قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ اۋىر داعدارىسقا ۇشىراعانى بايقالادى

بەس جىلدىڭ الدىندا باسشى لاۋازىمىنا يە بولعان قحر توراعاسى شي جينپيڭ قىتاي ەكونوميكاسى ءۇشىن، ەكونوميكانىڭ «باستى جەبەۋشى كۇشى» بازاردى رەتتەۋ تۋرالى ۋادە بەرگەن ەدى. الايدا بەس جىلدان كەيىنگى بۇگىنگى جاعداي ونىڭ مالىمدەمەسىنىڭ كەرىسىنشە بولعانىن كورسەتەدى.

سول كەزدە شي ءجينپيڭنىڭ توڭىرەگىندە توپتالعان جوعارى لاۋازىمدى باسشىلار تىپتەن مەملەكەتتىك قازىنانى باقىلاپ-باسقارۋ كوميتەتىن تاراتىپ جىبەرۋدى دە اقىلداسقان. الايدا، بۇل جوسپار جۇزەگە اسا قويمادى. قازىر قىتاي ۇكىمەتى ەكونوميكاعا باسشىلىقتى باستى ورىنعا قويىپ، شيكىزات باعاسى مەن بازار باعاسى، ءوسىم كورسەتكىشى قاتارلى كۇللى بازار ءىسىن وزدەرى تىزگىندەگەن. مەملەكەتتىك كاسىپورىندار كۇشەيىپ، جەكە كاپيتال قورلارىنا دا قول جەتكىزۋدە. ءىس جۇزىندە مۇنىڭ ءبارىن العاشىندا تاراتىپ جىبەرمەكشى بولعان باقىلاۋ كوميتەتى ۋىسىندا ۇستاپ وتىر.

وكىلەتتىك مەرزىمىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىن باستاۋدىڭ الدىندا تۇرعان ءشيدىڭ پىكىرىنشە، تەك جالاڭ قابات بازارعا يەك سۇيەۋ تىم قاتەرلى، كەرىسىنشە مەملەكەتتىك كاپيتاليزم ەڭ قولايلى ۇلگى سانالادى. وسى كۇندە قىتاي باسشىلىعىنداعى رەفورما جايلى اڭگىمەلەر مەن دىڭ شياۋپيڭ جولعا قويعان ەركىن ەكونوميكا ءبىر-بىرىمەن قابىسا بەرمەيتىن ەكى بولەك اڭگىمە بولىپ قالدى. شىن مانىندە، بازاردىڭ بارلىق قيمىلىن ۇكىمەت قالت جىبەرمەي باقىلاۋىنا الىپ وتىر. بيلىككە تاعى ءبىر مارتە كەلەتىن توراعا ءشيدىڭ ەندىگى ماقساتى ۇكىمەتتىڭ ءار سالاسىنداعى جوعارى قۇقىقتارىن ءوز قولىنا الىپ، مەكتەپتەردەن باستاپ، جالپى ەكونوميكا ۇعىمىنا ساياتىن بارلىق جاقتاردى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاۋدى كوزدەيدى.

ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ۇكىمەتتىك كەڭەسشىلەردىڭ، ەكونوميستەردىڭ جانە كاسىپورىن باسشىلارىنىڭ پىكىلەرىنە سۇيەنسەك، قازىر قىتايدىڭ بازارعا قاراتقان پريسيپتەرىنىڭ ءبىر كورىنىسى - قىراعىلىق پەن قاتاڭدىق. مۇنداي قاتاڭ رەجيم كۇندەردىڭ كۇنىندە بازاردا وزدىگىنەن تەڭسىزدىك تۋىنداتۋى، مەملەكەتتىك كاسىپورىندار مەن كاپيتال بازارىن ءبۇلدىرۋى مۇمكىن.

قىتايدىڭ قازىنا ءىلىمىن ەەرتتەۋ اكادەمياسىنىنڭ باسشىسى ليۋ شاڭشي: «بۇل ءبىر اسا قاتەرلى قوعام بولدى. ۇكىمەت قاشان دا جەتەكشى بولعاندا عانا بازاردىڭ باعى جانار ەدى. بىزدە ۇكىمەت جەتەكشى بولىپ وتىرعان جوق، ءبارىن ءوز قاراماعىنا الا باستادى»، - دەيدى.

