LOURENS LESSIG: HH ğasırdıñ media kompaniyalarına ğalamtor bastı jauğa aynalıp twr

https://img.tyt.by/620x620s/n/09/a/lawrence_lessig.jpg

1903 jıldıñ 17 jeltoqsanında Soltüstik Karolinanıñ dünieniñ tört bwrışınan birdey jel soğatın jağajayında ağayındı Rayttar 100 sekundtan asa uaqıt boyı auadan da auır, özdiginen qozğalatın apparattıñ wşa alatının däleldedi. Bwl asa mañızdı sät edi äri onıñ tarihilığın köp adam sezindi. Mwnıñ özi basqarılatın wşaqtıñ osı jaña tehnologiyasına degen ülken qızığuşılıq tudırdı jäne äuede wşu salasın igeruge qızığuşılar top-top bolıp köbeydi.
Ağayındı Rayttar wşaqtı oylap tapqanğa deyin, menşik turalı amerikalıq zañ boyınşa, menşik iesi öz ieligindegi jerge ğana emes, onıñ baylıqtarına jäne sonımen qatar sol jer üstindegi äue keñistigine de ie bolatın. Ğalımdar köptegen jıldar boyı jerge degen ielikti qaytken künde jaqsılap naqtılauğa bolatın äri jer iesin onıñ üstindegi aspanğa da ie etetin menşik zañın oylastırıp, bas qatırdı. Bwl menşik iesi jwldızdarğa da ie degendi bildire me? Al sol äue keñistigin ünemi kesip wşatını üşin qazdardı sotqa beruge bola ma?
Osılay dep jürgende wşaqtar payda boldı da, mine, osı sätten bastap amerikalıq qwqıq qağidaları alğaş ret asa aytulı mañızğa ie boldı. Dästürimizden tereñ tamır tartatın bwl qağidalardı ötken kezeñdegi bizdiñ köptegen körnekti zañgerlerimiz moyındağan bolatın. Eger meniñ menşigim aspanğa deyin sozılatın bolsa, onda meniñ egistigimniñ üstimen wşıp ötken United äue kompaniyasına ne isteuim kerek? Oğan meniñ menşik ieligimniñ üstinen wşuğa tıyım sala alamın ba? Aytalıq, Delta Airlines-pen licenziyalanğan kelisimşart jasay alamın ba? Osı qwqıqtıñ bağasın ayqındau üşin aukcion wyımdastıra alamın ba?
Bwl saualdar 1945 jılı federaldı sot qarastırğan daulı mäselelerdiñ bastıları boldı. Soltüstik Karolina fermerleri Tomas Li men Taymi Kosbidiñ tauıqtarı äskeri wşaqtardıñ tım tömen bauır-
lap wşuınan qırıla bastağanda (şoşınğan tauıqtar tauıqqora qa-
bırğasına soqtığıp qırılıp qalğan) Kosbiler sotqa şağım tüsirdi äri şağımda ükimettiñ olardıñ menşik aumağına qol swqqanın atap körsetti. Wşaqtar, ärine, Kosbilerdiñ jerine qonğan emes. Al biraq Blekstoun, Kent, Kauk sındı belgili adamdar naqtılap ketkendey, «jerdegi menşik aumağı onıñ üstindegi aspan äleminiñ şeksizdigine deyin sozılatın» bolsa, onda ükimet şınımen de fermerler jerine rwqsatsız engen bolıp twr. Sondıqtan da Kosbilerdiñ osı zañsızdıqtardı toqtatudı talap etui zañdı. Kosbilerdiñ isin qarauğa Joğarğı sot kelisim berdi. Kongress äue joldarın qoğamğa ortaq dep jariyaladı, biraq menşik kölemi aspan keñistigine deyin sozıladı degen zañdılıqtı eske alsaq, onda Kongress deklaraciyası qalıptasqan Konstituciyağa qayşı bolıp şığadı jäne menşikke eşbir ötemaqısız-aq qol swğu bolıp tabıladı. Sot «menşikke jerdiñ aumağı jäne onıñ üstindegi aspan keñistigi de kiretini turalı jalpı zañ doktrinasın eskirdi» dep moyındadı. Biraq sud'ya Duglas ejelgi doktrinanı jaqtırtpağanı sonşalıq, jüzdegen jıldar boyı qalıptasqan menşik turalı zañdı bir ğana azat jolmen joq etti. Ol qaulıda bılay dep jazdı:
«Qazirgi zamanda bwl doktrinağa orın joq. Kongress qaulı etkendey, äue keñistigi qoğamnıñ ortaq igiligi bolıp tabıladı. Eger bwlay bolmağan jağdayda, ärbir transkontinentaldı wşudıñ nätijesinde äue tasımaldauşısı sotqa tüsken şağımdardıñ astında qalatın bolıp şığadı. Bwl aqılğa sıyımsız. Äue keñistigine jeke menşiktikti moyındau – äue kölik jolına kedergi keltirip, äue joldarın basqaru jäne bükil qoğam müddesi jolında aviaciyanıñ damuı mümkindiginen ayıradı, sonımen qatar negizinen zañ boyınşa bükil qoğamğa tiesili dünieni jekeniñ igiligine aynaldıradı».
