Sayduldin Tileuberdi: Joğarı bilim beru salasında naqtı üylestirilgen jüye joyılğan

Joğarı bilim berudi bilimniñ soñğı satısı retinde basqa därejedegi bilim beruden bölip qarau mümkin emes. Öz kezeginde bilim beru salası qoğamdağı basqa salalarmen tığız baylanıstı jäne olarğa täueldi.

Memlekettiñ negizgi tiregi jäne qozğauşı küşi-halıqtıñ sanı men sapası. Halıqtıñ sanı negizinen demografiyalıq faktorlarmen anıqtalsa, sapası bilim deñgeyine baylanıstı. Bilim bastauış, orta, joğarı deñgeyge satılanıp, sol kezekte igerilgenimen onıñ bastauı odanda ilgeride - tilaşardan, tipti ananıñ äldiinen bastaladı. Bala söyley bastağanda-aq keybir dıbıstardı (äsirese R) üyrenbese keyin qiındıqqa duşar boladı. Ana tili ananıñ sütimen beriledi, sondıqtan da «ana tili» ataladı. Balanıñ tili şığıp qalıptasatın kezde basqa tilderdi aralastırudan, tipti öz tilimizdegi anayı, twrpayı sözderden de saqtanu kerek. Bwl tärbieniñ bastauı.

Eñ dwrısı bastauış bilimdi qazaq tilinde beru. Mindetti türde qalamsappen qağazğa dwrıs jazudı, sızudı, söyleudi, dwrıstap oqu, esep şığaru, söylem qwrastıru, bilgenin aytıp beru, mazmwndama jazudı üyrenip, osınıñ negizinde bala qazaqşa oylap, qazaqşa söyleytin, qazaqşa jazatın bolıp şığadı. Bwnday qalıptasu kezinde oğan basqa tildi tıqpalap, şatastırmau kerek. Ortanıñ jağdayımen, tehnikalıq oyın qwraldarı arqılı, auladağı balalarmen oynau kezinde basqa tildiñ ıqpalı bolsa onı şektemey, oqu ürdisine keri äseri bolmauın ğana baqılağan jön. Balanıñ sanasın bir arnağa tüsirip ana tili men qazaqı qabiletin (mentalitetin) qalıptastırğan soñ «Sen qazaqsıñ, qazaqtıñ elin süy, jerin saqta» dep qwlağın sarsıtudıñ qajeti joq. Orınsız jalañ nasihat balanıñ sanasına teris äser etedi. Aldağı jerde halıqaralıq deñgeyde irgeli bilim aluğa, bolaşağı üşin qajet şetel tilderin igeruine jağday jasau qajet. Ömir ol baladan eki nemese üş tildilikti talap ete me kün bwrın kesip-pişip tastau qiın. Bwl tañdauda aldıñğı orında ağılşın tili, keybir jağdayda mamandığınıñ talabı boyınşa basqa til boluı mümkin (orıs, qıtay, francuz, nemis, ispan t.b.) Qay tildi bolmasın qazaq tili negizinde igeru qajet. Til oqıtu mäselesin halıqaralıq jağdayğa, ondağı elimizdiñ alatın ornımen baylanıstırıp, azamattardıñ öziniñ jeke tañdauın da şekteuge bolmaydı.

Jalpığa ortaq bilim beru mekemeleri (mektep, licey, kolledj, universitet t.b.) memlekettik jäne aqısız boluı kerek. Keybir sirek mamandıqtar men öner salası boyınşa (cirk öneri, zoopark qızmetkerleri, arheologiya, oqu bağdarlamasına enbegen şetel tilderi, t.t.) tiisti zañdar negizinde qızmet atqaratın jeke menşiktegi aqılı bilim beru nısandarın aşuğa boladı.

Bastauış mektepke qabıldauda eşbir şekteu bolmauı kerek. Balada belgili bir kemşilik bolsa onımen tiisti mamandar (psiholog, defektolog, logoped, t.b.) şwğıldanıp qalıpqa tüsiredi. Orta bilim beretin mektepterge qabıldaudı da şektemey, ülgere almağan oquşını kelesi sınıpqa köşirmey qoyu, tipti bolmasa tömengi klasqa tüsiru, küzgi sınaqqa qaldıru, naqtı jağdayğa baylanıstı şeşimin tabadı. Bilikti mamandar bwl mäseleni tereñ zerttep, wsınıs jasay aladı.

