Jahandanu däuirimen birge adamzat damuınıñ törtinşi –  postindustrialdı kezeñi kelip jetti. Bwl qoğamda düniege kelgen Z wrpağın 2010 jıldan bastap ömir esigin aşıp jatqan Al'fa(A) wrpağı almastıruda. Jasandı intellekt zamanında er jetetin bwl twlğalardıñ payım deñgeyi özgeşe bolıp keledi, sol siyaqtı, özindik qwndılıqtarı da basqa bolatını sözsiz. Ärip tanımay jatıp gadjet tilin aldımen meñgeretin bwl jetkinşekter üşin talğam erkindigi men özin-özi jetildiru mäselesibirinşi orında twradı. Olar äleumettik jelidegi paraqşaları arqılı öz daralığın jan-jaqtı ayşıqtaydı, sonımen qatar, özderi jaqsı köretin mul'tfil'mder men muzıkanı «aqıldı algoritm» jüyelep beretinine üyrengen. Sandıq tehnologiyalar jañalığın qalay paydalanudı säbi kezinen meñgergendikten, bolaşaqta jıldam äreketke beyimdelgen erekşe keñistikte ömir süretini dausız.

Olay bolsa, bügingi aqparattıq qoğamdağı ğılım-bilim jüyesi osınday damu ürdisindegi twlğalarğa layıqtı jüyelengen be? Bwl salanıñ qazirgi ahualı qanday?

Postindustrialdı qoğamdağı ğılım-bilimniñ qazaqstandıq modeli turalı «Aspandau» ğılımi-bilim beru Qorınıñ negizin qalauşı ğalım, DBA Qanat Nwrov öziniñ «Aqparattıq qoğam ağartuşılarınıñ manifesi» kitabında taldap, özindik erekşeligin ayqın körsetip beredi.

Aqparattıq qoğamdağı bilim berudiñ maqsatı basqa. Endigi bilim ob'ektisi bolatın twlğa öz boyındağı ruh, jan, ar-ojdan, wjımdıq beysanalıq, super-ego, t.b. siyaqtı ob'ektivti qwndılıqtar jüyesin jete tüsinip alıp, özin-özi şığarmaşılıq damıtuı mañızdı. Aqparattıq qoğamda bilim beruşi men aluşınıñ maqsatqa jetuiniñ alğışartı – olardıñ boyında işki motivaciyanıñ boluında jatır.

Qazaqstandağı ğılım-bilim jüyesi aqparattıq qoğam ideologiyası men filosofiyasın negizge alğanda ğana maqsatına jetui mümkin.

«Aqparattıq qoğam ağartuşılarınıñ manifesi» eñbeginde avtor elimizdegi ğılım-bilim jüyesiniñ damuına osığan deyin kedergi keltirip kelgen birneşe faktordı ataydı. Birinşiden, postkeñestik kezeñde bilim berusalası deideologizaciyağa wşırap, moral'dıq tärbieniñ kürt tömendep ketui qwndılıqtarımız ben dünietanımımızğa özindik salqının tigizip ketti. Birizdilikten jıraqtalğan soñ, ğılım qañtarılıp, bilim tozdı. Sonımen qatar, narıqtıq ekonomikağa köşu kezinde teris täjiribeni idealdandıru qoğamdıq moral' men adamgerşiliktiñ qwldırauına alıp keldi. Ekinşiden, postkeñestik kezeñde dini kertartpalıq beleñ alıp, pragmatizm men utilitarizm üstemdik qwrdı. Ateizmdi däriptegen keñes ideologiyası jüyesinen jaña bosağan qazaq qoğamı ärtürli dini ağımdardıñ twzağına op-oñay tüsip qaldı. Üşinşiden, beleñ alğan jemqorlıq faktorı ğılım-bilim salasın damıtpadı. Memleket tarapınan ğılımğa bölingen qarjı jetkiliksiz boluğa aynaldı, bilim jüyesin osı saladıdüdamal jolmen jetistikke jetken biliksiz «ğalımdar» jaulap aldı. Olar şın mänindegi darındı mamandardıñ ğılımi izdenisin ığıstıra bastadı. Ğılım öli küyge tüsti, al bilim – ğılımnan alşaqtap ketti.

Avtordıñ uäjine jüginsek, däl qazir elimizdegi bilimniñ akademiyalıq deñgeyi qattı tömendep ketken. «Arnayı orta bilim men käsiptik-tehnikalıq, ya bolmasa, injenerlik-pedagogikalıq bilimdi bılay qoyayıq, qazir ğılımi izdenisti közdeytin joğarı bilimniñ özi de memlekettik bilim beru standartı boyınşa «käsibi» deñgeyden aspay qaldı», - deydi ğalım. Onıñ pikirinşe, barlıq joğarğı bilim aldımen akademiyalıq(ğılımi) sipatqa ie boluı tiis, sodan keyin ğana käsibi (praktikalıq) sipatı boluı boluı kerek. Mısalı, ğılımi-pedagogikalıq salada mamandıq alğısı keletin öz salasına innovaciyalıq tehnologiyalar men özge de ğılımi jetistikterdi öndiriske alıp kelui – damuğa serpin beredi.

Ğılım-bilim beru salasınıñ endigi jerdegi maqsatı – aqparattıq qoğam twlğasın qalıptastırubolğanı dwrıs. Qazir dene eñbeginiñ däuiri ötti, bwdan bılay, jeke twlğanıñ talantı men intellektualdı qabiletin damıtuğa küş salu mañızdı. Bwl jerdegi twlğa — bilim berudiñ passivti ob'ektisi emes, öziniñ bilim procesiniñ belsendi şığarmaşılıq sub'ektisi. Oqıtuşı men oquşı bir rölden basqa rölge erkin auısu arqılı üyrene de, üyrete aladı.

