Memlekettik tildiñ ayasın keñeytu, memlekettik swranıstı arttıru jäne til mädenietin ösiruge qol jetkizu üşin, aqparattıq-ideologiyalıq sipattağı auqımdı äri keşendi is-şara ötkizu kezek küttirmeytin mäsele. Osığan oray, Nwr-Swltan qalasınıñ Tilderdi damıtu jäne arhiv isi basqarması  jıl basınan bastap keñ auqımdı «Til tazalığı – barşağa ortaq is» jobasın bastağan edi.

Basqarma atalğan joba ayasında Nwr-Swltan qalası käsipkerler palatasımen memorandumğa qol qoydı. Memorandum şeñberinde jıldıq jospar jasalınıp, birqatar mañızdı is-şaralardı jüzege asıru jwmıstarı jürgizilip jatır.

Joba ayasındağı negizgi şaralardı qala köşeleri men türli nısandardağı jarnama men körneki aqparattardan bastaldı. Sebebi, közge wrıp twrğan jarnama men körneki aqparat ideologiyalıq twrğıda özindik mañızğa ie ekeni mälim. Til turalı zañnıñ 21-şi babında bılay delingen: «...mañdayşalar, habarlandırular, jarnamalar, basqa da körneki aqparat memlekettik tilde jäne orıs tilinde, al qajet bolğan jağdayda basqa da tilderde jazıladı» delingen. Ökinişke oray, qazirgi uaqıtta bwl normalar tolıq saqtalmay otır. Sondıqtan da «Til tazalığı – barşağa ortaq is» attı akciyanıñ auqımı keñ, qoğamdıq negizi, äleumettik mañızı zor.

Akciya kezinde qala köşelerindegi rwqsatsız, zañ talaptarına qayşı keletin sırtqı (körneki) jarnamanı anıqtau, zerdeleu, taldau maqsatında  arnayı jwmıs tobı qwrıldı. Oğan L.N. Gumilev atındağı Euraziya wlttıq universitetiniñ professorı, filologiya ğılımdarınıñ doktorı Bekjan Äbdualiwlı, Qazaqstan Respublikasınıñ Zañnama institutı, konstituciyalıq,  äkimşilik zañnama jäne memlekettik basqaru böliminiñ bas ğılımi qızmetkeri Primaşev Nwrzada Mahambetwlı jäne t.b. bilikti filologtar men zañgerler, jurnalister men qoğam belsendileri jwmıldırıldı.Qala boyınşa  sarapşılardan qwralğan 5 arnayı jwmıs tobı säuir-mamır aylarında Sarıarqa audanı boyınşa – 16 köşege, Almatı audanı boyınşa – 20 köşege,Esil audanı boyınşa – 16 köşege, Bayqoñır audanı boyınşa 16 köşede ornalasqan şağın jäne orta sub'ektilerdiñ sırtqı jarnaması men körneki aqparattarına saraptama jwmıstarın jürgizdi. Jalpı, 68-den asa köşe qamtıldı.Sarapşılarmen, akciya barısında Sarıarqa audanı boyınşa 16 köşede ornalasqan 350 nısannıñ sırtqı (körneki) jarnamasınıñ til turalı zañnıñ  talaptarına say kelmeytindigi anıqtalsa, Almatı audanı boyınşa 20 köşede ornalasqan  500-ge juıq nısannıñ sırtqı (körneki) jarnamasınıñ til turalı zañnıñ  talaptarı, sonday-aq 30 nısanda tildik norma (orfografiyalıq erejesi saqtalmauınan tuındağan qateler, stilistikalıq qatelikter, orıs tilinen tikeley audarılğan) talaptarınıñ saqtalmağandığı anıqtaldı, Esil audanı boyınşa 16 köşede ornalasqan 150 nısannıñ sırtqı (körneki) jarnamasınıñ til turalı zañnıñ  talaptarına say kelmeytindigi anıqtaldı. Jalpı qamtılğan nısandardıñ sanı – 1000. Al, elordada şağın jäne orta sub'ektilerdiñ jalpı sanı: tirkelgeni – 162879, jwmıs istep twrğanı – 127417 ekendigin eskersek, onda jartıjıldıq boyınşa qaralğanı nebäri 2000-nan  ğana asatın sub'ektiler bolıp twr. Sonday-aq, qala boyınşa köşelerdiñ jalpı – 1554 bolsa, qamtılğanı 68 köşe bolıp twr.

