Wlı Abaydıñ şığarmaşılıq mwrası – halqımızdıñ ğasırlar boyı mañızın joymaytın ruhani qazınası. Biıl Abay Qwnanbaywlınıñ tuğanına 175 jıl toladı. Wlı aqınnıñ mereytoyın layıqtı atap ötu üşin arnayı komissiya qwrılğan. Dayındıq jwmıstarı jürgizilip jatır.

Qasım-Jomart Toqaevtıñ jazuınşa, memleket köleminde jäne halıqaralıq deñgeyde auqımdı 500-den astam is-şaralar wyımdastıru josparlandı. Biraq mwnıñ bäri toy toylau üşin emes, oy-örisimizdi keñeytip, ruhani twrğıdan damuımız üşin ötkiziledi öytkeni: Abaydıñ sözi – qazaqtıñ boytwmarı. Abaydı tanu, bağalau, nasihattau, oqıtu – qoğamdıq oy-sanada tıñ serpilister tuğızıp, maqsatkerlikke jwmıldıradı. Zaman, uaqıt talabına oray Abaydı jaña qırınan tanu, ğılımi twrğıdan tıñ baylamdar jasaluı – zañdılıq. Abay – wlı wstaz-kemeñger. Abay taqırıbı – mäñgilik taqırıp. Abay taqırıbı – tausılmaytın telegey teñiz.

Bwrınğı prezident N. Ä Nazarbaevtıñ Abaydıñ 150 jıldıq mereytoyında (1995j.) söylegen sözinde aytqan mına saliqalı oyı kimge bolsa da bağıt bereri sözsiz: «...Abay älemi bizdi jeti tünde adastırmas temirqazıq ispetti. Soğan qarap tirligimizdiñ dwrıs-bwrısın saraptay alamız. Öytkeni, jandı jegidey jep jürgen köp saualdıñ jauabın Abay äldeqaşan aytıp ketken. Abaydı oqıp otırıp-aq, köştiñ basın bayağıda-aq jönge salıp aluğa bolatın edi. Sorlatqanda bireudiñ uaqıtı jetpeydi, bireudiñ wğımı jetpeydi, bireudiñ atımen zauqı joq. ...Qazirgidey zamanda Abay jırlarına ayına emes, aptasına emes, künine bir üñilip qoymay bolmaydı. Sonda jan qinap jürgen qay kümänniñ de bärine jauap taba alasıñ».

Iä, rasında solay. Qazirgi tañdağı jetistikter men özgeristerdiñ biri arnayı pän retinde mektep oquşılarına arnalğan «Abaytanu» wğımınıñ engizilui. Äsirese orıs tilinde bilim alatın oquşılar üşin öte tiimdi. Abaytanu pänin N.Nazarbaev aytqanday ayına, aptasına emes, balalarğa künde oqıtılsada artıq etpeydi. Qünde oqığannıñ özinde Abaydı tolıq tanıp, mwraların zerttep tani almas. Sebebi, onıñ şığarmalarınıñ şegi joq.
Jalpı mektepterge engizilgen «Abaytanu» päniniñ maqsatına toqtalsaq: oquşılarğa Wlı Abay Qwnanbaevtıñ şığarmaşılığın tolıq igertu, Abay poeziyasınıñ qwdiretin tanıtu, aqın şığarmaşılığın älem ädebietimen salıstıra bilu. «Abaytanu» pänin oquşılarğa pändi igeru barısında alğan bilimderin odan äri tereñdete tüsuge, Abay öleñderiniñ, qara sözderiniñ, poemalarınıñ jäne körkem audarmalarınıñ işki tabiğatına talday üñilu arqılı olarğa aqın talantınıñ körkemdik-estetikalıq mänin igertu. Abay öleñderiniñ barlıq janrın saralau, poemalarınıñ körkemdik-ideyalıq tabiğatın aşu, qara sözderiniñ taqırıptıq, tärbielik mänin tüsinu. Balalar osı pänniñ arqasında, Wlı Abaydı tanıp, ruhani-adamgerşilik qasietin boylarına siñirip ösedi. Abaydıñ aytqan är sözi balanıñ bolaşağı üşin mañızı zor.

