Til...  Qoğamdağı «tizesi şıqqan» taqırıptardıñ täji. «Memlekettik til – qazaq tili» dep Konstituciyanıñ dualı sözimen ayqındalğan memlekettik til mäselesi tek «Til turalı» zañ ayasında qarastırılğan. «Memlekettik til» turalı arnayı zañ qabıldau turalı til janaşırları men qoğam belsendileriniñ uäji şeşusiz qalğalı qaşan.  «Til zañınıñ» 4-babında «Qazaqstan halqın toptastırudıñ asa mañızdı faktorı bolıp tabılatın memlekettik tildi meñgeru – Qazaqstan Respublikasınıñ ärbir azamatınıñ parızı» dep jazılğanımen, jwrttıñ bwl parızdı öteude «jauapkerşilik» deñgeyi jetpey jatqan sekildi.

Onıñ ayğağı retinde memlekettik mekemelerdegi, ministrlikterdegi, äkimdikterdegi jäne operatorlıq wyımdar men bank sektorlarındağı  memlekettik tildiñ köbine-köp audarma tilge aynalğanın ayta alamız.

Jartı ğasırdan astam birge ömir sürgen odaqtas äri tağdırlas Baltıq jağalau elderi (Litva, Latviya...) biz qatarlı Täuelsizdik jariyalağan soñ-aq memlekettik tilderin öz twğırına nıqtap qondıra bildi. El azamattarı wlt-näsiline qaramastan memlekettik tilde qatınasadı, qoğamdağı tildik materialdar tügeldey til inspekciyasınıñ üzdiksiz baqılauı arqılı til tazalığı men aqparattıñ berilu sauattılığı bizben salıstıruğa kelmeytin därejege köterilgen.

Jä, bizdiñ örkeniet pen baysaldı örnekterde şetel täjiribesin bayqamay qalıp, arzan, jeñil düniede körseqızarlıqqa salınıp, essiz elikteytin ädetimiz bar ğoy. Wmıtıp ketippin. Äytse de, jer şarındağı jalğız köpwlttı el emes ekenimizdi eske alğanımız jön bolar.

The Qazaq Times azamattıq qoğam belsendileriniñ talay bastap, üzilip qalğan igi dästürin qayta jalğamaq. Auruın jasırğan öledi. Endeşe aynalañızdağı zañsızdıqqa 6 tarau, 27 baptan twratın  1997 jılğı 11 şildede qabıldanğan «QR-sındağı til turalı» №151 Zañınıñ prizmasımen qarap,  «memlekettiñ bükil aumağında qoğamdıq qatınastardıñ barlıq salasında qoldanılatın» (4 bap) qazaqstandıqtarğa ortaq tilimizdiñ damuına atsalısıñız!

Memlekettik til qanşalıqtı sauattı qoldanıluda degen oy izimen izdenisimizdiñ älqissası retinde iri megapolis Almatı şaharınan bastadıq. Sän-saltanatı jarasqan, ötkeni men bügininen esteligi bar, bolaşağın baylanıstırğısı keletin kontingenti är aluan qala ay aunap, jıl jıljıp özgerude. Alatau erkesiniñ jüregi käsipkerlik sala desek, onıñ qantamır aynalımı jarnamanıñ qozğauşı küşimen jandanıp jatqanın eşkim joqqa şığara almas. Qwrılıs, köşe, ğimarat, tauar atauları, sauda-sattıq orındarı, oyın-sauıq ortalıqtarı, dükender men supermarketter jäne t.b. köptegen nısandardıñ atauları, jarnama mätinderiniñ sauattı jazıluı men estetikalıq bezendirilui, körneki aqparattar – qala körkiniñ bastı körsetkişi.

Derbes bağdar-sayasatı bar Täuelsiz el bolğanımızğa 28 jıl ötse de, onomastikalıq ataulardıñ tolıq algoritimin iske asıratın birizdi, ortalıqtandırılğan, avtomatizaciyalanğan, til sayasatımen mıqtap aynalısatın uäkiletti qwrılım qwra almadıq.