قىتايدا «بازار اتاۋلىنى ۇكىمەت باسقارۋى كەرەك» دەگەن زاڭ قايتالاي العا قويىلدى. ال «ودان نە پايدا؟» دەگەنگە كەلسەك، سەنىمدى قارىز ارقىلى الىنعان قىرۋار اقشالار، ءوندىرىسى ماردىمسىز مەملەكەتتىك كاسىپورىندارعا قۇيىلۋدا. ال، بۇل كاسىپورىندار ءىس جۇزىندە جەكەلىك كاسىپورىنداردان دا كۇيى تومەنىرەك ەدى. ال، كاپيتاليستىك ءوندىرىستىڭ شىعارىپ وتىرعان ونىمدەرى وتە ءالسىز. وسىدان ۇلكەن پروبلەمالار تۋىنداۋدا. ەركىن بازار دەگەننەن ەشكىم يگىلىك كورە المادى.

ەكونوميستەردىڭ پىكىرىنشە، ۇكىمەت بازار ىسىنە شامادان تىس ارالاسىپ السا، بازارداعى جاڭالىق جاراتۋ تەبىنى باياۋلاپ، ەل مەن جۇرتتىڭ باي-قۋاتتى بوللۋى ايتىلىم عانا بولىپ قالادى. بازاردى ۋىسىنان شىعارماي ۇستاۋدى ۇلى ءتارتىپ ساناعان قىتاي ەلىندە «ۇزاق ۋاقىتتاردان بەرى بولماعان ەكونوميكاداعى ءوسىمدى قالىپتاستىرىپ، اقش-تى ون جىل ىشىندە باسىپ وزامىز» دەگەن ارماندار ءتاتتى تۇسكە اينالۋى عاجاپ ەمەس.

ال، بۇنداي كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ بولا باستاعانىن قىتاي ۇكىمەتى دە مويىنداۋدا. دەگەنمەن، ونداي تەپە-تەڭسىزدىكتى، ولقىلىقتاردى ۇكىمەت تىزگىندەۋىمەن ەمەس، باسقارۋدى كەمەلدەندىرە ءتۇسۋ ارقىلى  تولتىرىپ الامىز دەپ قارايدى.

جالپى كاپيتاليزم جولىنا قىتاي باسشىلارى قىزىعادى، بىراق قورقادى. دەگەنمەن، شي كاپيتاليزمنىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەدى. قىتايدىڭ كاپيتاليزمى ەجەلدەن وركەن جايعان جىجياڭ ولكەسىندە باسشى بولعان ول، 2012 جىلى ەل باسشىسى ورنىنا وتىرا سالىسىمەن دە، ەكونوميكا جولىنا وزگەرىستەر جاساماقشى بولعان. تىپتەن، ول قىتايدىڭ ايگىلى بايى دجەك مانى (ما ءيۇن) شاقىرعان. مەملەكەتتىك ەمەس، حالىقتىق توندىرىسپەن اينالىساتىن كاسىپورىندارعا جەڭىلدىكتەر جاساعان ەدى شي.

2012 جىلى باسشىلىققا وتىراردان از عانا بۇرىن، ەكى اپتاداي «عايىپ بولىپ كەتكەن» ءشيدىڭ سول ارەكەتى جونىندە ءتورت توڭىرەك ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتادى. سەنىمدى دەرەكتەردىڭ ايتۋىنشا، ول جىجياڭنىڭ جۋ جي قالاسىندا اسا ماڭىزدى جاقتاستارىمەن بىرگە مەملەكەتتىڭ كەلەشەك جوسپارلارىنىڭ سۇلباسىن سىزعان. ال، سودان كەيىن-اق، بازار ءىسى قىتاي ەكونوميكاسىن سۇيرەيتىن كۇش بولادى دەگەن كوزقاراسىن ورتاعا قويعان.

ءشيدىڭ بايانداماسىنان كەيىن، ەكونوميكانىڭ دامۋى ەركىن جولعا ءتۇسىپ، باقىلاۋسىز كەتۋىنەن الاڭداعان مەملەكەتتىك باقىلاۋ مەكەمەسى بولدى. ويتكەنى اتالعان ۇيىمدا مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردى باسقارۋ، باقىلاۋ، ءتىپتى باسشىلىق القاسىن وزدەرى سايلاۋ سياقتى ءىرى كولەمدى قۇقىقتار بار ورگان ەدى.