Joğarğı bilim aqısız, tegin, biraq talapkerler üşin bäsekelestik arqılı ğana qoljetimdi bolatınday qajet mölşerde ğana memleket är mamandıqqa şekteuli orın bölui kerek.

Bilim salası qalay qarjılandırıladı?

Bilim beru - bolaşaq wrpaqtı tärbieleu, memlekettikti, onıñ täuelsizdigi men qauipsizdigin saqtau. Sondıqtan onı qarjılandıru memleket byudjetiniñ negizgi qwramı boluı tiis, onıñ kiris közi-wlttıq baylıq. Är elde wlttıq baylıqtıñ özindik erekşelikteri bar.Bizdegi eñ bastı wlttıq baylıq - jer men ondağı tabiği qazınalar.  Olar eşkimniñ jeke menşigi bolmau kerek, öytkeni oğan ielik qwqığı da, jetkilikti äleueti de joq. Jeke twlğa jerdi, onıñ qazına baylıqtarın tabiği apattardan, şeteldik basqınşılıqtan qorğay almaydı. Esimizdi tez jiıp, izi suımay, su ayağı qwrdımğa ketpey twrğanda barlıq osı tabiği baylıqtı memleket qaramağına tolıqtay jäne tübegeyli qaytaru qajet. Sıbaylas jemqorlıq arqılı toğışarlıq jolmen jinalğan milliardtardı da qılmıs közi däleldense tärkilegen jön. Al şeteldegi milliardtardı qaytarıp el ekonomikasına bağıttau kerek. Qay milliarderdiñ qay elde, qanday bankte, qay ofşorda kapitalı bar ekeni halıqtan qwpiya bolğanımen, tiisti organdar üşin qwpiya emes. Şetelden aqşanı qaytaru şın niet bolğanda bizdiñ qwzırlı organdar üşin şeşiletin mäsele. Aqşa ieleri bizdiñ biliktiñ tisi batpaytınday şeteldik mıqtı massondıq qwrılımdarmen baylanısı joq pısıqaylar, al ondağı sıbaylastarı qatardağı deldaldar.

Bilik ökilderi, oppozicionerler men sayasi qayratkerler eñ aldımen parasattı el qamın oylaytın sanalı azamattar, sondıqtan olar bilim beru sayasatın qalıptastırğanda ortaq til tabuğa mindetti. Qwzırlı bilik ökilderiniñ arasında da kezdeysoq adamdardıñ bar ekeni qwpiya emes. Al endi onday kezdeysoq emester üşin bilim berudiñ mañızdılığı men qoğamdağı şeşuşi röli dau tuğızbasa kerek. Dau tuğızatındar «bas-basına bi bolğan öñşeñ qiqım (Abay)».

Mwnda bir eskeretin jay teris şeşimderdi elbasınıñ pikiri retinde negizdeu orın aldı. İstiñ mänine toqtalsaq, mınanday qağida bar. Jalpı mälimetter 3 topqa bölinedi.

• Biluge de aytuğa da boladı,bwl oqu-bilim, tehnika,jañalıqtar aşıladı, adam igiligine jaratıladı;
• Biluge boladı, biraq aytuğa bolmaydı, bwl qwpiya memleketter, sayasi toptar arasında, jeke adamdar, tipti sem'ya işinde de boladı;
• Biluge bolmaytındar, yağni adamnıñ sanası, sezimi jetpeytin qwbılıstar,mısalı, adamnıñ janı degen ne, o dünie bar ma, tozaq-jwmaqtıñ, tağdırdıñ nağız mäni nede,t.t.

Elbasınıñ keyde ekinşi toptağı deñgeyde söyleuine tura keledi. Eger Halıqtar dostığı assambleyasında «keşe qazaq halqı jer audarılıp kelgenderge qamqorşı pana boldı» dese, elbasınıñ ol kezde qazaqtıñ özi wlttıq ezgide bolıp kelgenderge pana boludıñ ornına olardıñ özinen zorlıq-zombılıq körgenin bilmeydi deymiz be? Özi sol şeşen-türikterdiñ arasında balalıq şağın ötkizip, Ukrainada basqa wlttıq ortada käsip igerip, alğaşqı nanın köseu wstap tapsa, qazaqtı auzına qaratıp, orıs pen qıtayğa bas şwlğıtsa, oğan qay auditoriyada, qalay söyleudi üyretu qajet pe? Biliktegiler qwzırındağı mäseleni eşbir bwralañ soqpaqqa bwltartpay, eşkimge (tipti elbasına da) silteme jasamay är mäseleniñ tura mänisin qarastıruı qajet.

