Belgili dintanuşı, teologiya doktorı – Balğabek Äbdiqayımwlı. Foto: "Dürbi" portalınan.

Dini ekstremizm men terrorizm qaupi bizben betpe-bet kelip, elimiz ben qoğamımızdı dürbeleñge salıp jatpasa da, olardıñ qauipti ıqpaldarına wşırap jatqanımız şın. Äsirese, Auğanstandağı jağdaydıñ jaña beynesi bizdiñ territoriyamızğa dini ekstremizm men terrorizm qaupin jaqındata tüsti. Osığan baylanıstı da Qazaqstanda din, dini sauattılıq, dintanulıq bilim beru mäseleleri özektilene tüsti. Azamattarımızdı jat äri qauipti ağımdardan saqtap qalu üşin bwl taqırıptarda ağartuşılıq etu memlekettiñ de sauattı azamattardıñ da borışı. Osığan say elimizge belgili dintanuşı, teologiya doktorı – Balğabek Äbdiqayımwlımen bolğan Qazaqstandağı joğarı oqu orındarındağı dintanulıq bilim berudiñ qalay jürip jatqanı turalı swhbattı sayt oqırmandarınıñ nazarına wsınudı jön kördik. 

— Qazaqstandağı dini bilim beru modeli qay eldiñ negizinde jasalğan?

— Bizdegi dini bilim berudiñ özindik modeli birtindep qalıptasuda. Degenmen de onıñ qalıptasu modeline Özbekstannıñ, Türkiya men Egipettiñ dini bilim beru jüyesi ıqpalın tigizgenin de ayta alamız. Onıñ bastı sebebi – bizdegi dini bilim beru salasındağı mamandardıñ köpşiligi osı elderde oqıp, bilim alıp kelgen azamattar. Osıdan 8-10 jıl bwrın elimizdegi dini bilim beru mekemelerine swranıs küşti emes edi. Onıñ bastı sebebi – bilikti din mamandarınıñ jetispeuşiligi bolatın. Bügingi küni Almatı qalasındağı «Nwr-Mübarak» Egipet islam mädenieti universiteti ğana sapalı din mamandarımen qamtamasız etilip otır. Medreselerdiñ bilim beru bazaları men mamandarı äli de jetildirudi talap etedi. Sebebi bügingi jastar bilimdi Türkiya, Mısır, Malayziya sekildi elderdegidey alğısı keledi. Dini bilim beru wyımdarı da sol talaptarğa jauap bere aluı üşin özderin wdayı jetildirip otıruları mindetti. Mısırda mıñ jıldan astam tarihı bar Äl-Azhar universiteti bar, bazası öte mıqtı. 2014 jılı «Biz Nwr-Mübarak universitetiniñ bedelin köteru üşin, onıñ oqıtu, bilim beru deñgeyin Äl-Azhardıñ deñgeyine jetkizemiz» dep öz aldına bir bastama köterilgen bolatın. Universitet basşılığı da, Dini basqarma da osı bağıtta jwmıs isteymiz dep belsene kirisken edi, alayda bastama ayağına deyin jetkizilmey, toqtap qaldı. Bwl bastama ne üşin kerek boldı desek, sebebi, köp azamattarımız: «Qazaqstanda dini bilim jetkilikti deñgeyde berilmeydi. Sol üşin biz şetelge barıp oqığımız keledi» dep Mısırğa, Saudiyağa, Türkiyağa, Malaziya men Iranğa, Livanğa ketip jattı.

Universitter men medreselerdiñ oqu bağdarlamaları QR bilim jäne ğılım ministrligi bekitken oqu standarttarına säykes jasaladı. Mısalı, käsibi pänder 60-70 payız, sonımen qatar memleket tarapınan oqıtıluı mindetti pänder «Qazaqstan tarihı», «Filosofiya» jäne t.b. sol sındı tört-bes pän bar. Sol pänderdi dini oqu orındarı qosıp oqıtuğa mindetti. Däl qazirgi jağdaydı bilmeymin, biraq keşege deyin Nwr-Mübarak universitetinen basqa oqu orındarında osı pänderdi oqıtatın mamandarğa baylanıstı mäseleler boldı.

— Şeteldermen salıstırğanda Qazaqstandağı dini bilimniñ erekşeligi nede dep oylaysız?