ەندى ءبىر وزگەشە دەرەككە كوز سالساق، سول كەزدە قىتاي باسشىسى «ماشي ۇلگىسى» (Temasek) دەگەن ەكونوميكالىق فورمانى جولعا قويماقشى بولعان. بۇل دەگەنىمىز اسا ءىرى رەفورما سانالار ەدى. الدا-جالدا ونى باتىلدىقپەن جولعا قويسا، جوعارىدا اتالعان باقىلاۋ كوميتەتى كۇشىنەن قالعانمەن بىردەي ەدى. ال، ماشي سينگاپۋر ەلىنىڭ بايلىعىن باسقاراتىن قور قوعامىنىڭ اتى بولاتىن.

سونىمەن، سىرت ەلگە بىلىنبەگەنىمەن، ەل ىشىندە كوپتەگەن شيەلەنىستەر بولادى. اسىرەسە باسىنا قارا بۇلت ۇيىرىلگەن كوميتەت كوپتەگەن ارەكەتتەر جاساپ، ءشيدىڭ «جاڭالىعىن» قابىلداماۋ ءۇشىن «ەل ەكونوميكاسى ەركىن كەتسە، پارتيانىڭ كۇش-قۋاتى السىرەيدى» دەپ توراعانى سەندىرگەن.

دەگەنمەن، كوشباسشىنىڭ جاڭا يدەياسىن قولداپ، قىزىعۋشىلىق تانىتقاندار وسى ءبىر بازارعا قارجى سالعان. باستاپقىدا، داڭقىنان ات ۇركەردەي دامىعان وسى جاڭا ۇلگى، 2015 جىلعا كەلگەندە شىندىعىن ايتا باستايدى. 2015 جىلى ماۋسىم ايىندا قىتايدىڭ بازارى تەڭسەلدى. ول الەم بازارىنا دا بەلگىلى دەڭگەيدە ىقپال ەتتى. بازاردىڭ جاعدايى اۋىرلاي باستاعاندا توراعا شي ەندى مۇنى «اتالمىش كوميتەتتىڭ باقىلاۋداعى السىزدىگى» دەپ سىندايدى.

قالاي دەگەن كۇندە دە قىتاي باسشىسى ءۇشىن اۋىر سىنعا ءدوپ كەلگەن وسى ساتتەن باستاپ، ۇكىمەت ەندى ەركىن جولدى بوگەۋگە تىرىستى. قاتاڭ باسشىلىق پەن باقىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە العاشىندا ەركىن قارجى اينالىمى بولادى دەپ اقشا قوسقاندارعا اۋىر سوققى بولدى.

ال، بيىل مامىر ايىندا قىتاي ءيۋانى قۇلدىراپ، ەكونوميكاسى ەكىنشى رەت تەڭسەلدى. كوزى اشىق باسشىلار «ەۋروپا ەلدەرىندەگى تاجىريبەلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ەكونوميكانى ءبىرتۇتاس ەركىن جولعا سالمايىنشا، كۇشپەن ۇستاپ وتىرعان يۋان نارىعى سەنىمدى بولمايدى» دەگەندى اشىق ايتادى. ال، قىتاي ۇكىمەتى مۇنداي ەركىندىك ءشيدىڭ باستاماسىمەن سىناق رەتىندە جولعا قويىلعان كەزدە-اق ەكونوميكاعا العاشقى داعدارىستى الىپ كەلگەن. سونداقتان، ول اسا قاتەرلى دەپ، بۇل پىكىرگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى تۇردى.

ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، ەكىنشى رەت ورنىنا قايتا وتىرا سالىسىمەن، ەل باسشىسى ەندىگى كەزەكتە باستى كۇشتى ەكونوميكاعا شوعىرلاندىرادى. «ول مەملەكەتتىك قارجى باسقارۋ كوميتەتىن كۇشىنەن قالدىرعاندى قويىپ، كەرىسىنشە  كوميتەتتىڭ قۇزىرىن كەڭەيتۋى مۇمكىن» دەيدى.

بۇعان سەنۋگە دە بولادى. سەبەبى قكپ  XIX قۇرىلتايىنىڭ قازىرگە دەيىن عالامدى شارلاپ كەتكەن بايانداماسىندا، توراعا شي جينپيڭ حالىقتى بۇرىنعىدان دا باي، اۋقاتتى كۇنگە جەتكىزەتىنىن جاريا ەتۋدە.