Abaytanuşı Mekemtas Mırzahmetov «Abaytanu irgetasqa aynaldı» degen maqalasında bwl pän jayında bılay degen bolatın: ««Abaytanu» päni bwrındarı mektepterde oquşılardıñ qalauı boyınşa oqıtılatın fakul'tativti pän. Bwnı da alğa basudıñ bir körinisi dep qaradıq. Abaytanu päniniñ jaña bağdarlama boyınşa oqulığı jazılıp, hrestomatiyası dayarlanıp, aldın ala dayarlıqpen endirilse jön bolar edi. Biraq bwğan kümänim bar. Öytkeni, biz abaytanu turalı M.Äuezov wsınğan tanımdı tübirimen özgertip, keñestik ideologiyanıñ talabına säykestendirgen bolatınbız. Abaytanu päni mektepterge engiziletin bolsa, onıñ oqulığı men bağdarlaması boluı kerek. Meniñ şamalauımşa, sol oqulıq pen bağdarlama bola qalğannıñ özinde sol eski sarınnan qwtıla almağan bolar dep oylaymın. Bwl jaqsı bastama bolğanmenen Abay dünietanımınıñ özekti jelisine aynalğan Abaydıñ Şığısqa qatısı turalı mäsele tağı da söz etilmey, tasada qalatın tärizdi.»- degen pikirin bayandağan.» Mektepterde oquşılarğa Abaytanudı tek bir jaqtı pän retinde qarastıru şın mäninde azdıq etedi. Onı jan-jaqtı zerteu, jobalau ädisteri arqılı balanıñ boyına darıtu kerek.

Sonımen qatar Abaytanu pänin bügingi küni orıs tilinde bilim alatın mektepter üşin de oqıtıladı. Orıs mektepterinde oquşılarğa Abay öleñderi men poemaların jalpılama, üstirtin jattandı qılıp üyretu jetkiliksiz. Onı bala boyına siñirip, oqığan şığarmasınıñ mağınasın tereñdetip, sol närseden paydalı azıq alatınday qılıp üyretu mañızdı. Qoğamda wltı qazaq, tili men mädenieti basqa adamdar tolıp jür. Ärine til bilgen jaqsı, al öz ana tilinde jaqsı meñgerse ol odanda jaqsı. Bastı mäselelerdiñ biri dep osını aytuğa boldı. Orıs sınıbında oqitın balalar osı pändi oqi otırıp, Abay arqılı wlttıq mentalitet pen ädet-ğwrıptı meñgeredi. Oquşı Abaydı süyu arqılı öz wltına degen süyispenşiligin attıra tüsedi. Bwl pän orıs mektepterinde qazaq tilinde ötilse odanda jaqsı bolar edi. Sebebi, aqınnıñ aytqan wlağattı sözderin basqa tilge audarılsa ol tura mağınasın saqtap qalmaydı. Qazaq tilinde bala oqısa, onıñ birinşiden qazaqşa söyleu mäneri artadı, al ekinşiden ol sol sözdiñ mağınasın tereñirek tüsinedi. Tağıda eskeretin jayt bwl pändi balağa bir sarında pän jüzinde ğana emes, Abay turalı türli is-şara, üyirmeler wyımdastırıp, qızıqtıra alatınday ötkizgen tiimdi. Öytkeni, qızığuşılıq bala boyında üzdiksiz jüretin process.