Bwl aqılğa sıyımsız.
Mine, qwqıq qaşanda osılay jwmıs isteydi. Ärine, ünemi osılayşa qattı ketpeydi äri asığıs qabıldanbaydı, biraq aqırında däl osılay jwmıs istey bastaydı. Duglas şeşimdi köp jaltaqtap, oylanıp-tolğanıp jatpastan birden qabıldaytın. Özge sud'yalar, Duglastıñ «Bwl aqılğa sıyımsız» dep bir jolmen ğana jetkizgenindey qorıtındığa kelui üşin birneşe bet pikir jazar edi. Biraq qanşa bet jazılsın meyli, bizdikindey qwqıqtıq jüyeniñ negizgi ruhı zañnıñ zamanaui tehnologiyağa beyimdeletininde bolıp tabıladı. Jäne de zañ, beyimdele otırıp, özgeredi. Bir kezderi mäñgilik jartastay mıqtı bolğan zañdılıqtar kelesi zaman ağımında bıt-şıtı şığıp qwlaydı. Şın mänisinde sot: «Kosbidiñ menşik qwqığı jer memleket paydalanğan kezde qwnsızdanıp qalğan jağdayda ğana bwzılğan bolıp sanalar edi» degen qaulı şığardı. Bwl mısaldı men Kit Aokidiñ «Ziyatkerlik menşik jäne täuelsizdik: avtorlıqtıñ mädeni jağrapiyası boyınşa jazbalar» attı tuındısınan aldım).
Eger de mwnday özgeristerge qarsı şığatındar anau aytqan ıqpaldı twlğa bolmasa bäri de osılayşa jalğasa bermek-ti. Kosbiler qarapayım fermerler edi. Olar siyaqtı özge de köptegen jan äue qozğalısınıñ artıp kele jatqanına narazılığın bildirgenimen, älemniñ barlıq kosbileri birigui jäne progresti toqtatuı, ağayındı Rayttar jasap şığarğan tehnologiyağa tıyım saluı mümkin emes edi. Ağayındı Rayttar wşaqtı tehnikalıq ideyalardıñ qaynap twrğan qazanına salıp jiberdi, sodan keyin olardıñ tehnologiyası tauıq qoradağı virus sındı tez taraldı.
Kosbi sındı fermerler ağayındı Rayttardıñ wşağı «aqılğa sıyımdı» dünielerdi özgertip jibergen jağdayda qaldı. Olar öz fermalarında otırıp osı bir sändi jañalıqtar üşin armansız aşu şaqırıp, jwdırıqtarın tüyip ızalana alar edi. Olar öz kongresmenderinen kömek swrasın, tipti sotqa da şağımdansın meyli, biraq nätijesinde bäribir, joğarıda aytılıp ötken, jwrttıñ bärine aydan anıq «aqılğa sıyımdı» dünieni jeñe almadı. Olardıñ «jeke müddesi» eşqaşan da közge anıq körinip twrğan «qoğam müddesinen» joğarı twruına mümkindik berilmedi.
Edvin Govard Armstrong – Amerikanıñ ädiletsiz wmıt qalğan, kemeñger önertapqıştarınıñ biri. Ol amerikalıq jañaşıldar sahnasında Tomas Edison, Aleksandr Grem Bell sındı alıptardan keyin birden payda boldı. Onıñ tehnologiyanıñ damuına qosqan ülesi radio payda bolğannan keyingi alğaşqı 50 jılda meylinşe mañızdı boldı. Ol 1831 jılı kitap tüpteuşiniñ kömekşisi bola jürip elektrlik indukciyanı aşqan Maykl Faradeyden äldeqayda jaqsı bilim aldı. Alayda Armstrong radio jwmısınıñ qağidattarındağı eñ bir közge körinbes, qolğa wstatpas wsaq-tüyektiñ büge-şigesine deyin biletin. Ol radio salasın äldeqayda alğa jıljıtqan negizgi jäne mañızdı üş jañalıq aştı. 1933 jılı Rojdestvonıñ erteñine Armstrongqa asa mañızdı önertabısı – jiilikti modulyaciyalı radio (FM) üşin 4 patent berildi. Bwğan deyin qalıñ köpşilikke amplitudalıq modulyaciyalı radio ğana qoljetimdi bolatın. Sol kezeñ teoretikteri jiilik modulyaciyasındağı radio eşqaşan jwmıs istemeydi dep sendiretin. Olardıñ spektrdiñ jiñişke sızığı turalı oyı dwrıs ta bolatın. Al Armstrong bolsa jiilik modulyaciyasındağı radio, beriletin signaldıñ quatı jäne atmosferalıq şuılı edäuir kem bol-
ğan jağdayda, spektrdiñ jalpaq sızığı arqılı sıñğırlağan taza sig-
nal bere alatının taptı.
