ابايتانۋ ءپانىنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋدەگى ماڭىزى

ۇلى ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى – حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ماڭىزىن جويمايتىن رۋحاني قازىناسى. بيىل اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولادى. ۇلى اقىننىڭ مەرەيتويىن لايىقتى اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلعان. دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتىر.

قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جازۋىنشا، مەملەكەت كولەمىندە جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە اۋقىمدى 500-دەن استام ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋ جوسپارلاندى. بىراق مۇنىڭ ءبارى توي تويلاۋ ءۇشىن ەمەس، وي-ءورىسىمىزدى كەڭەيتىپ، رۋحاني تۇرعىدان دامۋىمىز ءۇشىن وتكىزىلەدى ويتكەنى: ابايدىڭ ءسوزى – قازاقتىڭ بويتۇمارى. ابايدى تانۋ، باعالاۋ، ناسيحاتتاۋ، وقىتۋ – قوعامدىق وي-سانادا تىڭ سەرپىلىستەر تۋعىزىپ، ماقساتكەرلىككە جۇمىلدىرادى. زامان، ۋاقىت تالابىنا وراي ابايدى جاڭا قىرىنان تانۋ، عىلىمي تۇرعىدان تىڭ بايلامدار جاسالۋى – زاڭدىلىق. اباي – ۇلى ۇستاز-كەمەڭگەر. اباي تاقىرىبى – ماڭگىلىك تاقىرىپ. اباي تاقىرىبى – تاۋسىلمايتىن تەلەگەي تەڭىز.

بۇرىنعى پرەزيدەنت ن. ءا نازارباەۆتىڭ ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا (1995ج.) سويلەگەن سوزىندە ايتقان مىنا ساليقالى ويى كىمگە بولسا دا باعىت بەرەرى ءسوزسىز: «...اباي الەمى ءبىزدى جەتى تۇندە اداستىرماس تەمىرقازىق ىسپەتتى. سوعان قاراپ تىرلىگىمىزدىڭ دۇرىس-بۇرىسىن ساراپتاي الامىز. ويتكەنى، جاندى جەگىدەي جەپ جۇرگەن كوپ ساۋالدىڭ جاۋابىن اباي الدەقاشان ايتىپ كەتكەن. ابايدى وقىپ وتىرىپ-اق، كوشتىڭ باسىن باياعىدا-اق جونگە سالىپ الۋعا بولاتىن ەدى. سورلاتقاندا بىرەۋدىڭ ۋاقىتى جەتپەيدى، بىرەۋدىڭ ۇعىمى جەتپەيدى، بىرەۋدىڭ اتىمەن زاۋقى جوق. ...قازىرگىدەي زاماندا اباي جىرلارىنا ايىنا ەمەس، اپتاسىنا ەمەس، كۇنىنە ءبىر ءۇڭىلىپ قويماي بولمايدى. سوندا جان قيناپ جۇرگەن قاي كۇماننىڭ دە بارىنە جاۋاپ تابا الاسىڭ».

ءيا، راسىندا سولاي. قازىرگى تاڭداعى جەتىستىكتەر مەن وزگەرىستەردىڭ ءبىرى ارنايى ءپان رەتىندە مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «ابايتانۋ» ۇعىمىنىڭ ەنگىزىلۋى. اسىرەسە ورىس تىلىندە ءبىلىم الاتىن وقۋشىلار ءۇشىن وتە ءتيىمدى. ابايتانۋ ءپانىن ن.نازارباەۆ ايتقانداي ايىنا، اپتاسىنا ەمەس، بالالارعا كۇندە وقىتىلسادا ارتىق ەتپەيدى. قۇندە وقىعاننىڭ وزىندە ابايدى تولىق تانىپ، مۇرالارىن زەرتتەپ تاني الماس. سەبەبى، ونىڭ شىعارمالارىنىڭ شەگى جوق.
جالپى مەكتەپتەرگە ەنگىزىلگەن «ابايتانۋ» ءپانىنىڭ ماقساتىنا توقتالساق: وقۋشىلارعا ۇلى اباي قۇنانباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىن تولىق يگەرتۋ، اباي پوەزياسىنىڭ قۇدىرەتىن تانىتۋ، اقىن شىعارماشىلىعىن الەم ادەبيەتىمەن سالىستىرا ءبىلۋ. «ابايتانۋ» ءپانىن وقۋشىلارعا ءپاندى يگەرۋ بارىسىندا العان بىلىمدەرىن ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسۋگە، اباي ولەڭدەرىنىڭ، قارا سوزدەرىنىڭ، پوەمالارىنىڭ جانە كوركەم اۋدارمالارىنىڭ ىشكى تابيعاتىنا تالداي ءۇڭىلۋ ارقىلى ولارعا اقىن تالانتىنىڭ كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ءمانىن يگەرتۋ. اباي ولەڭدەرىنىڭ بارلىق جانرىن سارالاۋ، پوەمالارىنىڭ كوركەمدىك-يدەيالىق تابيعاتىن اشۋ، قارا سوزدەرىنىڭ تاقىرىپتىق، تاربيەلىك ءمانىن ءتۇسىنۋ. بالالار وسى ءپاننىڭ ارقاسىندا، ۇلى ابايدى تانىپ، رۋحاني-ادامگەرشىلىك قاسيەتىن بويلارىنا ءسىڭىرىپ وسەدى. ابايدىڭ ايتقان ءار ءسوزى بالانىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزى زور.