Kelesi mäselelerdiñ biri dep aytatın bolsaq. Ol jastar arasındağı aueskoylıq. Mısalı, bügingi keybir jasöspirimder arasınada Abay atap ötken jayttar: şet elderge elikteuşilik, wrlıq-qarlıq, ülkenderdi qwrmettemeu, türli ziyankesterge täueldi bolu tağı da basqa mäseleler bar. Bwlardıñ aldın alu şaralarınañ biri dep mektepterde oqıtılatın Abaytanu päni desek boladı. Bwl pändi balağa 9-şi sınıp eseygen kezinen bastap emes, 5-şi sınıp jetkinşek jasınan bastap oqıtu dwrıs sekildi. Sebebi, mektep otbasıdan keyin balanı tärbieleytin orta. Sondıqtan balanı jas kezinen, osı jayttardı eske otırıp tärbielegen jön.
Mektep oquşılarınıñ ruhani-adamgerşiligin arttıru maqsatında mektepterge nege Abaytanu päni engizildi? Nege Farabitanu, Şäkärimtanu, YAssauitanu degen pänder engizilmeydi?- degen mwğalim, ata-ana tarapınan swraqtar tuındauı mümkin. Bwl swraq mäseleniñ naq özektiliginiñ biri. Sebebi, balalar Abaydı tanıp, onıñ barlıq naqıl sözderin oyğa toqıp, ömirine qajetti azıq bolatınday bilim jinay alsa, basqa ğalımdardı da sol jolmen jetik meñgere aluı sözsiz.
Abaytanu pänin balalarğa baqılau, äñgimelesu, täjiribe ädisteri arqılı sabaq jürgizgen ıñğaylıraq. Äñgimelesu ädisinde barlıq sınıp oquşıları qatısadı. YAğni, balalar Abaydıñ ömirin, öleñderin, poemaların, qara sözderin, şığarmaların ortaq talqığa salıp bir-birine öz bilgenderi jayında aytıp bayandaydı. Bwl ädisti erkin ädis dep aytsaq boladı. Sebebi, balalar bir-biriniñ aytqan sözderin tez wğıp, jattap aladı. Mısalı, keybir balalar kitaptan oqığannan nemese mwğalimniñ sabaq tüsindirgeninen tolıq wğa almay jatadı. Osı ädisti mwğalim balalarğa jürgizu arqılı kelesi baqılau ädisine köşedi. Mwğalim, är oquşınıñ jauap bergen sözine, qanşalıqtı Abay jaylı biletinin, pände degen qızığuşılığın nemese oquşılardığı bwrıs äreketterin bayqay aladı. Bwrıs äreketterine mısalı: top işinde ündemey otıru, swraqtarğa jauap bermeu, özin erkin wstay almau, wyalşaqttıq, tağı basqa qasietter jatadı. Osı ädisterdi jürgizu arqılı, mwğalim de oquşı da täjiribe almasadı. Mwğalim öz täjiribesin tek teoriya jüzinde ğana emes, sonımen qatar täjiribe jüzinde de öz şeberligin arttıra aladı. Al oquşılar üşin bir jağınan sergitu säti bolıp esepteledi jäne bir-birimen mälimet almasıp bilimderin arttıradı.

Abaydıñ ösieti bir mekteptiñ tärbiesin qwraydı desek qate bolmas. «Jasımda ğılım bar dep eskermedim» dep aqın beker aytpağan şığar, sirä. Bilim ol tereñ twñğiıq teñiz, onıñ tübine barıp soğılatın jartası joq. Abay «aqıl, qayrat, jürekti birdey wsta. Sonda tolıq bolasıñ elden bölek»- dep bilimniñ şesizdigin är jağınan atap ötken. Abay özi ömir sürgen zamannan bastap bilim men tärbieniñ qwdirettiligin aytudan jalıqpağan. «Bilimdiden şıqqan söz, talaptığa bolsın kez» - demeydime aqiıq aqın. Bilimdi adam eş jerde jeñilmeydi. Abay bolaşaqtıñ, yağni qazirgi zamannıñ qanday boların sol kezde-aq tüsingen. Şınımen de qazirgi zammanda bilimiñ bolmasa, ömir süruiñde qiın emespe? Jaqsı jerde jwmıs isteu üşin tek joğarğı bilimiñ bolu kerek degen zaman talabı bar. Abay tağı bir öleñinde «Tamağı toqtıq, jwmısı joqtıq, azdırar adam balasın» - degen. Estigende oyımızğa är türli närseler keledi. Negizi nadan adam jayında aytqan, bireudiñ köleñkesinde kün körip, bireudiñ nanın wyalmay jeytinder jaylı. Bwl sözder balalarğa ülken önege beredi. Bireudiñ emes, är qaşan öz auırtpaşılığıñdı tek öziñ ğana köterip, özdiginen öz mwratına jetuge dağdılandıradı.

Abaytanu päni oquşılarğa tüsinikti äri qızıqtı ötkizilui üşin är sınıpta osınday sabaq josparları bekitilui şart: Abaytanu päni 9-sınıp oquşılarına Abayday wlını tereñ tanıp, onıñ tağlımın boyına siñirui kerek. Qazirgi künde bilim beru jüyesinde innovaciyalıq tehnologiyalar engizilude. Abaydıñ danışpandığın tereñ tanu üşin, är kurstı qızıqtı ötkizu üşin sabaqta aqparattıq kommunikativti tehnologiyanı jii paydalanu mañızdı. Internet jelisinen «Abay» attı fil'mniñ 1, 2, 3, 4 bölimderin tamaşalau kerek. «Abay» saytınan ğalımdardıñ pikirlerin talqılau. Abay öleñderiniñ mazmwnı aşılıp, filosofiyalıq oylardı zertteu, qara sözderi talqılau. Oquşılar öleñderdi mänerlep oqu şeberligi men dağdılardı meñgerui.