1935 jıldıñ 5 qaraşasında ol öziniñ oylap tapqan tehnologiyasın N'yu-Yorktegi «Empayer Steyt» üyinde ornalasqan radioinjeneriya institutında körsetti. Ol radioqabıldağıştıñ barlıq amplitudalıq modulyaciyası arqılı jwmıs isteytin arnaların bwrap şığıp, so-
ñında osıdan 17 mil' qaşıqtıqtağı stanciyadan jiberilip otırğan translyaciyanı ornıqtırdı. Kenet radio ünsiz qaldı, beyne bwzılıp qalğanday, birer sätten soñ radioqabıldağıştan bwrın eşkim estimegen saf taza dauıspen diktor söyley jöneldi! «Bwl N'yu-York ştatındağı Yonkerste ornalasqan, jiilik modulyaciyasında jäne 2,5 metrlik tolqın-
da jwmıs isteytin W2AG äuesqoy stanciyası».
Auditoriya bwrın mümkin emes dep jürgen jañalıqpen tanıstı.
«Yonkerstegiler mikrofon aldında tostaqqa su qwyıp edi, qwyılıp jatqan su sarılı estildi... Bir paraqqağazdı mıjğılap jırtıp edi – barlığı da aldımen mıjğılanıp, sonsoñ jırtılğan qağaz dıbısın estidi. Küytabaqtan Souzdıñ marştarı oynaldı, fortep'yano men gitarada jeke nömirler orındaldı... Muzıkanıñ tabiği küyinde taza estilgeni sonşa, radiodan mwndaydı bwrın-soñdı eşkim estimegen edi».
Aqılğa sıyımdı dep qarastırsaq, Armstrong tamaşa radio oylap taptı. Biraq sol kezeñde Armstrong amplitudalıq modulyaciyalı translyaciyası salasında basımdıq tanıtıp jürgen RCA kompaniyasında jwmıs istep jürgen bolatın. 1935 jıl qarsañında bükil Qwrama Ştattar aumağında mıñdağan radiostanciya jwmıs istedi, alayda barlıq iri qalalardağı habar taratqış jeliler az ğana kompaniyalardıñ qolına jinaqtalğan-tın.
RCA prezidenti, Armstrongtıñ dosı Devid Sarnoff, ğalımnıñ amplitudalıq modulyaciyada taza söyleytin radio oylap tabuın asığa kütken edi. Sondıqtan da Armstrong oğan dıbıstı taza beretin qwrılğı oylap taptım degende qattı quandı. Biraq Armstrongtıñ öz öner tabısın jariya etkeni sol-aq eken, Sarnofftıñ quanışı su sepkendey basıldı.
«Men, Armstrong bizdiñ amplitudalıq modulyaciyalı radiosındağı şuıldı tazalaytın fil'tr oylap tabatın şığar dep ümittengen edim. Men onıñ revolyuciya bastap, RCA-men bäsekelesetin, şaytan alğır şeksiz-şeksiz industriyanı tuındatadı dep kütpegen edim».
Armstrongtıñ önertabısı RCA-nıñ amplitudalıq modulyaciyalı imperiyasına qauip töndirdi. Sondıqtan kompaniya qolınan kelgenşe barlıq täsilderdi qoldana otırıp, jiilik modulyaciyasında jwmıs isteytin radionı twnşıqtıra bastadı. FM – ğajayıp tehnologiya bola alar edi, alayda Sarnoff tamaşa taktik bolatın. Bwl oqiğanı bir avtor bılay suretteydi:
«FM-di qoldauşılardıñ, negizinen, injenerlerdiñ küşi – marketo-
logtardıñ, patent beretin byurolardıñ, zañ keñseleriniñ strate-
giyalıq küş-quatına qarsı twra almadı. Al soñğılarınıñ bäri ja-
bılıp qoğamğa payda äkeletin, biraq korporativti müddelerine qay-
şı, yağni jeke kompaniyalarğa şığın äkeletin osı jañalıqtı basıp tastauğa bar küş-qayratın jwmsadı. Eger de FM radionıñ damuına kedergi jasalmağanda, bwl radioindustriyadağı küşterdiñ tolığımen qayta böliniske tüsuine äkelip soğar edi de... aqır soñında bükil qwdireti jan-jaqtan tolığımen zañmen qarulanıp qorğalğan amplitudalıq modulyaciyalı radiosınıñ tübine jeter edi, al RCA -nıñ barlıq qwdiret küşi osı radionıñ negizinde qwrılğan-tın.
RCA alğaşında zertteu äli tolıq ayaqtalğan joq, sondıqtan onı arı qaray jalğastıru kerek degen jeleumen, tehnologiyamen eşkimmen bölispedi. Eki jılğa sozılğan zertteulerden keyin Armstrongtıñ tözimi tausılğanda jiilik modulyaciyasındağı radionıñ keñinen taraluına jol bermeu üşin RCA ükimettegi ıqpalın paydalana bastadı. 1936 jılı RCA AQŞ-tıñ baylanıstar jönindegi Federaldıq komissiyanıñ (FCC) bwrınğı jetekşisin jaldap, oğan komissiyanı FM radiosına onı müldem estirtpeytindey jiilik spektrin beruge, söytip, onı is jüzinde jiiliktiñ mülde özge keñistigine auıstıruğa köndirudi tapsırdı. Alğaşında bwl qimıl-qareketten eş nätije şıqpadı. Biraq Armstrong jäne bükil wlt ökilderi ekinşi düniejüzilik soğıs mäselelerimen aynalısıp jatqanda, RCA birtindep degenine qol jetkize bastadı. Soğıs ayaqtalğan soñ köp wzamay-aq Federaldıq komissiya barlığı birdey anıq bir maqsatqa qol jetkizudi – FM radiosın tübegeyli joyudı közdeytin birneşe normativtik akt qabıldadı. Mwnı Lourens Lessig bılayşa bayandaydı:
«Soğıstan keyin radioalpauıttardıñ müddesi üşin FCC arqılı qabıldanğan birqatar qaulımen FM radiosın qwrtuğa bağıttalğan birneşe qattı soqqı küşi men jauızdığı jağınan eş aqılğa sıymaytın».