ابايتانۋشى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ «ابايتانۋ ىرگەتاسقا اينالدى» دەگەن ماقالاسىندا بۇل ءپان جايىندا بىلاي دەگەن بولاتىن: ««ابايتانۋ» ءپانى بۇرىندارى مەكتەپتەردە وقۋشىلاردىڭ قالاۋى بويىنشا وقىتىلاتىن فاكۋلتاتيۆتى ءپان. بۇنى دا العا باسۋدىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ قارادىق. ابايتانۋ ءپانىنىڭ جاڭا باعدارلاما بويىنشا وقۋلىعى جازىلىپ، حرەستوماتياسى دايارلانىپ، الدىن الا دايارلىقپەن ەندىرىلسە ءجون بولار ەدى. بىراق بۇعان كۇمانىم بار. ويتكەنى، ءبىز ابايتانۋ تۋرالى م.اۋەزوۆ ۇسىنعان تانىمدى تۇبىرىمەن وزگەرتىپ، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تالابىنا سايكەستەندىرگەن بولاتىنبىز. ابايتانۋ ءپانى مەكتەپتەرگە ەنگىزىلەتىن بولسا، ونىڭ وقۋلىعى مەن باعدارلاماسى بولۋى كەرەك. مەنىڭ شامالاۋىمشا، سول وقۋلىق پەن باعدارلاما بولا قالعاننىڭ وزىندە سول ەسكى سارىننان قۇتىلا الماعان بولار دەپ ويلايمىن. بۇل جاقسى باستاما بولعانمەنەن اباي دۇنيەتانىمىنىڭ وزەكتى جەلىسىنە اينالعان ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسى تۋرالى ماسەلە تاعى دا ءسوز ەتىلمەي، تاسادا قالاتىن ءتارىزدى.»- دەگەن پىكىرىن بايانداعان.» مەكتەپتەردە وقۋشىلارعا ابايتانۋدى تەك ءبىر جاقتى ءپان رەتىندە قاراستىرۋ شىن مانىندە ازدىق ەتەدى. ونى جان-جاقتى زەرتەۋ، جوبالاۋ ادىستەرى ارقىلى بالانىڭ بويىنا دارىتۋ كەرەك.