Al 10 -11 sınıp oquşıları aqınnıñ şığarmaşılığındağı twlğa bolmısı, qoğamdıq - sayasi, qara sözderi, audarmaları taldanadı. Bwl sabaqta qazirgi zamanğa say innovaciyalıq tehnologiyalardı paydalanıladı. Sabaq joba qorğau, seminar sabaq, baspasöz konferenciya sabağı türinde ötiledi. Sonımen qatar, sın twrğısınan oylau tehnologiyası arqılı oquşılar Abay öleñderiniñ mağınasın aşıp, şığarmaların taldaydı. Abaytanuşı ğalımdardıñ zertteu eñbekterin internet jelisi arqılı izdenip, taldau jasaladı. Oquşılardıñ bilimin tekseru maqsatında esse, şığarma jazu, test tapsırmaları beriledi. Oqu jılınıñ soñında mektepte Abay oquları ötkiziledi. Oquşılar Abaydıñ öleñderin jattap, bir-birimen jarısadı.
Abaytanu ğılımındağı büginde kökeykesti bolıp otırğan mäseleler ne degen kezde, keñes zamanın¬da öz därejesinde aytılmay, ğalımdarımız ayta almay kelgen dünielerge barıp tireletini anıq. Abaydı tanudağı sonday özekti mäselelerdiñ biri ol – kemeñger aqınnıñ ortası, ädebi aynalası turalı söz. Töl ädebietimizdiñ tarihın jañaşa zerdeleuge mümkindik tuğan bügingi täuelsiz közqarastar tınısı qanday da bir söz zergerin onıñ ädebi or-tasımen, aynalasımen bayla¬nısta qarauğa jol aşıp otır. Abaydıñ ädebi ortası degende onı aqındıq önerge baulığan, ruhani ösu jolında temirqazıq bağdar bola bilgen aqın-jıraulardı, bi-şeşenderdi, keyinnen nağız aqındıq kemeline jetken twlğanıñ önerine susındap, ädebiettegi dästürin jalğastırğan aqın şäkirtterin, onıñ mwrasın halıqqa nasihattağan önerpaz buındı aytamız. Ädebi orta wğımın meylinşe keñ twrğıda alu da bar. Ol ölşemge salsaq, aqınğa äser etken ruhani qaynar közderge wlasatın alğışarttardı esepke alamız. Bwl twrğıda ädebi ortanı abaytanuşı ğalımdar atap körsetetin aqınğa äser etken şığıs, ba¬tıs jäne qazaqtıñ töl ädebieti siyaqtı ruhani qaynar közderimen baylanısta qarauğa boladı. Ädebi orta tek özine ıqpal etken ilgeridegi ädebietpen ğana şektelmeydi, endi aqınnıñ özgege bergen näri degen twsta qazaq ädebietindegi ülken arna – Abaydıñ ädebiettegi dästüri mäselesin qosa qamtidı. Şarttı türde osınday keñ auqımdı qamtitın Abaydıñ ädebi ortasın naqtılap, tarıltıp aqınnıñ aynalası, yağni Abaymen tikeley qarım-qatınasta, ädebi baylanısta bolğan ağa buın, zamandas söz zergerleri – aqın-jıraular, bi-şeşender jäne keyingi aqınnıñ tikeley tärbiesin körgen aqın şäkirtterimen şektep, şeñberlep qarastıru abaytanu ğılımınıñ kökeykesti mäseleleriniñ birinen sanalmaq. Bwl M.Äuezov sözimen aytqanda «bergiler jäne däl aynalası».

Abay öleñderiniñ deni Alla Tağala. Qwranda «...adamnan eşnärse jasırmañdar, oğan bärin aytıñdar» degen söz bolatın. «Mahabbat pen jaratqan adamzattı, sen de süy ol Allanı jannan tätti»-deydi Abay. Abay adam balasına «bir-biriñnen baylıq pen emes, aqıl men ozıñdar»- deydi. Osılayşa Abay sol zamannan bastap öskeleñ wrpaqqa önegesin aytqan.