RCA soñğı avantyurası – teledidarğa jiilik spektrindegi orındı bosatu üşin FM radiosı tıñdauşıların spektrdiñ müldem jaña keñistigine auıstırıp tastadı. FM radio stanciyalarınıñ quattılığı da azaytıldı, bwl endi olar bağdarlamaların eldiñ bir şetinen ekinşi şetine tarata almaydı degen söz edi. (Bwl şeşimniñ qabıldanuına bar küşin salıp jaqtasqan AT&T kompaniyası boldı, öytkeni taratu bağanalarınsız radiostanciyalar habar tarata almas edi, sondıqtan kabel'di jeli jürgizuge mäjbür bolatın, al baylanıstıñ bwl türin AT&T kompaniyası satatın). Osılayşa FM radiosı uaqıtşa bolsa da, mülde janşılıp qaldı. Armstrong RCA-men şaması jetkenşe küresip baqtı. Esesine RCA Armstrongtıñ patentterin sotqa berdi. Teledidar standartına arnalğan jaña jiilik modulyaciyasınıñ tehnologiyaların engizgennen keyin RCA Armstrongtıñ patentterin berilgenine on bes jıl ötkenine qaramastan eşbir negizsiz-aq jaramsız dep taptı. Osınıñ nätijesinde avtor tölemaqılardan qağıldı. Patentterin qaytaru üşin Armstrong altı jıl boyı zañ jüzinde, qımbatqa tüsken maydan aştı. Soñında, patentterdiñ merzimderi bitkende, RCA Armstrongtı kelissözge şaqırıp, aqı töleytin boldı. Biraq ol soma Armstrongtıñ advokattarğa ketken şığının jabuğa da jetpeytin. Bwl teketireste oñbay jeñilgen, äbden qajığan, eñ soñında taqırğa otırğan önertapqış 1954 jılı äyeline qısqa ğana hat qaldırıp, 13-qabattan sekirip ketti.
Zañ keyde mine, osılayşa jwmıs isteydi. Mwnday tragediyalardı jii tudırmas, qaharmandıq pen dramatizmdi sirek tudıratın zañnıñ qoldanısta osılay da bolatını bar.
Ükimet pen ükimettik agenttikter äuel bastan-aq ıqpalğa tüskiş boladı. Mwndağı eñ şetin sät – qwqıqtıq nemese tehnologiyalıq özgeristerdiñ bireulerdiñ mañızdı müddelerine ziyan keltirui bolıp tabıladı. Osı mıqtı müdde özin qorğaudı talap etip bilikke tım jii qısım körsetedi. Ärine, bwl jağdayda olar qoğamnıñ müddesin alğa tartadı, biraq mwnıñ bäri de jalğan söz. Bir kezderi jartastay mığım twrğan tüsinikterdiñ özi kelesi bir däuirde tarihi özgeristerdiñ negizinde qwm bolıp ügitiledi. Alayda olarğa sıbaylas jemqorlıqqa batqan sayasi jüyemiz kömek qolın sozadı. RCA da Kosbilerde bolmağan artıqşılıq – tehnologiyalıq özgeristerge qarsı twra alatın ıqpal boldı.
Ğalamtorda belgili bir önertapqış qana jwmıs istemeydi, sol siyaqtı onıñ payda bolğan naq uaqıtı da körsetilmeydi. Degenmen, qısqa merzim işinde ğalamtor qarapayım ärbir amerikalıqtıñ ömiriniñ ajıramas böligi bolıp ornığıp ülgerdi. Rew Internet American Life Project zertteulerine süyensek, 2002 jılı ğalamtorğa amerikalıqtardıñ 58 payızınıñ qolı jetken. Bwl aldıñğı eki jılmen salıstırğanda 49 payızğa köp degendi bildirdi. Al 2004 jıldıñ soñına qaray ğalamtor AQŞ halqınıñ 3-ten 2 böligin erkin qamtuı mümkin.