Til tazalığınıñ aynası sauattı körneki aqparattar desek, «Derektemeler men körneki aqparat tili» jaylı «Til turalı» zañnıñ 21-babında körsetilgendey: «Blankiler, mañdayşalar, habarlandırular, jarnamalar, preyskuranttar, bağa körsetkişteri, basqa da körneki aqparat memlekettik tilde jäne orıs tilinde, al qajet bolğan jağdayda basqa da tilderde jazıladı». Demek, köşedegi studenttiñ ülestirip twrğan tehnikalıq dükenniñ broşyurasınan bastap kez kelgen meyramhana, tamaqtanu orındarınıñ as mäzirine deyin memlekettik tildegi nwsqası boluı tiis. Biraq biz zerdelegen Bostandıq jäne Almalı audandarında ornalasqan 3,5 şaqırımdıq M.Äuezov köşesiniñ (Timiryazev jäne Gogol' köşeleriniñ arasındağı) özinen qatelikten köz taladı. Käsipkerlikti qoldau degen – qatelikke köz jwma qarau emes. Zañsızdıqtıñ bir atauı – «qatelik».

Nısandardıñ şetel tilinde ataluına artar eş kinämiz joq, ol käsipkerdiñ öz tañdauı, degenmen qazaqşa ataudı namıs körip jürgen almatılıqtarğa Londonda «Dastarqan» meyramhanasın aşqan qandasımızdı ülgi etuge boladı. Qazaqstandıq biznes narığınıñ zor mümkindikteri men qazaq tildi auditoriyanıñ üles salmağınıñ artıp kele jatqanın   eskergen käsipkerlik sala sarapşıları memlekettik tildegi marketing men servis-tauardıñ bolaşağı tabısqa böleytinin aytadı.

Joğarıdağı bir ğana M.Äuezov köşesinde mekeme märtebesin anıqtauşı sözge qatıstı kemşilik şaş etekten. Qala işinde «jarımjan» jazbalar men «meşeu» mañdayşalar samsap twr. Mınadan keyin biıl öz märesine jetetin «Qazaqstan Respublikasında tilderdi damıtu men qoldanudıñ 2011 – 2019 jıldarğa arnalğan memlekettik bağdarlaması» pasportınıñ kütiletin nätijeler tiziminde memlekettik tildi meñgergen twrğındardıñ ülesi (2016 jılı – 80%, 2017 jılı – 83%, 2018 jılı – 85%) 2019 jılı – 90% qwraydı degeni köñilge küdik keltiredi. Älde, biz kuä bolğan M.Äuezov köşesiniñ twrğındarı mejelengen indikatordıñ sırtındağı 10%-ına kire me eken? Qızıq!

Bağdarlama mindetteri qatarında körsetilgen «memlekettik tilge swranıs pen qoldanu märtebesin arttıru» mäselesi äli de zañdıq twrğıda Tilderdi damıtu basqarmasınıñ, erikti Til janaşırlarınıñ qwqıqtıq talap etuşilik mümkindigin küşeytudi qajet etedi.

Aldağı uaqıtta, redakciya qalanıñ özge de köşeleri men ondağı nısandardağı tildik  zañnamanıñ iske asırıluın zerttep, nazarlarıñızğa wsınatın boladı.

Memlekettik tilde nısan märtebesin anıqtaytın aqparatı joq qoğamdıq tamaqtanu ornı. 7 tamız 2019 jıl. Timiryazev-Äuezov köşeleriniñ qiılısı. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tilde nısan märtebesin anıqtaytın aqparatı joq qoğamdıq tamaqtanu ornı. 7 tamız 2019 jıl. Timiryazev-Äuezov köşeleriniñ qiılısı. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tilde nısan märtebesin anıqtaytın aqparat berilmegen qoğamdıq tamaqtanu ornı. 7 tamız 2019 jıl. Timiryazev-Äuezov köşeleriniñ qiılısı. Almatı q. Foto: QT

"Ayaq kiimdi" qos söz esebinde defis arqılı jazu punktuaciyalıq qatelik. Eñ jii kezdesetin olqılıq türi. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 138 "B" üyi. Almatı q. Foto: QT

Mwnda da "Ayaq kiim" sözi defis arqılı qate jazılğan. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 138 üy. Almatı q. Foto: QT

"Salon krasotı" nısan märtebesin ayqındauşı aqparattıñ memlekettik tildegi ülgisi berilmegen servis ortalığı. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 136 üy. Almatı q. Foto: QT

 

 

"YAponskiy magazin" degen atau nemese nısan märtebesin ayqındauşı aqparat ekeni tüsiniksiz düken. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 130 üy. Almatı q. Foto: QT

"İn mode man" atauımen berilgen memlekettik tilde eşbir aqparatı joq nısan. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 173 üy. Almatı q. Foto: QT

Qosımşa körneki aqparattarı tek orıs tilinde jazılğan "Tut Şik Uyut" atauındağı nısan. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 171 üy. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tilde eşbir mälimet körsetilmegen "Butun & Tony Bellucci" ataulı nısan. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 167 üy. Almatı q. Foto: QT

