Qazaqtıñ tayau zaman batırlarınıñ işinde Elishan Älipwlınıñ esimi erekşe ataluğa tiis. Sebebi, qazaqtıñ arğı-bergi tarihında bolmağan bostandıq köşin bastap, mwz qwrsanıp, qar jastanğan ataqtı Gimalaydan asqan el serkesi. Şıñjañnıñ Qwmıl aymağı, Barköl jerinen bastalğan osı köş qıtaymen qidalasıp, düñgen, mwñğwlmen şarpısıp, tañğıt, tibetpen teke-tiresip, ündimen de qaqtığısıp, nebir qiındıqtı bastan keşken. Bwl turalı jazuşı Jädi Şäkenwlınıñ «Qaralı köş» romanında jan-jaqtı bayandaladı.

Elishan Älipwlınıñ arğı ataları Qwmıldıñ Barköl öñirine Altay aymağınan köşip barğan eken. Äkesi Älip Jamısbaywlı Barköl jerinde ükirdaylıq mänsabı bar, el basqarğan, qol bastağan batır bolğan. 1930 jıldarı Şıñjañdı bilegen qıtay wlığı Jin Şurınğa qarsı Qojaniyaz bastağan wyğır köterilisi tuadı. Din mwsılman bauır retinde bwğan alğaşında Barkölden Älip te qoldau bildiredi. Keyin olarmen talap-tilekteri üylespey qaladı. Biraq, Qojaniyaz köterilisin basuğa şıqqan qıtay şerikteri Äliptiñ auılın basıp alıp, olardı «Qojaniyazğa qoldau körsettiñ» degen sıltaumen qırğınğa wşıratadı. Eñkeygen käriden, eñbektegen balasına deyin aman qaltırmaydı. İşinde Älip batırdıñ özi bar, jüzdiñ üstinde adam qanğa batadı. Bwl kezde Elishan men Äliptiñ inisi Qojaqın bastağan jasaqtar basqa bir eldik şaruamen alısqa sapar şegip ketken edi. Keyin olar qayta aynalıp, qırılğan auıldı bir-aq köredi. Sodan bastap, qıtay biligine jürekte qatqan kek erimeydi...

Elishan (1908-1943) jıldarı ömir sürgen batır. Auılı qırılıp, äkesi men jaqın tuıstarınan, ayaulı jarı men balalarınan ayırılğan ol qalğan elin bastap, şığısqa aua köşedi. Üdere tartıp Gansu, Çiñhay ölkelerine deyin baradı. Odan arı Tibet jerine ötip, sol arqılı Ündistan, Päkistan jerine asıp, Türkiyağa barudı közdeydi. Olay etpeske amal da joq edi. Öytkeni, jauız qıtay biligine eş senim qalmağan. Bwl kezde Jin Şurınnıñ ornına kelgen Şıñ Şısay degen äkki bileuşi Şıñjañdı qandı qasapqa aynaldıruğa dayındalıp jatqan.

Elishan batır, Zayıp täyji, (bwl kisi jolda köz jwmadı) Qwsman täyji Zayıpwlı bastağan el on jılğa tayau uaqıt bosa köşip, nebir qandı, qaralı künderdi bastan ötkizedi. Olardı düñgen de şabadı, tañğıt, tibetter de tonamaq boladı. Biraq, qanday qiın künde de basın imeytin, namısın jatqa bermeytin Elishan bahadür beldeskenniñ belin sındırıp, tireskenniñ tirsegin qiıp otıradı. Ärine, köşken eldi jasanğan jau, bwrınnan qonıstanğan jalpaq el keyde ığıstırıp ta jiberedi. Biraq, Elishan bastağan jaujürek jigitter olarğa ünemi toytarıs beredi. Osı barısta Elishan eline erekşe qorğan boladı. Azuı altı qarıs kökjal böri tekti batır bilektiñ küşimen de, sözdiñ desimen, öziniñ mısımen de eşkimge ese jibermeydi. Bir erekşeligi – Elishannıñ qıtay, mwñğwl tilderin biletini. Zerektiginiñ arqasında barğan jerinde tañğıt, tibet tilderin de igeredi. Jas kezinde Ürimjide äskeri taktika üyrengeni bar edi. Qiyankeski şayqastarda sonı da paydasına jaratıp, qıtaydıñ özine qanjar qılıp qadaydı. Ayta berse, bwl wzın sonar hikaya talay tañğa jük bolmaq. Eñ soñında, Elishan bastağan el älemdegi eñ biik tau Gimalaydan asıp, Ündistan jerine ötedi. Jolda talay esil er, ardaqtı ana, qırşın jas, künäsiz säbidiñ ömiri qiıladı. Bwl kezde Altay betinde jauız Şıñ Şısay biligine qarsı Esimhan, Rısqan, Aqteke bastağan köterilis «lap» ete tüsken. Keyin onı ataqtı Ospan batır jalğastıradı... Ökinişke oray, bwl azattıq küreste Elishan batır joq edi. Ol bosqın auılın bastap, ündi asıp ketken bolatın...