Qazirgi ötpeli kezeñde biliktiñ avtoritarlı jäne joğarı harizmalı twlğanıñ qolında boluı qajettilik te şığar. Biraq qanday danışpan bolmasın barlıq mäseleni öz aqılımen şeşe almaydı. Jaratuşı payğambarlarına «Senderdiñ 10 isteriñniñ 1-2 kemşiligi bar» degen eken. Al jay pendeniñ isinde olqılıq nege bolmasın. Bizde bilim salasın basqarudıñ naqtı tetikteri boyınşa elbasına wsınıs jasap, däleldeytin jannıñ bolmaytındığı ökinişti.

Joğarı bilim alatın twlğa - student. Qazaqtıñ wlttıq erekşelikterinen, qazaq halqınıñ tirşiligi men bolmısınan tuındaytın qazaq studentiniñ de özine tän «qazaqi» erekşelikteri jäne qoğamdağı erekşe röli bar. Ertede joğarı deñgeyde oqu Bağdat pen Mısırda, bergisi Stambul, Bwharada (dini oqu), keyin Resey qalalarında boldı. Ärine onda barıp oqu erekşe jigerli, zeyindi jastarğa ğana näsip etildi. Bwlardan körnekti ğalımdar, qoğam qayratkerleri şıqtı. Bir ökiniştisi, olardıñ birtalayı jaña twrmıstıq jağdaydan, jankeşti eñbekten auruğa şaldığıp, ömirden erte ötti. Olar qarañğı qazaq dalasında twñğış şam-şıraq, örkenietke bastauşılar, halqına jol nwsqauşı, jastarğa ülgi-önege edi.

Qazaqstannıñ özinde joğarğı oqu orındarı tek keñes däuirinde eñ aldımen Almatıda QazPI men  zoovetinstitut aşıldı. Qasım aqınğa:

“Tuğan bala qwba-qwmda jer üyde

Toqsan tomdı aldına alıp KazPI-de

Otır dünie arhivterin aqtarıp

Sonı körip, süysinem de maqtanıp

Ketem jırlap tüsemin de bir küyge”, - degizip şabıt bergen bwl oqu orındarınıñ ornı erekşe. Zoovettiñ tülekterinen mal mamandarımen qatar birtalay  mädeniet qayratkerleri şıqtı. Olardan keyin jedel Politeh, SHI, KazGU, JenPI jäne oblıstıq qalalarda instituttar aşıldı. Bwl jağday qoğamda ülken serpilis tudırıp, jastar jappay joğarı bilim aluğa wmtıldı. Olardıñ leginde 17-18 jastağı jetkinşekterden göri 30 jastar şamasındağı ömir körgen, eñbekke töselgen azamattar basım edi. Olar ana tilin, wlttıq salt-dästürdi jetik meñgergen, qalağa kelgende jat ortada birden orıs tilinde oqıp, kedergilerge kezikkenimen eşbir moyımay “oqi almay qaytıp kelipti” degen jaman attı ar körip, qiınşılıqtardı jeñe bildi. Ol kezde qala twrğındarı negizinen orıstar, aralarındağı slavyandar men basqa europalıqtar olardan qazirgidey bölinbeytin.

Qalada qazaqtar üşin tirkelu öte şekteuli, memlekettik päter alu qiınnıñ qiını, sondıqtan “Almatı - qazaqtıñ astanası, orıstıñ baspanası, wyğırdıñ ashanası” boldı. Bwl qala resmi Qazaqstannıñ astanası bolsa da qalada tirkelip, päter alıp, jwmısqa twratın orıstar. Al qala mañındağı käsipşilikke de qazaq emes wyğır, käris, t.b. wlttar tartıldı.

Joğarı bilim beru salasında naqtı üylestirilgen jüye joyılğan

Basqa wlttıq respublikalarda da keñestik orıstandıru sayasatı jürgizilgenimen, bwl ürdis Qazaqstanda erekşe sipatta «Halıqtar dostığınıñ laboratoriyası» retinde iske asırıldı. Osınday jağdayda oqıp bilim alğan, halıq şaruaşılığı men mädeniettiñ ärtürli salaların damıtqan intelligenciyamızdıñ qanday erekşelikteri men qwndılıqtarı boldı?