Abay dästüri – biz söz etip otırğan aqındıq mektepti de işine sıyğızıp jiberetin keñ wğım. Abay dästüri onıñ qasında jürgen şäkirtterimen şektelmeydi. Qazaq ädebietindegi Abaydan keyingi körnekti twlğalardıñ barlığı dästür jalğastıruşılar desek, S.Torayğırov, M.Jwmabaev, A.Baytwrsınov, M.Dulatov, S.Seyfullin, İ.Jansügirov, B.Maylin sındı ädebiet qayratkerleri aldıñğı tolqını ğana. De¬mek, keñ mağınada alğanda dästür jalğastıruşılardıñ bäri derlik Abaydıñ aqındıq mektebiniñ ökilderi bolıp tabıladı. Alayda, Abaydıñ aqındıq mektebi degen wğımdı naqtılap, onıñ mañayındağı aqın şäkirtterimen baylanısın alıp qarastırğanda, aqındıq dästürden de basqa, wstaz ben şäkirt arasındağı kündelikti qarım-qatınastardıñ naqtılı körinisteri boy körsetedi. YAğni, Abay poeziyasınıñ keyingige äser-ıqpalı degen mäseleden basqa, Abaydıñ tikeley tärbiesi, wstazdıq wlağatı, tipti onıñ öleñ jazuğa baulu, üyretu qareketteri ayqındaldı.

1950 jıldardağı «Abayda mektep bolğan ba, joq pa?» degen daudıñ tuuına aqındıq mektep mäselesine qatıstı naqtı mejeniñ joqtığı da sebep boldı. Sonıñ saldarı¬nan bireuleri Abay mektebin tar mağınada, yağni aynalasındağı aqın şäkirtterimen şektese, ekinşi zertteuşiler tobı mektep mağınasın keñeytip, onıñ ayasına dästür jalğastıruşılardıñ barlığın kirgizdi. Abaydıñ tikeley tärbiesin körgen mañayındağı aqın şäkirtterdiñ bäri derlik keñestik ideologiyanıñ jalası¬na wşırap, ädebiet tarihınan alastatılğannan keyin, Abay şäkirtteri, Abay mektebi degen wğımdar dästür jalğastıruşılar degen taqırıptıñ ayasına siñip ketti. Negizinen, Abaydıñ aqındıq mektebi mäselesin söz etkende Abay men onıñ tikeley tärbiesinde bolğan aqın şäkirtter arasındağı baylanıs bir bölek, kemeñger aqınnıñ ädebiettegi dästüri, yağni Abay dästürin jalğastıruşılar jeke taqırıp retinde qarastırılğanda ğana Abaydıñ wstazdıq qareketi men jalpı aqındıq öneriniñ keyingi ädebietke äseri degen mäselelerdi ajıratuğa mümkindik tuadı.

Abaydıñ, qara sözderi men öleñderi ötken zamanda şıqqannan bastap Abaytanudıñ negizi qalanğan bolatı. Sol kezden bastap, bwl ğılım tek damıp, jetilip kele jatır. Tek sol zamandağı Abaytanuşı ğalımdardıñ jazğan maqalaları şettetilgeni ökinişti. Abaytanudıñ derbes ğılım bolıp köterilui M.Äuezovtıñ eñbegi desekte boladı.

Qorıta kele Abaydı osılayşa tolıq tanıp bildik pe?- degen swraq tuındaydı. Ğalımnıñ eşuaqıtta hatı ölmeydi. Abaydı ötken jäne osı zamanğı wrpaq osılayşa ğılım törine şığarıp, öz oylarımen bölisse, kelesi wrpaq odanda biik ğılım şıñına şığatın boladı. Abaydıñ är sözi men öleñin alıp saralaytın bolsaq, är qaysısı wzın hikayağa tolı.
Osı künge deyin är qazaq Abaydıñ bir öleñin, bir qara sözin oqımay jürmegen. Kelesi ağa buın sol izben jüretinin osı mektepterge engizilgen Abaytanu päni arqılı köz jetkize alamız.

Paydanılğan ädebietter tizimi:
1. Däuren SEYİTJANWLI,«Üş qiyan» gazeti, 20.08.2009
2. Kenjebaev B. Ädebietter belesteri. – Almatı,1986j
3. «Abaytanu» kursın oqıtudıñ ğılımi – ädistemelik negizderi. Ädistemelik qwral – Astana: I. Altınsarin atındağı Wlttıq bilim akademiyası, 2013.
4. Orazğalieva B. Abaytanu päni //Qazaq tili men ädebieti orta mektepte - 2011

P.ğ.k., docent m.a.Mamırbekova G.A

"The Qazaq Times"