Kündelikti ömirimizge engen ğalamtor barlığın özgertti. Tehnikalıq sipattağı keybir özgeristerdi atasaq – ğalamtor kommunikaciya jıl-
damdığın üdetti, aqparat jinaudıñ qwnın arzandattı jäne t.b. Bwl kitapta tehnikalıq mäseleler qarastırılmaydı. Olar söz joq, mañızdı mäseleler äri olardı tolıq taldap, tüsinip bolğanımız joq, biraq ğalamtordan qol üzdiñiz boldı, bwl mäselelerdiñ barlığı ekinşi qatarda bolıp şığadı. Jäne ğalamtordı paydalanbaytındarğa tikeley qatısı joq, qatısı bolğan künde tikeley äserge ie emes. Bwl mäseleler ğalamtor turalı kitap qarastıratın bastı dünieler. Biraq bizdiñ kitabımız ol turalı emes. Kerisinşe, bwl kitap – ğalamtordı ağıtıp tastağannan keyin de onıñ adamdarğa etetin ıqpalı turalı, onıñ mädenietti qalıptastıru üderisine tigizer äseri turalı. Men, ğalamtor bwl üderiste tübegeyli jäne beysana özgeris jasadı dep nıq ayta alamın. Ol Respublikanıñ ömirge keluimen birge qalıptasqan dästürdi tübegeyli özgertedi. Mwnı tüsingen köptegen adam oğan qarsı şıqtı, ömirlerinen alşaqtatıp tastadı. Degenmen, adamdardıñ barlığı derlik ğalamtordıñ bwl qaterli qasietin sezbeydi de.
Bwl özgeristiñ mağınasın, olardıñ ärqaysısına baylanıstı qol-
danılatın qwqıqtıq normalar ayası ayqındalğan kommerciyalıq jäne kommerciyalıq emes mädeniettiñ arasındağı ayırmaşılıqtan bayqauğa boladı. «Kommerciyalıq» mädeniet dep men, bizdiñ mädenietimizdiñ öndiriletin jäne satılatın nemese satu üşin şığarılatın böligin tanimın. Al bwdan özgesiniñ bärin «kommerciyalıq emes» mädeniet dep tüsinemin. Qarttarımız sayabaq orındıqtarına jayğasıp nemese qala köşeleriniñ qiılıstarındağı ayaday orındarğa otırıp alıp balalar men ülkenderge tarihat, şejire aytsa, bwl kommerciyalıq emes mädeniet. Al Noy Vebster öziniñ «Oqırmanın», Djoel Barlou öleñderin baspadan bastırıp şığarğanda bwl kommerciyalıq mädeniet boldı.
Amerikalıq dästürde kommerciyalıq emes mädeniet äuel bastan-aq rettelmeytin sala edi. Ärine, eger sizdiñ aytqan äñgimeleriñiz ädepsiz nemese äniñiz aynaladağı twrğındardıñ tınıştığın bwzsa, bwğan zañ aralasatın. Biraq zañ eş uaqıtta da mädeniettiñ bwl türiniñ tuındauı men taralu aspektilerine tikeley aralasqan emes. Mädeniettiñ bwl qırı «erkin» bolıp qala berdi. Özderiniñ mädenietin taratu üşin jäne özara almasu üşin adamdardıñ qarapayım ädis qoldanuı – qaytadan äñgimelep beru, mazmwndau, p'esa nemese teleşoudan üzindi oynap beru, fan-klubtarğa qatısu, muzıka jazbalarımen almasu qwqıqtıq retteuden tıs ömir sürip keldi.
Zañ öziniñ bükil nazarın kommerciyalıq mädenietke audardı. Zañ şığarmaşılıq ıntalandırudı basta az-azdap, al keyinnen belsendi türde qorğauğa kiristi. Avtorlar eksklyuzivti qwqıqtarın kommerciyalıq narıqta sata aluı üşin olardı öz şığarmaşılığına degen erekşe qwqıqpen qamtamasız etti. Ärine, bwl da şığarmaşılıq qızmet pen mädeniettiñ qwramdas bir böligi. Al Amerikada onıñ mañızdılığı öte joğarıladı. Degenmen, ol bizdiñ dästürimizde beleñ alıp ketken joq. Eş uaqıtta olay bolğan emes. Kerisinşe, ol üylestirilgen erkin mädeniettiñ bağınıştı böligi bolıp qala berdi.
Endi erkin mädeniet pen basqarılatın mädeniettiñ arasındağı bwrınğışa ayqın da anıq şekara joyıldı.Ğalamtor bwl şekaralardıñ joyıluına jağday jasadı, mine, osı sätten bastap bwl mäselege mediokoncernder wyımdastırğan zañ aralastı. Bizdiñ dästürimizdiñ tarihındağı mädeniettiñ payda boluı men onıñ taraluına äser etetin ädettegi ädister alğaşqı ret qwqıqtıq retteudiñ qaramağına ötti. Zañ, bwrın basqaruğa qwzırettiligi jetpegen mädeniet pen şığarmaşılıqtıñ keñ salasın qamti otırıp, öziniñ ökilettiligin keñeytti. Mädenietke degen erkin qoljetimdilik pen basqarılatın qoljetimdilik arasındağı tarihi tepe-teñdikti saqtap twrğan tehnologiya joyıldı. Sonıñ nätijesinde, bizdiñ mädenietke qazir qol jetkizuimiz qiın, biraq basqarıluı, şekteui odan da köbirek mädenietke aynalıp bara jatır.