Sarapşılar akciya barısında käsipkerlik ielerine zañnıñ talaptarın jan-jaqtı tüsindirip, rwqsatsız ornalastırılğan sırtqı jarnamanı zañdastıru joldarın eskertti. Jwmıs barısında sarapşılardıñ eskertuimen jalpı zañğa säykes emes 400-den asa jarnama, körneki aqparattar alınıp tastaldı. Sonımen qatar, zañğa säykes kelmeytin, tüzetudi qajet etetin, rwqsatsız ornalastırılğan 700-den asa sırtqı (körneki)  jarnamaanıqtalıp otır.

Aldağı uaqıtta rwqsatsız ornalastırılğan jarnamalar boyınşa qwzırlı mekemelerge tiisti şaralar qoldanu üşin arnayı hat joldanatın boladı.

«Til tazalığı – barşağa ortaq is» akciyası turalı elordanıñ twrğındarı men qonaqtarına ündeu jariyalanğan bolatın. Osığan oray, äleumettik jelilerdegi qala twrğındarınıñ ün qatuları boyınşa da jwmıstar jürgizildi. Mäselen, Fasebook äleumettik jelisi arqılı qala twrğındarınan zañ talaptarınıñ bwzıluı turalı 85 ötiniş tüsse, sonıñ 30 payızı orındaldı, yağni tüzetildi.  WhatsApp jelisi arqılı da zañ talaptarınıñ bwrmalanuı boyınşa 50-den asa ötinişter tüsti, sonıñ 25 payızı tüzetildi.

Sarapşılar, akciyanıñ jüru barısın äleumettik jelilerde  jariyalap otırdı.Mäselen, Fasebook äleumettik jelisinde wyımdastırılğan akciya turalı 70-ten asa post jariyalandı. Qala twrğındarı atalğan şara turalı jağımdı pikirlerin är postta jazıp, bölisip otırdı.  Sonday-aq, akciyanıñ jüru barısı boyınşa «Habar 24» arnası, «Astana» arnası, «Qazaqstan Wlttıq» arnası, «Euraziya» Birinşi arnasınan, «Şalqar» radiosı, «Astana aqşamı» gazeti, «Veçernyaya astana» gazeti, «Elorda aqparat» saytında jäne t.b. BAQ-tarda jariyalandı.

Jobağa say bastau alğan akciya käsipkerlik nısandarında ğana emes, qalalıq päter ieleri kooperativterimen de jürgizildi. Öytkeni, twrğın üylerdiñ sırtı men işki kire beristerindegi, liftlerdegi aqparattarda memlekettik tildiñ jazıluında zañ talaptarı saqtala bermeydi. Olardıñ zañ normalarına say boluı qadağalaudı qajet etedi. Osı maqsatta Sarıarqa, Almatı audandarındağı päter ieleri kooperativteri basşılarımen kezdesu ötkizilip, zañnıñ talaptarı tüsindirildi. Alayda, päter ieleri kooperativteri basşılarınıñ Til turalı zañnıñ talaptarınıñ orındaluın qolğa aluğa enjarlıq tanıtqanın bayqaldı. Bwl degenimiz,päter ieleri kooperativteri basşılarımen audandardaapta sayın ötkiziletin jiındarda Memlekettik til mäselesiniñ müldem köterilmegendigin bayqatadı. Osığan oray,aldağı uaqıtta til mäselesiniñ özektiligin eskere otırıp, är audan äkimderiniñ qatısuımen päter ieleri kooperativteriniñ basşılarına jauapkerşilikti küşeytudi jükteu maqsatında arnayı jiın ötkizu qajet.