"Qwyılmalı Susındar Dükeni" dep jazıluı tiis mañdayşada "W", "U", "Ü" äripteri birdey "U" türinde berilgen. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 122 üy. Almatı q. Foto: QT

"Ayaq kiim" sözi qosarlanğan türde defis arqılı berilgen şeberhana. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 120 üy. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tildegi nısan märtebesin ayqındauşı aqparatı joq turistik kompaniya mañdayşası. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 104 "B" üyi. Almatı q. Foto: QT

Nısan märtebesin ayqındauşı jäne qosımşa mälimetteri tek özge tilderde berilgen kofehana. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 104 "A" üyi. Almatı q. Foto: QT

Mañdayşasında memlekettik tilde negizgi aqparatı joq düken. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tildegi mälimeti müldem joq "İ credit" qarjılıq wyımı. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 112 üy. Almatı q. Foto: QT

Dwrısı "önimi" dep jazıluı tiis "Alatau-qws" dükeni. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 112 üy. Almatı q. Foto: QT

Mwnda da "Ayaq kiim" tirkesi qosarlanğan türde defispen qate berilgen. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 104 "B" üyi. Almatı q. Foto: QT

Aqparatı tek ağılşın tilinde berilgen nısan. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

"Ne skuçnıy sad" atauımen belgili kafeniñ memlekettik tilde nısan märtebesin ayqındaytın mälimeti joq. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 84 üy. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tilde eşbir aqparat körsetilmegen "Dega optical" mekemesi. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 129 "V" üyi. Almatı q. Foto: QT

Nısan märtebesin ayqındauşı aqparatı tek orıs tilinde berilgen "Jainamed" ortalığı. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 129 "V" üyi. Almatı q. Foto: QT

Atauı ağılşın tildi, memlekettik tilde eşqanday mälimet körsetilmegen mekeme. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 111 üy. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tilde eşqanday mälimeti joq #PryanıyKrolik atalatın qoğamdıq tamaqtanu ornı. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 109 üy. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tildegi "Sağat" sözinen özge eşbir aqparatı joq nısannıñ sol jaq qasbeti. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 105 üy. Almatı q. Foto: QT

"Pekarnya" atalatın körneki materialdarı tek orıs tilindegi naubayhana. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

Nısan märtebesin ayqındauşı sözi tek ağılşın tilinde berilgen "Zugo" dükeni. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 99 üy. Almatı q. Foto: QT

Körneki janama aqparattarınan tıs negizgi mañdayşası tek orıs tilinde jazılğan qoğamdıq tamaqtanu ornı. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

Mälimetteri tek ağılşın tilinde berilgen mekeme. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 69 üy. Almatı q. Foto: QT

Atauı orıs tilinde, al qwrılımı qazaqşa körsetilgen taqtayşa. Dwrısı "Äuezov köşesi" boluı kerek. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 67 üy. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tilde eşqanday mälimet bermegen mekeme. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 64 üy. Almatı q. Foto: QT

Atauı "Shipudim" şeteldik bolğanımen, zañnamağa say nısan märtebesin ayqındaytın mañdayşa jazuı sol jağında memlekettik tilde "käuaphana" dep körsetilgen. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 56 "G" üyi. Almatı q. Foto: QT Biraq aq tüsti qarippen şeteldik tilde jazılğan eñseli ğimarattıñ mañdayşasında memlekettik tilde eşqanday mälimet berilmegen. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi, 56 "V" üyi. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tilde nwsqası berilmegen mañdayşa. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

Eşbir qosımşa mälimeti körsetilmegen qıtaylıq "Shinhan finance" bank wyımı. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

"Myata" qoğamdıq ornında da memlekettik tilde eşqanday aqparat berilmegen. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

Negizgi jäne qosımşa aqparattarı tek orıs tilinde körsetilgen qwrılıs tauarları nısanı. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

Atauınan özge eşbir mälimeti joq düken. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

Komp'yuterlik qwrılğılarğa arnalğan "VTT-Kazahstan" atalatın dükenniñ körneki aqparattarı tügel tek orıs tilinde ornatılğan. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

Memlekettik tildegi balaması joq jarnama taqtayşası. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

Aqparattarı ağılşın jäne orıs tilderinde ğana körsetilgen qoğamdıq tamaqtanu ornı. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

"ZOO MARKET" atalatın januarlar dükeniniñ de mälimetteri tek orıs tilinde körsetilgen. Memlekettik tildegi nısan märtebesin ayqındauşı aqparatı joq mekeme. 7 tamız 2019 jıl. Äuezov köşesi. Almatı q. Foto: QT

“The Qazaq Times”