقىلى اشىق جاريالاپ، قازاقستاندا قالۋىنا جاعداي جاساعىمىز كەلەدى.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

“The Qazaq Times”