Sonımen qatar, akciya barısında qaladağı jeke menşik balabaqşalardıñ sırtqı jarnaması men körneki aqparattarı da sın kötermeytindigi anıqtaldı. Mäselen, elordada qazirgi tañda jekemenşik balabaqşalardıñ sanı – 210 bolsa, osı jekemenşik balabaqşalardıñ köbisiniñ mañdayşa atauları men sırtqı (körneki)  jarnaması til turalı zañnıñ talaptarına say kelmeytindigi anıqtaldı. Bwl da öz kezeginde jekemenşik balabaqşalarğa jetekşilik etetin qwzırlı mekemeniñ  memlekettik til sayasatın dwrıs jürgizbey otırğandığın bildiredi.

Sonday-aq, akciya barısında qaladağı ortalıq bazarlar men sauda ortalıqtarındağı da zañ talaptarınıñ orındalu barısı qaralıp, Til turalı zañ talaptarınıñ öreskel bwzılıp jatqandığı anıqtaldı. Ortalıq bazarlardıñ  jalpı sanı – 25. Sauda ortalıqtarınıñ sanı – 9.   Öz kezeginde atalğan ortalıq bazarlar men sauda ortalıqtarına jetekşilik etetin qwzırlı organ memlekettik til sayasatın nasihattau jwmıstarın jandandıru qajet.

Sauda ortalıqtarı demekşi, ana tildiñ ayasın keñeytuge qatıstı mına bir jağımdı dünieni de ayta ketu kerek. Qazirgi küni Elordadağı adamdar köp keletin 35 sauda ortalığında naqıl sözderdiñ audioları jariyalanuda. Qazir 32 qazaqşa naqıl söz audiosı är jartı sağat sayın künine 20 retten rotaciyalanıp jatır. Köpşilik jalpı bwl bastamanı öte jılı qabıldadı.

Endi osı naqıl sözder boyınşa videorolikter äzirlep, LED-ekrandar men avtobustardıñ monitorlarında rotaciyalau qolğa alınuda. Tağı bir ayta keterlik mäsele, atalğan naqıl sözder qaladağı bilbordtar men pilondarğa da ilinude. Mısalı, sol jağalaudağı Nwrjol bul'varı, adamdar köp jüretin orındar jäne ayaldama pilondarına ornalastırıluda. Sonday-aq, är audanda keminde bes üydiñ qasbetterine de ilu oylastırıluda.

«Qazaqstan Respublikasındağı til turalı» Qazaqstan Respublikası Zañın 24-babında «... til turalı zañnamanıñ bwzıluına kinäli memlekettik organdardıñ birinşi basşıları ne jauaptı hatşıları nemese Qazaqstan Respublikasınıñ Prezidenti ayqındaytın özge de lauazımdı adamdar, sonday-aq jeke jäne zañdı twlğalar Qazaqstan Respublikasınıñ zañdarına säykes jauaptılıqta boladı. Lauazımdı adamnıñ memlekettik tildi bilmeu jeleuimen jeke jäne zañdı twlğalardıñ ötinişterin qabıldaudan bas tartuı, memlekettik tildiñ jäne basqa da tilderdiñ qoldanılu salalarında olardıñ paydalanıluına kez kelgen kedergi keltiru, sonday-aq derektemeler men körneki aqparattı ornalastıru boyınşa talaptardı bwzu Qazaqstan Respublikasınıñ zañdarında közdelgen jauaptılıqqa äkep soğadı» delingen. Olay bolsa, är salanıñ basşıları til turalı zañnıñ orındalu barısın bastı nazarda wstauları kerek.

Sayıp kelgende, «Til tazalığı – barşağa ortaq is» dep jobanıñ atı aytıp twrğanday, til zañınıñ orındaluına barlıq qwzırlı mekemeler ortaq atsalısuı tiis.

Tilderdi damıtu jäne arxiv isi basqarması onomastikalıq jwmıs jäne

memlekettik rämizder böliminiñ bas mamanı,
Aygül Imanğali

“The Qazaq Times”