سونىمەن قاتار ابايتانۋ ءپانىن بۇگىنگى كۇنى ورىس تىلىندە ءبىلىم الاتىن مەكتەپتەر ءۇشىن دە وقىتىلادى. ورىس مەكتەپتەرىندە وقۋشىلارعا اباي ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن جالپىلاما، ءۇستىرتىن جاتتاندى قىلىپ ۇيرەتۋ جەتكىلىكسىز. ونى بالا بويىنا ءسىڭىرىپ، وقىعان شىعارماسىنىڭ ماعىناسىن تەرەڭدەتىپ، سول نارسەدەن پايدالى ازىق الاتىنداي قىلىپ ۇيرەتۋ ماڭىزدى. قوعامدا ۇلتى قازاق، ءتىلى مەن مادەنيەتى باسقا ادامدار تولىپ ءجۇر. ارينە ءتىل بىلگەن جاقسى، ال ءوز انا تىلىندە جاقسى مەڭگەرسە ول وداندا جاقسى. باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى دەپ وسىنى ايتۋعا بولدى. ورىس سىنىبىندا وقيتىن بالالار وسى ءپاندى وقي وتىرىپ، اباي ارقىلى ۇلتتىق مەنتاليتەت پەن ادەت-عۇرىپتى مەڭگەرەدى. وقۋشى ابايدى ءسۇيۋ ارقىلى ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن اتتىرا تۇسەدى. بۇل ءپان ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق تىلىندە وتىلسە وداندا جاقسى بولار ەدى. سەبەبى، اقىننىڭ ايتقان ۇلاعاتتى سوزدەرىن باسقا تىلگە اۋدارىلسا ول تۋرا ماعىناسىن ساقتاپ قالمايدى. قازاق تىلىندە بالا وقىسا، ونىڭ بىرىنشىدەن قازاقشا سويلەۋ مانەرى ارتادى، ال ەكىنشىدەن ول سول ءسوزدىڭ ماعىناسىن تەرەڭىرەك تۇسىنەدى. تاعىدا ەسكەرەتىن جايت بۇل ءپاندى بالاعا ءبىر سارىندا ءپان جۇزىندە عانا ەمەس، اباي تۋرالى ءتۇرلى ءىس-شارا، ۇيىرمەلەر ۇيىمداستىرىپ، قىزىقتىرا الاتىنداي وتكىزگەن ءتيىمدى. ويتكەنى، قىزىعۋشىلىق بالا بويىندا ۇزدىكسىز جۇرەتىن پروتسەسس.

كەلەسى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى دەپ ايتاتىن بولساق. ول جاستار اراسىنداعى اۋەسكويلىق. مىسالى، بۇگىنگى كەيبىر جاسوسپىرىمدەر اراسىنادا اباي اتاپ وتكەن جايتتار: شەت ەلدەرگە ەلىكتەۋشىلىك، ۇرلىق-قارلىق، ۇلكەندەردى قۇرمەتتەمەۋ، ءتۇرلى زيانكەستەرگە تاۋەلدى بولۋ تاعى دا باسقا ماسەلەلەر بار. بۇلاردىڭ الدىن الۋ شارالارىناڭ ءبىرى دەپ مەكتەپتەردە وقىتىلاتىن ابايتانۋ ءپانى دەسەك بولادى. بۇل ءپاندى بالاعا 9-ءشى سىنىپ ەسەيگەن كەزىنەن باستاپ ەمەس، 5-ءشى سىنىپ جەتكىنشەك جاسىنان باستاپ وقىتۋ دۇرىس سەكىلدى. سەبەبى، مەكتەپ وتباسىدان كەيىن بالانى تاربيەلەيتىن ورتا. سوندىقتان بالانى جاس كەزىنەن، وسى جايتتاردى ەسكە وتىرىپ تاربيەلەگەن ءجون.
مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا مەكتەپتەرگە نەگە ابايتانۋ ءپانى ەنگىزىلدى؟ نەگە فارابيتانۋ، شاكارىمتانۋ، ياسساۋيتانۋ دەگەن پاندەر ەنگىزىلمەيدى؟- دەگەن مۇعالىم، اتا-انا تاراپىنان سۇراقتار تۋىنداۋى مۇمكىن. بۇل سۇراق ماسەلەنىڭ ناق وزەكتىلىگىنىڭ ءبىرى. سەبەبى، بالالار ابايدى تانىپ، ونىڭ بارلىق ناقىل سوزدەرىن ويعا توقىپ، ومىرىنە قاجەتتى ازىق بولاتىنداي ءبىلىم جيناي السا، باسقا عالىمداردى دا سول جولمەن جەتىك مەڭگەرە الۋى ءسوزسىز.
ابايتانۋ ءپانىن بالالارعا باقىلاۋ، اڭگىمەلەسۋ، تاجىريبە ادىستەرى ارقىلى ساباق جۇرگىزگەن ىڭعايلىراق. اڭگىمەلەسۋ ادىسىندە بارلىق سىنىپ وقۋشىلارى قاتىسادى. ياعني، بالالار ابايدىڭ ءومىرىن، ولەڭدەرىن، پوەمالارىن، قارا سوزدەرىن، شىعارمالارىن ورتاق تالقىعا سالىپ ءبىر-بىرىنە ءوز بىلگەندەرى جايىندا ايتىپ باياندايدى. بۇل ءادىستى ەركىن ءادىس دەپ ايتساق بولادى. سەبەبى، بالالار ءبىر-ءبىرىنىڭ ايتقان سوزدەرىن تەز ۇعىپ، جاتتاپ الادى. مىسالى، كەيبىر بالالار كىتاپتان وقىعاننان نەمەسە مۇعالىمنىڭ ساباق تۇسىندىرگەنىنەن تولىق ۇعا الماي جاتادى. وسى ءادىستى مۇعالىم بالالارعا جۇرگىزۋ ارقىلى كەلەسى باقىلاۋ ادىسىنە كوشەدى. مۇعالىم، ءار وقۋشىنىڭ جاۋاپ بەرگەن سوزىنە، قانشالىقتى اباي جايلى بىلەتىنىن، پاندە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن نەمەسە وقۋشىلاردىعى بۇرىس ارەكەتتەرىن بايقاي الادى. بۇرىس ارەكەتتەرىنە مىسالى: توپ ىشىندە ۇندەمەي وتىرۋ، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرمەۋ، ءوزىن ەركىن ۇستاي الماۋ، ۇيالشاقتتىق، تاعى باسقا قاسيەتتەر جاتادى. وسى ادىستەردى جۇرگىزۋ ارقىلى، مۇعالىم دە وقۋشى دا تاجىريبە الماسادى. مۇعالىم ءوز تاجيريبەسىن تەك تەوريا جۇزىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تاجىريبە جۇزىندە دە ءوز شەبەرلىگىن ارتتىرا الادى. ال وقۋشىلار ءۇشىن ءبىر جاعىنان سەرگىتۋ ءساتى بولىپ ەسەپتەلەدى جانە ءبىر-بىرىمەن مالىمەت الماسىپ بىلىمدەرىن ارتتىرادى.