Ol kezdegi studentter öte wyımşıl, berekeli, keyinnen aynımas dostar boldı. Tek tanısqanda ğana Şımkenttenmin, Aqtöbedenmin, Pavlodardanmın dese bwl jiktelu emes. Ertede qazaq ruın aytıp tanıssa, ol ruşıldıq emes wğısudıñ bastaluı bolatın. Qazaqtıñ rulıq qauımdastığı traybolizm emes, onıñ qaydan şıqqanın, mekenin anıqtaytın tölqwjatı edi. Öytkeni jerge ru boyınşa qonıstanıp, ielik jasap, dwşpannan qorğadı. Twraqtı armiya bolmağan jağdayda är ru belgili mölşerde äsker şığarıp, jabdıqtap, jattıqtırıp qazaqtıñ qosınına qosatın. Ruın bilu bölektenu emes, tegin bilu, atalasına üylenip, qan aralastırmay genofonınıñ tazalığın saqtau. Basqa rudıñ adamdarın nağaşı-jien, qwda-jekjat retinde qwrmet twtıp sıylasu.  Ärine ömirde birge tuğan ağayındarda da tüsinbestik bolatını siyaqtı rular arasında da kikiljiñ, qaqtığıstar kezdesip qalatın. Rulastıqqa traybolistik sipat beruge tırısatındar keşegi otarşıldar men qazirgi solaqay sayasatşılar. Eşqanday rudıñ ökili emes biraq qazaq bolıp ketken basqa wlt azamattarı «şala qazaqtar» ataldı. Qazirgi şala qazaqtar wlttıq dästür men ana tilin wmıtqan mäñgürtter bolsa, bwrınğı şala qazaqtar taza qazaqtar. Olardıñ arasınan Möñke bi, Ğazez aqın siyaqtı belgili qoğam, mädeniet qayratkerleri şıqtı. Eger köptegen täjik, qazaq, qaraqalpaq, t.b. wlt ökilderi tarihi-sayasi sebeppen özbek bolıp jazılsa, qazaq boluğa älgindey şekteuler böget jasap, demografiyağa äser etti.

Sonımen qazaq studentteriniñ alğaşqı buındarı öziniñ ata-saltına berik, ana tilin saqtağan qaladağı qazaqtı şektetuge qarsı twra alğan qajırlı top boldı. Bwnıñ eñ ayqın körinisi  - 1986 jılğı Jeltoqsan oqiğası. Onı köterilis deuge arnayı basqaru ştabı men tiisti jabdıqtarı joq, qoğamdıq qozğalıs deuge sayasi bağdarlaması joq, stihiyalıq qana dumpu deuge bolmaytını jay tobır emes, tärtiptiligi men mädeniettiliginiñ joğarı deñgeydegi üylesimdiligi. Bwl qazaq studentteriniñ özindik erekşelikteri. Ökiniştisi qazirgi sayasi bilik osınday erekşelikti tejey bastadı. Qanday da bir jalpı halıqtıq sipatı bar qwbılıs bayqalsa, sabaqtı toqtatıp, studentterdi auıldarına qaytarıp jiberedi. Qazirgi studentterdiñ arasında jigerli azamattar sirek, studentterdiñ sanı köp te, sapası tömen, olar şınayı konkurssız qabıldanadı, öz talabımen bilim alıp jürgenderi müldem az. Biliktiñ qauiptenuine negiz de joq bwdan 30-40 jıl bwrınğıday emes, köpşiligi aytqanğa könip, aydağanğa jüretinder.

Joğarı bilim beru salasında naqtı üylestirilgen jüye joyılğan. Twjırımdı bağıt-bağdarı joq, basşı, wstaz kadrların irikteu men tağayındau, metodikalıq-ädistemelik, täjiribelik jwmıstarı qanağattanğısız. Joğarı mekteptiñ maqsatı bilikti kadrlar dayındau. Ol kadrlar memleketimizdiñ naqtı qoğamdıq, ekonomikalıq mäselelerin şeşu üşin qızmet etedi. Bizdiñ tabiği jağdayımız, qoğamdıq tirşiligimiz, ärbir salanıñ (mal şaruaşılığı, egin, jemis-jidek, kökönis, tabiği baylıqtardı igeru) öz erekşelikteri bar. Sondıqtan mamandardı özimiz dayarlap, şetelge tek qana täjiribe almasu üşin, zamanaui deñgeydegi ozıq tehnologiyasın igeru üşin ğana jiberu kerek.

Bilim berude oqu men tärbieni bölip qarauğa bolmaydı. Bastauış sınıptarda sabaq oqu bükil elde bir ğana jüye boyınşa qabiletti balalardıñ talabına jol aşıp, al damu därejesi problemalı oquşını erekşe nazarğa alıp, qatarınan qaldırmay bastauış bilim beru kerek.