— Eñ negizgi mäselesi – är eldiñ öziniñ qalıptasqan salt-dästüri men ğwrpımen sabaqtasuı. Osı jağına kelgende özimizdiñ elde oqığan paydalıraq. Eldiñ işinde dini sanası qalıptasqan azamat, keyin qayda barsa da öz wstanımın da qala aladı. Eger eşqanday dini bilimi joq azamat sırtqa şıqsa, ekstremizm, radikalizm sındı dinniñ şekten şığuına alıp baradı. Saudiyanıñ dini wstanımı qataldau dep ayta alamız, Mısırdıñ özinde de radikalizm problemaları bar, tipti, Türkiyada oqıp jürip, DAIŞ qwramına qosılıp ketken şäkirtter de bolğanı jasırın emes. Adamnıñ dini fundamenti dwrıs qalıptaspağan bolsa, ol kez-kelgen uaqıtta jat ağımğa erip ketu qaupin joqqa şığara almaymız. Sol üşin dini bilimdi azamattarımızğa eñ aldımen elde qalularına barımızdı saluımız kerek. Negizinen dini bilimniñ tübiri – Türkiyada da, Mısırda da bizge qarağanda äldeqayda mıqtılau. Öytkeni ol jaqta dini bilim jüyelenip, birizdilikke tüsken. Sol üşin sol jaqtarğa qızığuşılıq köp.

Bwrındarı medrese bitirgender joğarı oqu orındarı bolmağandıqtan, orta bilimmen qalatın. Medresege köp jağdayda mektepte tömen bilim alğandıqtan joğarı oqu ornına tüsuge nieti joqtardı ata-anaları: «Äyteuir Qwran oqitın bolsın, künin körsin» dep beretin edi. Ekinşiden, auıldıq jerlerge äleumettik problemalar şeşilmegendikten bilikti mamandar barğısı kelmeydi. Nätijesinde sol auıldağı dinge ikemdileuin moldalıqqa amal joq tağayındaydı. Bwl problema qazir de bar. Mısalı, auıldıq jerlerge eşkim barmaydı. Öytkeni auıldıq jerde qajettilik az, ekinşiden kün köru mäselesi bar. Memleket eşqanday imamğa jalaqı bermeydi. Meşitke tüsken aqşadan ğana ol öz künin köredi. Auıldıq meşitte ayına 10 mıñ tüsui mümkin, oğan meşittiñ jıluı, jarığın qosıñız. Sondıqtan auıldarğa joğarı bilimi bar din mamandarı barmaydı. Tek sol jerde tuıp-ösken, üyi men mal-jayı bar bolmasa, kün köru mümkin emes. Köpşilik imamdar qosımşa jürgizuşi bolıp jwmıs isteydi, ol kisilerge de otbasıların asırau qajet. Jasıratını joq, key jağdaylarda jerşildik mäselesi de orın alıp jatadı. Şalğay auılğa bilimdi jas maman barsa jergilikti twrğındar onı qudalap, «özimizdiñ auıldıñ azamatın imamdıqqa bekitip ber» dep orınsız talaptarın orındatqısı kelip, qısım jasap jatadı. Äli künge deyin şeşilmegen imamdardıñ probleması bar. Memleket nemese dini basqarma arnayı qor qwrıp, imamdardıñ jalaqısın tübegeyli şeşpese, bwl mäsele özekti bolıp qala beredi.

— Dini bilim salasındağı kadrlıq qwramnıñ jağdayına toqtalıp ötseñiz, olardı kimder tağayındap, qadağalap otıradı?