ابايدىڭ وسيەتى ءبىر مەكتەپتىڭ تاربيەسىن قۇرايدى دەسەك قاتە بولماس. «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» دەپ اقىن بەكەر ايتپاعان شىعار، ءسىرا. ءبىلىم ول تەرەڭ تۇڭعيىق تەڭىز، ونىڭ تۇبىنە بارىپ سوعىلاتىن جارتاسى جوق. اباي «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا. سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك»- دەپ ءبىلىمنىڭ شەسىزدىگىن ءار جاعىنان اتاپ وتكەن. اباي ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماننان باستاپ ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ قۇدىرەتتىلىگىن ايتۋدان جالىقپاعان. «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز، تالاپتىعا بولسىن كەز» - دەمەيدىمە اقيىق اقىن. ءبىلىمدى ادام ەش جەردە جەڭىلمەيدى. اباي بولاشاقتىڭ، ياعني قازىرگى زاماننىڭ قانداي بولارىن سول كەزدە-اق تۇسىنگەن. شىنىمەن دە قازىرگى زامماندا ءبىلىمىڭ بولماسا، ءومىر سۇرۋىڭدە قيىن ەمەسپە؟ جاقسى جەردە جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن تەك جوعارعى ءبىلىمىڭ بولۋ كەرەك دەگەن زامان تالابى بار. اباي تاعى ءبىر ولەڭىندە «تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» - دەگەن. ەستىگەندە ويىمىزعا ءار ءتۇرلى نارسەلەر كەلەدى. نەگىزى نادان ادام جايىندا ايتقان، بىرەۋدىڭ كولەڭكەسىندە كۇن كورىپ، بىرەۋدىڭ نانىن ۇيالماي جەيتىندەر جايلى. بۇل سوزدەر بالالارعا ۇلكەن ونەگە بەرەدى. بىرەۋدىڭ ەمەس، ءار قاشان ءوز اۋىرتپاشىلىعىڭدى تەك ءوزىڭ عانا كوتەرىپ، وزدىگىنەن ءوز مۇراتىنا جەتۋگە داعدىلاندىرادى.