Balanıñ qabiletin, erekşelikterin eskeru orta mektepte bastalıp, keybir pänderdi tereñdetip nemese öz qalauımen tañdap oqıtuğa boladı. Onda da emociyamen emes, belgili bir kriteriy arqılı, key jağdayda onıñ tipti aqılı boluı mümkin. Orta bilimi turalı qwjat iesiniñ joğarı oqu ornına tüsuge layıqtı ekenine kuälik boluı tiis jäne bilimniñ qay salasına (qoğamdıq, jaratılıstanu, matematika) beyim ekenin anıqtaydı. Oquşı tolıq orta bilim aluğa ıntalı bolmasa keñes däuirindegidey SPTU tiptes jwmısşı mamandıqtarın beretin mektepterge qalauı boyınşa auısadı.

Bilim beru jüyesindegi eñ bastı böget - sıbaylas jemqorlıq

Joğarı oqu orındarı universitetter men akademiyalarğa kelsek, olar tek memlekettik jäne aqısız, basşıları Qazaqstannıñ azamatı, ondağı bölingen orındar şekteuli, halıq şaruaşılığı men mädeniettiñ qajetti swranıstarı deñgeyinde. Bilim beru jüyesindegi eñ bastı böget - sıbaylas jemqorlıq. Korrupciya bastauış mektepte bastalıp, orta bilim berude qalıptasıp, joğarı bilim salasında joğarğı deñgeyge jetti. Studentterdiñ köpşiligi sabaq oqudan aqşa berudi artıq sanaydı. Äzirşe para almaytın wstazdar bar, al berse alatındar men bermese talap etetinderi köbeyip keledi.  Jemqorlıq jay ğana qılmıs emes, adamdı, äsirese jas wrpaqtı ruhani azğındıqqa şaldıqtıratın dert. Bwl derttiñ aldın ala almadıq, qazir äbden jaylap aldı. Onı joyudıñ amalın şwğıl türde el bolıp qarastırıp, twyıqtan şığatın jol izdep, tım bolmasa suğa ketpeu üşin tal qarmau qaldı, tüzu jolğa oralu qıyınday beredi, «toçka nevozvrata» alıs emes. Şığar jol- tek memlekettik sayasattı özgertu. Al jeke adamnıñ qarsılığınan tük şıqpaydı. Ol adamdı qalıptasqan jüye taptay saladı.

Eñ bir özekti janıp twrğan mäsele oqu orındarında saylau ötkizu, oğan wstaz kadrlardı tartu. Qazirgi saylau jüyesindegi teris äreketter bilim berudegi jemqorlıqqa demeu boldı. Közboyauşılıq oqu ornına ğana jwğıp qoymay, arı qaray taraydı. Bwl eşkimge qwpiya emes. Jaqsı ädet, körkem minez ben inabattılıqtı ornıqtırudan göri, jaman ziyandı ädettiñ jolın kesu äldeqayda qiın.

Bilimniñ tüp qazığı - dünietanım. Dünietanım bilimge bağıt beredi, bilim öz kezeginde adamnıñ dünietanımın keñeytip, tereñdetedi.Naqtı bilim salalalarınan dinniñ (bizdiñ jağdayımızda islamnıñ), onıñ radikaldı bağıttarınıñ dünietanımdı qalıptastırğanda basımdıq aluına jol bermeu kerek.

Joğarı oqu ornınıñ mindeti şınayı joğarı bilimdi, bilikti mamandıqtı, halıqtıñ salt-dästürin igergen, azamattıq borışın tereñ sezinetin, elin, halqın süyetin, osı barlıq qasietin memleketimizdiñ damuına jwmsaytın kadrlar dayarlau. Ol üşin qajetti şarttardıñ eñ bastıları student konkurs arqılı qabıldanıp, oqu ornında korrupciyanıñ eşbir türi bolmauı, student jastardıñ dünietanımın dwrıs qalıptastırıp jalpı halıqtıq sipattağı sayasi şaralarğa qatısuına kedergi jasamau.

Bwl mäseleler Elbasınıñ, ükimettiñ, parlamenttiñ, qoğamdıq wyımdardıñ, bükil halıqtıñ talqılauı negizinde qabıldanuı kerek. Bastauış jäne orta bilim öz twğırında  bolıp, joğarı bilimniñ deñgeyi şın mäninde joğarı bolğanda ğana damığan elderdiñ qatarına qosılamız.

“The Qazaq Times"