Bwl kommerciyalıq mädenietti qorğau üşin kerek dep aqtaladı. Ärine, bwl sayasattıñ nağız protekcionistik türi. Biraq meniñ kitabımda qarastırıp otırğan osı protekcionizm biz biletin, barlıq salağa qatar qoldanılmaytın jäne teñgerilgen protekcionizm emes. Ol jäne tipti de suretkerlerdi qorğamaydı. Kerisinşe, ol bir biznestiñ belgili bir türlerin qorğaydı. Ğalamtordıñ kommerciyalıq jäne kommerciyalıq emes mädenietti de taratatın qwraldardıñ qızmetin bir özi jalğız atqara alatın küşinen jäne özgerte alatın mümkindiginen üreylengen korporaciyalar birigip, zañ şığaruşılardan zañdardı özderin, yağni mediaalpauıttardı qorğau üşin qoldanudı talap etip otır. Bwl RCA men Armstrong turalı tarih. Bwl Kosbilerdiñ armanı.
Öytkeni ğalamtor köpşilikke mädenietti qalıptastıruğa jäne damıtu üderisine qatısuına adam aytqısız zor mümkindikter tudırdı. Bwl küş-quat twtastay alğanda mädenietti öndiru men öñdeu narığında töñkeris jasadı jäne osı töñkeris qalıptasıp qalğan kontent-industriyağa qauip töndirip twr. Osılayşa amplitudalıq modulyaciyalı radiosına FM radiosı qalay jau bolğan bolsa HH ğasırdıñ media kompaniyalarına ğalamtor solay jau bolıp twr. Nemese bwl jağdaydı tağı bılay suretteuge boladı: HİH ğasırdıñ temir joldarı üşin jük köligi qalay bäsekeles bolğanın elestetip köriñiz. Biraq bwl bäsekelestik temir joldıñ joyıluına emes özgeriske tüsiriluine äkeldi. Sandıq tehnologiyalar da ğalamtormen baylanıstırıla damıtıla otırıp mädeniettiñ damuına küşti ıqpal etetin bäsekelestik pen alğa wmtılısı orasan narıq wyımdastıra aladı. Mwnday narıq – şığarmaşılıqtıñ barınşa mol türin jasauğa jäne taratuğa qabiletti avtorlardı meylinşe mol sıyğıza alar edi. Al keybir faktorlarğa baylanıstı bwl avtorlar bügingisine qarağanda orta eseppen alğanda qazirgiden äldeqayda köp tabıs tabar edi. Bizdiñ zamanımızdıñ RCA-ları zañdı özderiniñ müddelerin qorğau üşin paydalanuın bastamasa bwl jağday osılay saqtaladı.
Alayda kitaptıñ kelesi taraularında körsetiletindey, qazirgi tañda bizdiñ mädenietimiz tap osını bastan keşude. HH ğasırdıñ basındağı radiokompaniyalardıñ nemese 1971 jıldıñ temir joldarınıñ mw-
ragerleri öz qoldarındağı barlıq mümkindikteri men ıqpaldarın paydalana otırıp, zañdı özderin qorğauğa mäjbürlep otır. Olar özderiniñ jeke müddelerin mädeniet damuına ıqpal etetin paydalı, progressivti tehnologiyalardan biik qoyıp otır. Äzirge ğalamtor olar-
dıñ özderin özgertpey twrğanda, olar ğalamtordı öz ıñğayına qaray özgertip otır.
Men asıra aytıp otırmın dep oylamaymın. Kopirayt pen ğalamtor üşin küres köbine tım alıs jatqan bwlıñğır mäsele bolıp körinui mümkin. Al bwl tartıstı baqılap otırğandar üşin bar mäsele mına bir qarapayım saualdarğa kelip tireledi: «qaraqşılıqtı» zañdastıru kerek pe älde «menşikti» qorğau kerek pe? Ğalamtor tehnologiyalarımen jürip jatqan «soğıs» (Amerika kinematografiya associaciyasınıñ prezidenti Djek Valenti mwnı «öziniñ lañkestikke qarsı jeke menşik soğısı» dep ataydı) beyne bir zañsızdıqqa qarsı äri menşikke degen qwrmetke
qol jetkizu üşin küres siyaqtı bolıp körinedi. Köptegen adam bwl tartıs-
ta qay jaqqa şığatınıñızdı şeşu oñay, ol üşin menşikti jaqtaysız ba nemese oğan qarsısız ba – osını anıqtap alsañız bolğanı, – dep oylaydı.
Eger bäri osılay oñay bolsa, men Djek Valentidi jäne kontent industriyasın jaqtar edim. Men de menşiktiñ qwrmetteluin jaqtaymın, äsirese, mister Valenti mañızdana «intellektualdı» dep ataytın türine janım aşidı, ärine. «Qaraqşılıq» – teris dünie, al dwrıs qwrılğan zañ onı qayda bolsa da, jelide me, jelide emes pe – bäribir tauıp, jazağa tartuı kerek.
Biraq osı bir qarapayım tüsinikterdiñ astarında bwdan da auır äri öte mañızdı özgerister jasırınıp jatır. Eger biz olardı jaqsılap oy eleginen ötkizbesek, ğalamtordı «qaraqşılıqtan» tazartu jolındağı maydan – bizdiñ mädenietimizdi ğasırdan ğasırğa saqtap, alıp kele jatqan negizderdiñ kül-talqan boluına äkele me dep qorqamın. Bizdiñ jüz seksen jıldıq respublikalıq qwrılımımızdıñ dästürlerine negizdelgen bwl qwndılıqtarımız – avtorlarğa bizdiñ ötken kezeñderimizdiñ igilikterin irgetas ete otırıp, erkin şığarmaşılıqqa kepildik berdi jäne şığarmaşılıq ielerin zañnıñ ädiletsizdikterinen qorğadı. Professor Nil Netangel aytqanday kopirayt turalı jaqsı teñgerilgen zañ avtorlardı jekelep baqılaudan qorğaydı. Osı sebepti de bizdiñ dästürimiz keñestik te, mecenattıq ta bolğan joq. Kerisinşe, ol avtorlarımız mädenietimizdiñ kökjiegin keñeytip, damıta alatınday auqımdı keñistik alıp berdi.