ابايتانۋ ءپانى وقۋشىلارعا تۇسىنىكتى ءارى قىزىقتى وتكىزىلۋى ءۇشىن ءار سىنىپتا وسىنداي ساباق جوسپارلارى بەكىتىلۋى شارت: ابايتانۋ ءپانى 9-سىنىپ وقۋشىلارىنا ابايداي ۇلىنى تەرەڭ تانىپ، ونىڭ تاعلىمىن بويىنا ءسىڭىرۋى كەرەك. قازىرگى كۇندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار ەنگىزىلۋدە. ابايدىڭ دانىشپاندىعىن تەرەڭ تانۋ ءۇشىن، ءار كۋرستى قىزىقتى وتكىزۋ ءۇشىن ساباقتا اقپاراتتىق كوممۋنيكاتيۆتى تەحنولوگيانى ءجيى پايدالانۋ ماڭىزدى. ينتەرنەت جەلىسىنەن «اباي» اتتى ءفيلمنىڭ 1, 2, 3, 4 بولىمدەرىن تاماشالاۋ كەرەك. «اباي» سايتىنان عالىمداردىڭ پىكىرلەرىن تالقىلاۋ. اباي ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنى اشىلىپ، فيلوسوفيالىق ويلاردى زەرتتەۋ، قارا سوزدەرى تالقىلاۋ. وقۋشىلار ولەڭدەردى مانەرلەپ وقۋ شەبەرلىگى مەن داعدىلاردى مەڭگەرۋى.

ال 10 -11 سىنىپ وقۋشىلارى اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنداعى تۇلعا بولمىسى، قوعامدىق - ساياسي، قارا سوزدەرى، اۋدارمالارى تالدانادى. بۇل ساباقتا قازىرگى زامانعا ساي يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى پايدالانىلادى. ساباق جوبا قورعاۋ، سەمينار ساباق، ءباسپاسوز كونفەرەنتسيا ساباعى تۇرىندە وتىلەدى. سونىمەن قاتار، سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ تەحنولوگياسى ارقىلى وقۋشىلار اباي ولەڭدەرىنىڭ ماعىناسىن اشىپ، شىعارمالارىن تالدايدى. ابايتانۋشى عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن ينتەرنەت جەلىسى ارقىلى ىزدەنىپ، تالداۋ جاسالادى. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ ماقساتىندا ەسسە، شىعارما جازۋ، تەست تاپسىرمالارى بەرىلەدى. وقۋ جىلىنىڭ سوڭىندا مەكتەپتە اباي وقۋلارى وتكىزىلەدى. وقۋشىلار ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاتتاپ، ءبىر-بىرىمەن جارىسادى.
ابايتانۋ عىلىمىنداعى بۇگىندە كوكەيكەستى بولىپ وتىرعان ماسەلەلەر نە دەگەن كەزدە، كەڭەس زامانىن¬دا ءوز دارەجەسىندە ايتىلماي، عالىمدارىمىز ايتا الماي كەلگەن دۇنيەلەرگە بارىپ تىرەلەتىنى انىق. ابايدى تانۋداعى سونداي وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ول – كەمەڭگەر اقىننىڭ ورتاسى، ادەبي اينالاسى تۋرالى ءسوز. ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىن جاڭاشا زەردەلەۋگە مۇمكىندىك تۋعان بۇگىنگى تاۋەلسىز كوزقاراستار تىنىسى قانداي دا ءبىر ءسوز زەرگەرىن ونىڭ ادەبي ور-تاسىمەن، اينالاسىمەن بايلا¬نىستا قاراۋعا جول اشىپ وتىر. ابايدىڭ ادەبي ورتاسى دەگەندە ونى اقىندىق ونەرگە باۋلىعان، رۋحاني ءوسۋ جولىندا تەمىرقازىق باعدار بولا بىلگەن اقىن-جىراۋلاردى، بي-شەشەندەردى، كەيىننەن ناعىز اقىندىق كەمەلىنە جەتكەن تۇلعانىڭ ونەرىنە سۋسىنداپ، ادەبيەتتەگى ءداستۇرىن جالعاستىرعان اقىن شاكىرتتەرىن، ونىڭ مۇراسىن حالىققا ناسيحاتتاعان ونەرپاز بۋىندى ايتامىز. ادەبي ورتا ۇعىمىن مەيلىنشە كەڭ تۇرعىدا الۋ دا بار. ول ولشەمگە سالساق، اقىنعا اسەر ەتكەن رۋحاني قاينار كوزدەرگە ۇلاساتىن العىشارتتاردى ەسەپكە الامىز. بۇل تۇرعىدا ادەبي ورتانى ابايتانۋشى عالىمدار اتاپ كورسەتەتىن اقىنعا اسەر ەتكەن شىعىس، با¬تىس جانە قازاقتىڭ ءتول ادەبيەتى سياقتى رۋحاني قاينار كوزدەرىمەن بايلانىستا قاراۋعا بولادى. ادەبي ورتا تەك وزىنە ىقپال ەتكەن ىلگەرىدەگى ادەبيەتپەن عانا شەكتەلمەيدى، ەندى اقىننىڭ وزگەگە بەرگەن ءنارى دەگەن تۇستا قازاق ادەبيەتىندەگى ۇلكەن ارنا – ابايدىڭ ادەبيەتتەگى ءداستۇرى ماسەلەسىن قوسا قامتيدى. شارتتى تۇردە وسىنداي كەڭ اۋقىمدى قامتيتىن ابايدىڭ ادەبي ورتاسىن ناقتىلاپ، تارىلتىپ اقىننىڭ اينالاسى، ياعني ابايمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا، ادەبي بايلانىستا بولعان اعا بۋىن، زامانداس ءسوز زەرگەرلەرى – اقىن-جىراۋلار، بي-شەشەندەر جانە كەيىنگى اقىننىڭ تىكەلەي تاربيەسىن كورگەن اقىن شاكىرتتەرىمەن شەكتەپ، شەڭبەرلەپ قاراستىرۋ ابايتانۋ عىلىمىنىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنىڭ بىرىنەن سانالماق. بۇل م.اۋەزوۆ سوزىمەن ايتقاندا «بەرگىلەر جانە ءدال اينالاسى».