 

Ündi jerine ötkennen keyingi qazaqtardıñ tağdırı da qiına soqtı. Elishan batır 1943 jılı auır nauqastan Ündistanda qaytıs boldı. Süyegi sonda jerlendi. Ot pen oq keşip jürip, elin qauipsiz qonısqa jetkizgen esil er osılay köz jwmadı. 1951 jılı bosqın qazaqtarğa art jaqtan Qalibek Hakim, Dälelhan Janımhanwlı, Qwsayın täyji, Soltanşärip Zuqawlı bastağan el qosıladı. Aqırı olar köp qiındıqtı bastan keşe jürip, Anadolı jerine jetedi. 1952 jılı Türkiya ükimeti Bas ministr Adnan Menderestiñ basşılığında qazaqtardı öz eline qabıldap, olardı Ündistan men Päkistannan köşirip aladı. Osılayşa Altaydan auğan el Türkiyağa qonıstanıp, keyin birte-birte Europağa taraldı. Büginde, olardıñ wrpağı beybit ömir keşip, ösip-önude.

Biıl Elishan batır Älipwlınıñ 110 jıldıq mereytoyı. Keşe şildeniñ 29 jwldızı Stambwlda tağdırlı batırğa arnap as berildi. Oğan mıñğa tarta adam jinaldı. Asqa batırdıñ köşimen birge auıp, keyin Päkistanda qalıp qoyğan eldegi wrpaqtarı arnayı keldi. Europadan Norvegiya, Şveciya, Germaniya, Franciya, Avstriya qatarlı memleketterdegi qazaq diasporaları men Stambwldağı bes qazaq mädeni ortalığı qatıstı. Sonday-aq, Qıtay men Moñğoliya qazaqtarınıñ Türkiyadağı ökilderi boldı. Qazaqstannan arnayı qonaq retinde Astanadan jazuşı Jädi Şäkenwlı, Almatı qalasınan «Er Jänibek» halıqaralıq qoğamdıq qorınıñ prezidenti Jeñis Türkiya şaqırıldı. Basqosuda Europa qazaq mädeni qauımdastıqtarınıñ törağası Mwrat Ermiş, Franciya qazaqtarı mädeni qauımdastığınıñ törağası Mwstafa Uslujan jäne özge de qazaq mädeni ortalıqtarınıñ ökilderi boldı. Sonımen qatar, asqa jergilikti bilik ökilderi qoldau körsetip, jiınnıñ işinde boldı. Al, Qazaqstannıñ Türkiyadağı elşiligi Elishan batırdıñ 110 jıldıq eske alu asına qwttıqtau hat jiberdi.

Ayta keterligi, asta jazuşı Jädi Şäkenwlınıñ «El bastağan Elishan» derekti kitabınınıñ twsauı kesildi. Osılayşa, eli üşin eñirep ötken wlt-azattıq batırınıñ esimi el esinde qayta jañğırdı. Bärinen bwrın, asqa kelgen jas wrpaq ötken tarihqa oy jalğap, izi suıp bara jatqan köş jolın, onı bastağan Elishanday batırdıñ bolmısın zerdesine toqıdı. Asta marqwmğa arnap qwran bağıştalıp, hatım tüsirildi. Aldağı uaqıtta da batırdıñ esimin este berik saqtap, atın jañğırtıp otıru kerektigi aytıldı.  Eske sala keteyik, astı wyımdastıruşılar «Qoja Ahmet YAssaui» qorı jäne advokat Ibrahim Mutlu men Mübärak Şalşqan bastağan azamattar bastamaşı boldı.

«Batırlardıñ ömiri batıp bara jatqan künmen teñ» degen söz bar. Ol ras. Batırdıñ barı halqına arnalğan. Qajet kezinde qwrban boluğa dayın. Biraq, onıñ batqan kündey ömiri, keleşek wrpağına şığıstan qayta jarqırap tuğan kün bolıp oraladı. Oğan Elishan batır Älipwlınıñ erligi men tağdırı kuä.

Batırdıñ aruağı riza bolsın! Esimi el esinde jattalıp, ruhı wrpaqtıñ boyına qonsın!

Mwrat Almasbek

“The Qazaq Times”