Osığan qaramastan qwqıq ğalamtor jäne onımen baylanıstı tehnologiyalıq özgeristerge Amerikadağı şığarmaşılıq qızmetti retteytin erejelerdi qataytuımen «jauap qattı». Bizdi qorşağan mädenietti damıtu nemese sınau üşin biz endi Oliver Tvist siyaqtı aldımen rwqsat swrauımız kerek boldı.
Ädette rwqsattı ärine, beredi. Biraq sınşılar men täuelsiz avtorlarğa rwqsattı tım sirek beredi. Biz özimizşe mädeni aqsüyek, ığay men sığaylar ortasın qwrıp aldıq. Bwl aqsüyekter işkeni aldında, işpegeni artında ömir sürse, özge avtorlar künderin äreñ körip jür. Biraq atap aytatın närse – aqsüyektiktiñ qay türi bolsın bizdiñ dästürimizge jat.
Men aytqalı otırğan tarih – soğıs turalı. Äñgime «bükil mañızdınıñ bastauında twrğan tehnologiyalar» turalı emes. Öz basım qwdayğa – sandıq bolsın meyli, özge bolsın senbeymin. Men belgili bir twlğanı nemese adamdar tobın ardan bezgender degeli de otırğan joqpın, sebebi men äzäzilge de, ol bir adamnıñ isi nemese toptıñ isi bolsın senbeymin. Bwl aqılgöylik emes. Bwl industriyağa qarsı jihadqa şaqıru da emes. Kerisinşe, bwl – jay ğana bağdarlamalıq kodtardan äldeqayda alısqa ketken internet-tehnologiyalar tudırıp otırğan alapat soğıstıñ ümit qaldırmaytının zerdeleuge wmtılu. Osı teketiresti zerdelegen soñ kelisimge keludiñ joldarın tabuğa boladı. Ğalamtorlıq tehnologiyalar aynalasında aytıs-tartıstardı jalğastıra beruge däleldi sebepter de joq. Olay etken jağdayda bizdiñ dästürimiz ben mädenietimizge zor nwqsan keledi, ärine, eger mädenietimiz bwl sınnan öte alsa. Biz bwl soğıstıñ tüp sebepterin izdep tabuımız kerek. Bwl tartıstıñ şeşimin tabu kerek.
Kosbilerdiñ dau-şarı sekildi, bwl soğıs bir esepten, «menşik» üşin bolıp jatır. Bwl soğıstağı menşik Kosbilerdiki sındı qolğa wstap köretin närse emes jäne bir de bir balapan zardap şekken joq. Alayda bwl «menşikke» degen köbimizdiñ közqarasımız Kosbilerdiñ öz menşikterine degen közqarasımen birdey. Biz ben siz – tap sol Kosbilermiz. Bügingi künde «intellektualdı menşik» ieleriniñ tım şekten şıqqan talaptarına köbimiz moyınswnıp kettik. Al keybirimiz Kosbiler sındı bwl talaptardı qate dep esepteymiz. YAğni, sol fermerlerdiñ izin ala otırıp, biz jaña tehnologiyalardıñ bizdiñ menşigimizdegi dünielerge qol swqpauın talap etemiz. Kosbiler siyaqtı, biz üşin de ğalamtor tehnologiyaları bizdiñ äu bastan-aq zañ qorğağan «menşigimizge» basa köktep enip bara jatqanı aydan anıq bolıp otır.
Olar üşinde, biz üşin de bası aşıq jayt – osı zañsızdıqtardı toqtatuğa zañ aralasuı qajet. Ärine, aqıldılar men tehnokrattar özderiniñ armstrongtıq jäne rayttıq tehnologiyaların qorğağanda, köpşilik olardı sonşalıqtı bir jaqtay qoymaytını anıq. Jön-josıq bwğan qarsı şıqpaydı. Bayğws Kosbiler oqiğasımen salıstırğanda, aqıldıñ özi bwl soğısta menşik ieleriniñ jağına şığadı. Al jolı bolğış ağayındı Rayttarğa qarağanda, ğalamtor öz revolyuciyasın tuğızğan joq.
Men aqılğa salğan adamğa dwrıs bağıt silteudi jön kördim, maqsat etip qoydım. Men osı bir «intellektualdı menşik» attı ideyanıñ adamdarğa äseri wlğayğan üstine wlğayıp bara jatqanına äri eñ bastısı onıñ sayasatker bolsın, jay qarapayım adam bolsın sıni oylau jüyesin mülde joyıp jiberetinine köz jetkizip, tañğaldım. «Mädenietimizdiñ» osınşalıqtı mol böligi bireudiñ «menşigine» aynaluı bizdiñ tarihımızda eş uaqıtta bolmağan dünie. Sonımen qatar mädenietti paydalanuğa rwqsat beru biliginiñ ortalıqtandırıluın qoğam tap qazirgidey eş şübäsiz qoldau jağdayı da bolğan emes.