اباي ولەڭدەرىنىڭ دەنى اللا تاعالا. قۇراندا «...ادامنان ەشنارسە جاسىرماڭدار، وعان ءبارىن ايتىڭدار» دەگەن ءسوز بولاتىن. «ماحاببات پەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى»-دەيدى اباي. اباي ادام بالاسىنا «ءبىر-بىرىڭنەن بايلىق پەن ەمەس، اقىل مەن وزىڭدار»- دەيدى. وسىلايشا اباي سول زاماننان باستاپ وسكەلەڭ ۇرپاققا ونەگەسىن ايتقان.

اباي ءداستۇرى – ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان اقىندىق مەكتەپتى دە ىشىنە سىيعىزىپ جىبەرەتىن كەڭ ۇعىم. اباي ءداستۇرى ونىڭ قاسىندا جۇرگەن شاكىرتتەرىمەن شەكتەلمەيدى. قازاق ادەبيەتىندەگى ابايدان كەيىنگى كورنەكتى تۇلعالاردىڭ بارلىعى ءداستۇر جالعاستىرۋشىلار دەسەك، س.تورايعىروۆ، م.جۇماباەۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين سىندى ادەبيەت قايراتكەرلەرى الدىڭعى تولقىنى عانا. دە¬مەك، كەڭ ماعىنادا العاندا ءداستۇر جالعاستىرۋشىلاردىڭ ءبارى دەرلىك ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى. الايدا، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى دەگەن ۇعىمدى ناقتىلاپ، ونىڭ ماڭايىنداعى اقىن شاكىرتتەرىمەن بايلانىسىن الىپ قاراستىرعاندا، اقىندىق داستۇردەن دە باسقا، ۇستاز بەن شاكىرت اراسىنداعى كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستاردىڭ ناقتىلى كورىنىستەرى بوي كورسەتەدى. ياعني، اباي پوەزياسىنىڭ كەيىنگىگە اسەر-ىقپالى دەگەن ماسەلەدەن باسقا، ابايدىڭ تىكەلەي تاربيەسى، ۇستازدىق ۇلاعاتى، ءتىپتى ونىڭ ولەڭ جازۋعا باۋلۋ، ۇيرەتۋ قارەكەتتەرى ايقىندالدى.