Akademiyalıq bilimniñ zamanaui procesi ömir boyı — tuğannan soñğı demi tausılğanğa deyin sozılatını belgili. Alayda, bilim neğwrlım progressivti ğılımi jetistikterge süyenetin bolsa ğana aqparattıq qoğam twlğasınıñ özin-özi damıtuı üşin oñtaylı jağday tuğıza aladı. Bwl jüye damudıñ özindik erekşeligi, filosofiyası häm ideologiyasımen erekşelenedi. Sandıq tehnologiyalar men telekommunikaciyalardıñ ömirimizge dendep enuimen tığız baylanıstı bolğandıqtan, bwl jüyede adam neğwrlım öz-özin üzdiksiz jetildirip, aqparat almasıp, jan-jağımen qarım-qatınasqa aşıq boluı mañızdı. Dene eñbeginiñ däuiri ötkendikten, endigi jerde talantı men intellektualdı qabiletiniñ arqasında näpaqasın tauıp jey alatın boluı kerek.

Jaña jüyede tarih, demografiya, psihologiya, äleumettanu jäne t.b. ğılımdarı neğwrlım ülken mänge ie boladı. Tek osı ğılımdar ğana bilim beru teoriyası men praktikasın jetildiru üşin qajetti äleumettik procesterdiñ boljamdıq modelin qwruğa qabiletti. Eger aqparattıq qoğam twlğası osınday özgeristerge dayın bolıp, basqalardan oza damuına mümkinşilik aşılsın desek, bwlardıñ jüyeli damuı asa mañızdı bolıp tabıladı.

Öz eñbeginde ğalım Ğ.I.Nwrov aqparattıq qoğamdağı bilim beru strategiyasın wsınadı. Jeke twlğalıq potencialdı qalıptastıru üşin twtas qoğamdı sananı özgertu kerek, ol üşin tört türli mañızdı mindet alğa tartıladı.

Onıñ alğaşqısı, «Tanımnıñ jedel komponenti» (TJK) boyınşa älemde, aynalasında bolıp jatqan özgeris-oqiğalardıñ aq-qarasın ajırata alatınday jeke twlğanıñ qalıptasqan wğım-tanımı boluı kerektigi aytıladı. Ülken kölemdi aqparattı öñdey alatınday, totalitarlıq rejim jetegindegi qoğamdıq sana manipulyaciyalarına tüsip qalmaytınday, jüyeli sıni oylau erekşeligin damıtu mañızdı.Kelesi, «Qwndılıqtardıñ ob'ektivti jüyesi» (QOJ) boyınşa sananı ulaytın keri ilimderge jol bermeytin ruhani jäne zayırlı qwndılıqtardıñ ob'ektivti moralin aşu bağıtına basımdılıq berilse,  üşinşi, «Jalpıadamzattıq wlttıq ideyada» (JWI) barlıq qazaqstandıqtardıñ boyında postkeñestik, postkolonialdıq, neokolonialdıq, panislamdıq jäne qazaqtıñ wlttıq täuelsiz memleketine ya wltqa üstemdik jürgizgisi keletin kez kelgen imperiyalıq ıqpalğa qarsı twra alatın tituldıq wlttıñ egidasında azamattıq wlttıq biregeylikti qalıptastıru qajettigi söz boladı. Degenmen, aqparattıq qoğamda közdeletin eñ bastı ideya– «erkin qwqıqtıq sanağa» (EQS) ie bolu. Eñ soñında, avtor jalpığa ortaq dünietanımda qwqıqtıq sananıñ erkin boluı – qoğamdıq sananıñ ösuine bastaytın töte jol ekenin atap ötedi. Mwnıñ bäri ğılımi negizde, jüyeli jüzege asuı kerek.

Bwl eñbekte ğılımi-tehnikalıq üderis qazirgi ğılım-bilimniñ bölinbes bölşegi ekeni körinedi. Bilim beru mekemeleriniñ akademiyalıq erkindigin jäne özin-özi basqarudıñavtonomdılığın saqtay otırıp, üzdiksiz akademiyalıq bilim berudiñ birıñğay wlttıq modelin ornatu qajet. Sonıñ işinde «Aşıq twlğanı qalıptastıru» – uaqıt talabı retinde körinis beredi.  Ğılımi negizdelgen sıni oylau, qwndılıqtardıñ ob'ektivti jüyesin özektendiru jäne nasihattau, barşa  älemge aşıq bolu, erkin qwqıqtıq sananı damıtu arqılı qoğamdıq sananı özgertu, akademiyalıq jäne käsiptik bilim berude t.b. wlttıq model' qalıptastıru da avtor üşin özekti mäsele.

Aqparattıq qoğam – jahandanu örkenieti jetistikteri arqılı jañadan kelip jatqan jüye bolğandıqtan, onı mädeni jañğırtu, aqparattıq twlğa qalıptastıru jolında mañday terin tögetin ağartuşılardıñ boluı mañızdı.

Manifest – jañanıñ jarşısı. Aqparattıq qoğamnıñ da öz jüyesi, erejesi boluı tiis. Bwl eñbektiñ «Aqparattıq qoğam ağartuşıları manifesi» dep ataluı da sondıqtan. Bwl kitap «Aspandau» qorınıñ aspandau.kz saytında barşa oqırmandarğa qoljetimdi. Manifeske onıñ qwndılıqtarın, ideyaların bölisetin kez kelgen adam qosıla aladı. Ol üşin saytta arnayı memorandumğa qol qoyu forması da körsetilgen.

Anar Qabılqaq, ädebiettanuşı

The Qazaq Times