Nelikten? – degen saual tuındaydı. Älde bwl bizdiñ ideya men mädenietke degen absolyuttik menşiktiñ qwndılığı men mañızdılığınıñ şın mäninde basımdığın sezingendikten be? Älde bwl bwrınnan beri kele jatqan, basqarudı süymeytin mädenietimiz özgerdi degen söz be, yağni mädeniet turalı tüsinigimiz qate bolğandıqtan ba?
Mümkin ideya men mädenietti tolığımen menşiktep alu bizdiñ zamanımızdıñ RCA-larına şaşetekten payda äkeletindikten jäne biz äli zerdelep bolmağan wğımımızğa jauap beretindikten şığar. Erkin mädeniet dästürindegi mwnday kürt betbwrıs, qwl ielenuşilikke qarsı qantögis soğıstan keyingidey, ötkenniñ qatesin tüzetu bolıp tabıla ma nemese teñsizdikti qazirgidey birtindep joyu kezinde jürip jatır ma? Älde qwbılanı osılayşa birden özgertu – at töbelindey alpauıttardıñ sayasi jüyeni ozbırlıqpen basıp aluınıñ kezekti bir körinisi me?
Aqılğa sıyımdı, jön-josıq degenniñ şekten şığatını sonşalıq-
tı – şınımen de solarğa arqa süyey me? Älde Armstrong pen RCA jağdayındağıday, qay jaq küşti bolsa – sol basımdıq aluı aqılğa sıyımdı, sol jön bolıp sanala ma? Mwnday jağdaylarda jön-josıq degeniñiz sırttay baqılauşı ğana bolıp qala bere me?
Men jwmbaqtap otırğan joqpın. Özimniñ jeke közqarasım äldeqaşan ayqındalğan. Men aqılğa sıyımdı dünie, jön-josıq Kosbidiñ ekstremizmin jeñip şığuı tiis bolğanına senimdimin. Meniñ anıq bilerim sol – bügingi tañda «intellektualdı menşik» degendi jaqtauşılardıñ qisınsız talaptarına qarsı şıqsa bwl aqılğa sıyımdı, öte orındı bolıp şığadı.
Bügingi tañda «menşik» turalı qabıldağan zañdar eger Kosbiler zamanında şeriftiñ wşaqtı böten bireudiñ menşiginiñ üstinen wşıp ötkeni üşin twtqınğa alğan jağdaydağı aqımaqtığınan ötken soraqı. Biraq osı soraqılıq, aqımaqtıqtıñ soñı auır qatelikterge soqtıruı mümkin.
Qazir bar tartıs negizinen eki negizgi wğım - «qaraqşılıq» jäne «menşik» wğımdarınıñ töñireginde jürip jatır. Kitabımnıñ kelesi bölimderinde men osı atalğan eki tüsinikti zerttep qarastırmaqpın.
Men ädettegi akademiyalıq täsilge jüginbeymin. Jartılay wmıt bolğan francuz ğalımdarına silteme jasap qwnarlandırılğan kürdeli pikirtalastarmen (bwl qazirgi äpendileu ğalımdar üşin ğana qızıq) oqırmandardıñ basın qatırmaq emespin. Onıñ ornına, men är bölimdi osı bir eñ qarapayım twjırımdamalardı jete tüsinuge mümkindik beretin konteksti qwrau üşin iriktelip alınğan oqiğalardı taldaudan bastaymın.
Bwl kitaptıñ negizin eki bölim qwraydı. Bizdiñ zamanımızda ğalamtor şınımen de adam sengisiz jaña dünieler jasap jatsa, bwğan mediaalpauıttardıñ türtkileuimen aralasıp otırğan bilik tarihi türde qalıptasqan «könemizdi» joyumen ün qatıp otır. Biz ğalamtordıñ payda boluımen kelgen özgeristerdi jete tüsinuge wmtılsaq, oğan «aqıl tapqanşa», neni qaldırıp, neni alıp tastauımız kerektigin wğınğanşa küte twrsaq bolatın edi. Onıñ ornına biz progresten şoşınğan jandardıñ özderiniñ bükil ınta-ıqpalın zañdardı qayta kesip-pişip, jazuına jäne eñ bastısı, bizdiñ qoğamımızdıñ irgeli negizderin özgertuine mümkindik berip otırmız.
Biz bwğan osı dwrıs bolğandıqtan, mwnıñ jaqsılıqqa bastaytın özgeris ekenine basım köpşilik şın mänisinde senetindikten jol berip otırmağanımızğa senimdimin. Biz, ökinişke qaray, bedeli tüsken zañ şığaruşılıq üderisimizde küşti oyınşılardıñ müddelerine nwsqan kelmesin degen piğıldan ğana jauırdı jaba toqıp otırmız. Bwl kitap sıbaylas jemqorlıqtıñ tap osı türiniñ, köpşiliktiñ oyına kele bermeytin tağı bir saldarı turalı da bayandaydı.