1950 جىلدارداعى «ابايدا مەكتەپ بولعان با، جوق پا؟» دەگەن داۋدىڭ تۋىنا اقىندىق مەكتەپ ماسەلەسىنە قاتىستى ناقتى مەجەنىڭ جوقتىعى دا سەبەپ بولدى. سونىڭ سالدارى¬نان بىرەۋلەرى اباي مەكتەبىن تار ماعىنادا، ياعني اينالاسىنداعى اقىن شاكىرتتەرىمەن شەكتەسە، ەكىنشى زەرتتەۋشىلەر توبى مەكتەپ ماعىناسىن كەڭەيتىپ، ونىڭ اياسىنا ءداستۇر جالعاستىرۋشىلاردىڭ بارلىعىن كىرگىزدى. ابايدىڭ تىكەلەي تاربيەسىن كورگەن ماڭايىنداعى اقىن شاكىرتتەردىڭ ءبارى دەرلىك كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ جالاسى¬نا ۇشىراپ، ادەبيەت تاريحىنان الاستاتىلعاننان كەيىن، اباي شاكىرتتەرى، اباي مەكتەبى دەگەن ۇعىمدار ءداستۇر جالعاستىرۋشىلار دەگەن تاقىرىپتىڭ اياسىنا ءسىڭىپ كەتتى. نەگىزىنەن، ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى ماسەلەسىن ءسوز ەتكەندە اباي مەن ونىڭ تىكەلەي تاربيەسىندە بولعان اقىن شاكىرتتەر اراسىنداعى بايلانىس ءبىر بولەك، كەمەڭگەر اقىننىڭ ادەبيەتتەگى ءداستۇرى، ياعني اباي ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلار جەكە تاقىرىپ رەتىندە قاراستىرىلعاندا عانا ابايدىڭ ۇستازدىق قارەكەتى مەن جالپى اقىندىق ونەرىنىڭ كەيىنگى ادەبيەتكە اسەرى دەگەن ماسەلەلەردى اجىراتۋعا مۇمكىندىك تۋادى.

ابايدىڭ، قارا سوزدەرى مەن ولەڭدەرى وتكەن زاماندا شىققاننان باستاپ ابايتانۋدىڭ نەگىزى قالانعان بولاتى. سول كەزدەن باستاپ، بۇل عىلىم تەك دامىپ، جەتىلىپ كەلە جاتىر. تەك سول زامانداعى ابايتانۋشى عالىمداردىڭ جازعان ماقالالارى شەتتەتىلگەنى وكىنىشتى. ابايتانۋدىڭ دەربەس عىلىم بولىپ كوتەرىلۋى م.اۋەزوۆتىڭ ەڭبەگى دەسەكتە بولادى.

قورىتا كەلە ابايدى وسىلايشا تولىق تانىپ بىلدىك پە؟- دەگەن سۇراق تۋىندايدى. عالىمنىڭ ەشۋاقىتتا حاتى ولمەيدى. ابايدى وتكەن جانە وسى زامانعى ۇرپاق وسىلايشا عىلىم تورىنە شىعارىپ، ءوز ويلارىمەن بولىسسە، كەلەسى ۇرپاق وداندا بيىك عىلىم شىڭىنا شىعاتىن بولادى. ابايدىڭ ءار ءسوزى مەن ولەڭىن الىپ سارالايتىن بولساق، ءار قايسىسى ۇزىن حيكاياعا تولى.
وسى كۇنگە دەيىن ءار قازاق ابايدىڭ ءبىر ولەڭىن، ءبىر قارا ءسوزىن وقىماي جۇرمەگەن. كەلەسى اعا بۋىن سول ىزبەن جۇرەتىنىن وسى مەكتەپتەرگە ەنگىزىلگەن ابايتانۋ ءپانى ارقىلى كوز جەتكىزە الامىز.

پايدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. داۋرەن سەيىتجانۇلى،«ءۇش قيان» گازەتى، 20.08.2009
2. كەنجەباەۆ ب. ادەبيەتتەر بەلەستەرى. – الماتى،1986ج
3. «ابايتانۋ» كۋرسىن وقىتۋدىڭ عىلىمي – ادىستەمەلىك نەگىزدەرى. ادىستەمەلىك قۇرال – استانا: ى. التىنسارين اتىنداعى ۇلتتىق ءبىلىم اكادەمياسى، 2013.
4. ورازعاليەۆا ب. ابايتانۋ ءپانى //قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ورتا مەكتەپتە - 2011

پ.ع.ك.، دوتسەنت م.ا.مامىربەكوۆا گ.ا

"The Qazaq Times"