اتالعان كوميتەتتەن ءبىر لاۋازىمدى كىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەندى «ماشي ۇلگىسى» (Temasek) اۋىزعا الىنبايدى. سەبەبى، ول قىتاي ەلىنە ۇيلەسىمسىز دۇنيە ەكەن.

قىتايدىڭ وسىنداي تىعىرىققا تىرەلۋى بۇل عانا ەمەس. 20 جىل بۇرىن ەلدىڭ سول كەزدەگى  پرەمەر ءمينيسترى جۋ رۇڭجي جاڭا فورمانى ىسكە قوسۋ ءۇشىن، ەلدەگى مەملەكەت مەنشىگىندەگى شاعىن كاسىپورىنداردى تۇگەلدەي جاپقىزعان. تەك ەلگە وراسان زور پايدا بەرىپ وتىرعان ءىرى ءوندىرىس وشاقتارىن سول قالپىندا ساقتاپ قالدى. ول كەزدە دە ەلدە جۇمىسسىزدىق كوبەيىپ، كەدەيلىك كورىنىس بەرە باستاعانىمەن، جەكە ۇساق وندىرىسكە قان جۇگىرىپ، قىتايدىڭ ەڭسەسى تەز كوتەرىلگەن بولاتىن.

ال، سەنىمدى اقپارلارعا قاراعاندا، الداعى ۋاقىتتا قازىنا باقىلاۋ كوميتەتى سول جۋ ءرۇڭجيدىڭ كەزىندە تاراتىلعان بىرقاتار زاۋىتتار مەن كومپانيالاردى قايتادان مەملەكەت يەلىگىنە وتكىزىپ، وسى كوميتەتتىڭ باقىلاۋىنا الاتىن كورىنەدى.

اۋستراليا مەلبۋرن كومپانياسىنىڭ جاۋاپتىسى Michael Komesaroff: «قىتاي كونە جولىنا قايتا تۇسپەكشى. بۇل ەلدىڭ كوزقاراسىنشا، مەملەكەت مۇددەسى قاشان دا بارىنەن قىمبات»، - دەگەن پىكىرىن ءبىلدىردى.

مەملەكەت ەكونومياسىنداعى تۇراقسىزدىقتى قىتاي ۇكىمەتى بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، ەل مەنشىگىندەگى كاسىپورىنداردى كرەديتپەن سۇيەمەلدەۋمەن كەلەدى.

«بۇل قارجىنىڭ وسۋىنە جاقسى بولسا دا، ەكونوميكانىڭ ورنىقتى بولۋىنا ءتيىمسىز»،-دەيدى پەتەرسون حالىقارالىق ەكونوميكا زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ  مامانى Nicholas Lardy.

قىتاي  بۇگىنگى تاڭدا بىرقاتار جەكە مەنشىكتەگى ءىرى بولات تەمىر زاۋىتتارىن جاپتى. تامىزدان بەرى بىرنەشە ءىرى كومپانيالاردى بىرىكتىردى. ال ەل ىشىندەگى قارجىگەرلەردىڭ مەملەكەتتىك كاسىپورىندارعا قارجى قوسۋعا قۇلقى ازداۋ.

نەشە ونداعان جىلداردان بەرى قىتاي بيلىگى ەلدەگى مەملەكەتتىك ءتۇزىمدى «قىتايشا ەرەكشەلىككە يە سوتسياليستىك ءتۇزىم» دەپ اتاۋمەن كەلەدى. قكپ-نىڭ قانداي دا ءبىر بايانداماسىندا اسا قاستەرلى سويلەم رەتىندە قارالاتىن بۇل تىركەستىڭ ارعى جاعىندا، قىتايدا ەلدى سوتسياليستىك جۇيەمەن، ال، ەكونوميكانى وزگەشە ماندەگى كاپيتاليستىك جۇيەمەن باسقاراتىنى كورىنىپ تۇر. الايدا 30-40 جىل ۇدەرە العا تارتقان قىتاي ەكونوميكاسى جاقىن ۋاقىتتاردان بەرى ءالىسىن-ءالسىن ءسۇرىنىپ جاتىر.

“The Qazaq Times”