— Dini basqarmanıñ işinde «Dini bilim beru bölimi» bar, sol bölim bärin qadağalap otıradı. Osı bölim tek qana qadağalamau kerek, sonımen qosa medreselerdiñ bilim beru ädistemelerin qalay jetildiremiz, oğan taldau jasau jağına kelgende äli de kem twstarı bar. Men özim medreselerdiñ oqu jüyesin taldap, osığan baylanıstı tıñ wsınıstar tüskenin körgen joqpın. Medreselerde belgili ädisteme joq. Ärine «Qwran», «fiqh» ädistemesi, «Hadis» metodikası bar. Al biraq jalpı medreseniñ bilim berui boyınşa, ädisteme jağında kem twstarı bar. Onıñ ülken sebebi – Dini Basqarmanıñ dini bilim beru böliminde imam otırıp jwmıs jasaydı. Ol jerde negizi Qazaqstanda JOO-nı bitirgen, bilim salasın biletin maman otıruı tiis. Tek qana din mamandarın otırğızıp qoyıp, biz dini bilim beru mäselesin şeşe almaymız. Öytkeni metodikanı jasaytın imam emes, käsibi kadr. Men Äl-Azhardı bitirip, dini bilimim küşti bolsa da, ädisteme jağınan eşteñe bilmeuim mümkin. Biraq biz onı moyındağımız kelmeydi, biz Mısırdı bitirgen mamandarımız onı qaraydı deymiz. Dintanuşı «fiqhtı», «hadisti» qarauı mümkin, al ol kitaptı qalay oqıtu kerek, kimder oqıtu kerek, qanşa sağat oqıtu qajet degen metodikasın bile bermeydi. Sol sebepti bolaşaqta ğılımi däreje qorğau barısında bwl kemşilikter seziletin boladı.

— Dintanuşı degen mamandıqtıñ özi TMD-da ğana bar eken, batısta, Europada din psihologı, din sociologı, din antropologı dep bölinedi. Bälkim bizge de salalıqqa bölingen dwrıs şığar?

— Negizi islamdı tereñ oqıtatın Mısırda, Türkiya men Livandada dini fakul'tettiñ özi salalarğa bölinedi. Din psihologiyası, din filosofiyası, islam tarihı, tassauf, sufizm, islam qwqığı, hadis bölimi, din - muzıka degen salalıqqa bölinip ketken. Mümkin bolıp jatsa, bizde de bölingen jaqsı bolar edi. Bizde islamtanu degen mamandıqtıñ işinde din psihologiyasın da, sociologiyasın da, antropologiyasında oqıtamız. Al bir adamnıñ mwnıñ bärin tolıqtay igerip şığuı mümkin emes. Ekinşi mäsele, bir pänniñ türli ataularmen birneşe ret oqıluı. Tüsinikti bolu üşin tarqatıp aytsam, mısalı Mısırdan kelgen mwğalim «Payğambarlar tarihın» oqıtsa, bir jıldan keyin onı qazaq mwğalimge beredi. Mısırdan kelgen mwğalimderdiñ bir dwrıs emes jağı, olar da jazba türde bekitilgen oqu josparları, qanday pän, qanday taqırıptar ekeni joq. Onı bilmegennen keyin, bizdiñ maman aladı da basqa ataumen däl sol pändi tağı da oqıtıp şığadı. Osılayşa bir pändi tört jıl boyı oqıp şıqqan jağdaylar bolğan. Sol sebepti kadr mäselesi öte mañızdı. Biz dini bilim beru boyınşa, mıqtı jüye jasaytın bolsaq köp mäsele şeşiledi dep oylaymın. Birizdi jüye joq bolğan soñ, ärkim öz bağıtına bwrıp kete beredi.

— Dintanu salasına qanday disciplinarlı pänderdi engizu qajet dep oylaysız jäne qaysı pänderdi alıp tastağan dwrıs?

— Qazir naqtı pikirim joq. Kezinde osı bilim salasında jürgen kezde, filosofiya, qazaqstan tarihı, qazaq tili mindetti türde boluı kerek dep qostırğan edim. Al dini pänder boyınşa, qazir qolımda naqtı bağdarlama joq. Zayırlı pänderdiñ köpşiliginiñ dintanu salasında oqıtılğan dwrıs. Sebebi äli künge deyin audandıq, auıldıq, tipti, oblıstıq jerlerdegi jiında äkimderden keyin, el aldına şığıp söyleytin ekinşi adam – imam. Imamnıñ abıroy-bedelin köterui üşin halıqqa şariğat şeñberinde «namaz oqıñdar», «oraza wstañdar» degennen payda az. Olar bizdiñ tarihımızdı, mädenietimizdi bilui kerek. Ata-babalarımız dindi qalay wstanğanın biluleri tiis.

Äñgimelesken:  Qalieva Ayjan

“The Qazaq Times”